• Περίπου τέτοιες σκέψεις κατέγραφα παρακολουθώντας την εισήγηση του Α. Δημητρίου στο εκπαιδευτικό συνέδριο της ΟΕΛΜΕΚ στη Λευκωσία (28-11-97)¹, όχι ως απόψεις του εισηγητή, αλλά ως επισήμανση απόψεων που κυκλοφορούν.

Αλλά σχεδόν ταυτόχρονα ή λίγο αργότερα, καθώς προχωρούσε η διαδικασία ερωτήσεων - παρεμβάσεων - διευκρινίσεων, αναλογιζόμουν και τα ακόλουθα:

α. Δικαιολογείται τέτοιος πανικός για τη μεταβλητότητα που διαπιστώνουμε στον κόσμο μας σήμερα, όταν έχουμε 2.500 χρόνια τη διδασκαλία του Ηράκλειτου ότι «πάντα χωρεί και ουδέν μένει», ότι «δις ες τον αυτόν ποταμόν ουκ αν εμβαίης»;

β. Τι είναι αυτό που μεταβάλλεται με γοργό ρυθμό και μας λυπεί που χάνεται τόσο γοργά; Μήπως οι νόμοι της νόησης; Οι βασικές δεξιότητες; Ο τρόπος αντίληψης της πραγματικότητας; Οι μαθησιακές διαδικασίες; Τίποτε απ' αυτά. Αυτές που παύουν να είναι χρήσιμες, γιατί εκτοπίζονται από άλλες νεότερες, είναι μερικές πρακτικά αξιοποιήσιμες γνώσεις και δεξιότητες που είναι αναλώσιμες, όπως είναι αναλώσιμες και οι τροφές για τη συντήρηση του οργανισμού.

γ. Οι γνώσεις και οι δεξιότητες και οι τρόποι σκέψης και δράσης που οικοδομούν την προσωπικότητα του ανθρώπου, τη συνείδηση και το ήθος του, δεν είναι στοιχεία αναλώσιμα, αλλά παραμόνιμα, δεν κινδυνεύουν να παλαιωθούν όπως οι ποικίλες συσκευές της τεχνολογίας. Δυο παραδείγματα: Η γνώμη του Σωκράτη ότι «είμαι πενήντα χρόνια πολίτης ενεργός στην πόλη μου και έχω ψηφίσει τους νόμους που ισχύουν σήμερα, άρα δεν έχω το ηθικό δικαίωμα να τους παραβιάσω την ώρα που πρόκειται να εφαρμοστούν για μένα», αυτή η γνώμη ούτε μαθαίνεται, αν δε μελετήσουμε προσεκτικά το διάλογο του Σωκράτη με τον Κρίτωνα, ούτε κατανοείται, αν δε γνωρίζουμε τι σημαίνει ενεργός πολίτης, ούτε βιώνεται, αν δε στοχαστούμε τι σημαίνει ηθική συνέπεια, ούτε εγγράφεται στη συνείδηση γρηγορότερα σήμερα λόγω τεχνολογίας, ούτε τροποποιείται η ουσία της γιατί πάλιωσε, ούτε ισχύει πιο πολύ, επειδή έχει καταχωριστεί στη μνήμη του Η/Υ. Η εγγραφή, η αξία, η βίωση, η δύναμή της ανάγονται μόνο στη διαμόρφωση και εγρήγορση της συνείδησης του ανθρώπου, που μπορεί - δυνητικά - o καθένας να είναι ένας Σωκράτης.

Και η αποφθεγματική διατύπωση του Lord Acton ότι «όλες οι εξουσίες φθείρουν και η απόλυτη εξουσία φθείρει απόλυτα» δεν μπορεί να διατυπωθεί από τη μνήμη του Η/Υ, ούτε να τροποποιηθεί απ' αυτήν, ανάγεται στη λειτουργία της μνήμης και την επαγωγική σκέψη κάθε ανθρώπου, που μπορεί - δυνητικά - να δει πολλά ανθρώπινα, να μελετήσει πολλή ιστορία και να στοχαστεί όπως ο Acton.

δ. Κατά συνέπεια, το κύριο έργο της εκπαίδευσης μένει απαρασάλευτο, ίσως πιο αναγκαίο από όσο στο παρελθόν, γιατί χρειάζεται πιο συστηματική φροντίδα η παιδεία του ανθρώπου, ο οποίος χρειάζεται περισσότερη δύναμη σκέψης και πιο ισχυρά κριτήρια πράξης (ήθους), για να πεζοποντοπορεί πάνω στα κύματα της τεχνολογικής εμπορομεσιτικής διαπλεκόμενης πραγματικότητας.

ε. Και χρειάζεται βέβαια να ασκείται ο νέος άνθρωπος στη χρήση της τεχνολογίας (ηλεκτρονικού υπολογιστή - πληροφορικής), για να έχει πρόσβαση στη συσσωρευμένη και διαρκώς ανανεούμενη τυπική, μνημονική γνώση. Αλλά για να είναι καλός χρήστης της τεχνολογικής γνώσης, για να μάθει πώς να μαθαίνει, χρειάζεται πρώτα εκείνα τα στοιχεία παιδείας, που δε μεταβάλλονται με γοργούς ρυθμούς, δεν παλιώνουν, δεν αντικατασταίνονται, αλλά μόνο βελτιώνονται ως προς τη μέθοδο αναζήτησης.

στ. Ενα συγκεκριμένο παράδειγμα: Ως ιστορικός ή διπλωματικός υπάλληλος ή κοινός πολίτης του κόσμου δεν μπορεί κανείς ούτε να πει ούτε να εννοήσει την κρίση: «Λόγω της γεωγραφικής θέσης της η Κύπρος υπήρξε - κατά τους αιώνες της ιστορίας της -σταυροδρόμι λαών, πολιτισμών, επιδρομέων, πειρατών». Ούτε ως καλός και άριστος χρήστης της υψηλής τεχνολογίας μπορεί να φτάνει σε αυτό το επίπεδο επικοινωνίας, αν δεν είναι πρώτα γνώστης βαθύς των εννοιών και σχέσεων που οικοδομούν την αντίληψη και σκέψη εκείνου που λέει ή γράφει ή απλά ακούει και καταλαβαίνει την παραπάνω κρίση. Αυτό το επίπεδο επικοινωνίας δε γράφεται στον ηλεκτρονικό υπολογιστή, αλλά στη μνήμη, στο εννοιολογικό οικοδόμημα, στη σκέψη του ανθρώπινου εγκεφάλου.

Σημειώσεις:

Ως ακροατής δεν μπόρεσα να παρέμβω, γιατί είχαν εκδηλωθεί πολλές άλλες παρεμβάσεις. Εμεινα μόνο παρατηρητής και τώρα σχολιαστής. Ευχαριστώ τους οργανωτές που μου έδωσαν την ευκαιρία να πάρω μέρος σε αυτό το πολύ ενδιαφέρον Εκπαιδευτικό Συνέδριο.

1. Η Εισήγηση του Α. Δημητρίου είχε θέμα: «Η πορεία προς τον διανοϊκό πολιτισμό του 21^ου αιώνα».

2. Η κύρια πρόσφορα του Σωκράτη στη Φιλοσοφία - εκτός από το προσωπικό Ηθος του - συνοψίζεται στο ότι αξιοποίησε τη διαλεκτική του ικανότητα για την αναζήτηση του ορισμού (και της ουσίας) των εννοιών (W. C. Guthrie, «Socrates», p. 105-110,

A. S. Bogomolov, «Ιστορία Αρχαίας Φιλοσοφίας» (μετ. Φ. Κ. Βώρου, σελ. 207-214, με παράθεση πλήθους αποσπασμάτων από τις αρχαίες πηγές Φιλοσοφίας)

E. Zeller - W. Nestle, «Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας» (μετ. Χαρ. Θεοδωρίδη ), κεφ. 27: «Η Σωκρατική διδασκαλία»)*.

3. Είναι η γνώση ανάμνηση ιδεών που προϋπάρχουν στην ψυχή και αναδύονται με τη διαλεκτική ή είναι αποτέλεσμα εμπειρίας - βίωσης και επεξεργασίας έπειτα των εμπειριών από το νου; Την πρώτη άποψη υποστήριζε ο Σωκράτης, τη δεύτερη ο συνομιλητής του. Και η συζήτηση συνεχίζεται στο διάλογο Θεαίτητος, όπου η γνώση ορίζεται έτσι: «Αρέσκει ουν σε... δόξαν αληθή μετά λόγου επιστήμην είναι; Συμφωνείς, λοιπόν, ότι γνώση τεκμηριωμένη, δηλαδή επιστήμη, είναι η γνώμη η προσωπική που αποδεικνύεται αληθινή με επιχειρήματα, με συλλογισμούς; (Θεαίτητος, 201c.). Ανάλυση του διαλόγου Μένων στο Bogomolov, σελ. 287-288. Επίσης στο: A. S. Tailor, Plato.ch VI: Socratic Dialogues: Gorgias, Meno.

Επίσης: Γεράσιμου Σάντα, «Σωκράτης», (μετάφραση στα ελληνικά από τη Δάφνη Βούβαλη, εκδόσεις «Ελληνικά Γράμματα»)

4. Αλκμήνη Α. Σκανδάλη, «Η Επιστήμη της Πληροφόρησης και Τεκμηρίωσης», 1990.

* Ο Αριστοτέλης, (Μετά τα Φυσικά, 1078 27) προσγράφει δυο συμβολές του Σωκράτη στη Φιλοσοφία: Τους ορισμούς εννοιών και τον επαγωγικό λόγο (δύο γαρ εστι α τις αν αποδοίη Σωκράτει δικαίως, τους τε επακτικούς λόγους και το ορίζεσθαι καθόλου).

(Αναδημοσίευση από την ιστοσελίδα του Φ. Κ. Βώρου, www.voros.gr)