Το ΚΚΕ, μετά από μελέτη της Ιστορίας της ΕΣΣΔ, έχει εκτιμήσει πως «η γραμμή της "ειρηνικής συνύπαρξης", όπως αναπτύχθηκε τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, ως ένα βαθμό στο 19ο (Οκτώβρης 1952) και κυρίως στο 20ό Συνέδριο του KKΣE (1956), αναγνώριζε την καπιταλιστική βαρβαρότητα και επιθετικότητα για τις ΗΠΑ και την Αγγλία, για ορισμένα τμήματα της αστικής τάξης και των αντίστοιχων πολιτικών δυνάμεων στα δυτικοευρωπαϊκά καπιταλιστικά κράτη, όχι όμως ως σύμφυτο στοιχείο του μονοπωλιακού καπιταλισμού, του ιμπεριαλισμού. Eτσι επέτρεψε την καλλιέργεια ουτοπικών αντιλήψεων ότι είναι δυνατόν ο ιμπεριαλισμός να αποδεχθεί μακροπρόθεσμα τη συμβίωση με δυνάμεις που έσπασαν την παγκόσμια κυριαρχία του»¹.

Βεβαίως, είναι άλλο πράγμα το καθήκον που από την αρχή έμπαινε στη σοβιετική διπλωματία, να αξιοποιήσει κάθε «χαραμάδα», κάθε «ρήγμα», κάθε αντίθεση ανάμεσα στις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, με στόχο να επωφεληθεί η ΕΣΣΔ από αυτές και να ενισχυθεί, κι άλλο ο θεωρητικός «διαχωρισμός των ιμπεριαλιστικών κέντρων σε φιλειρηνικά και φιλοπόλεμα»².

Οι εξελίξεις έδειξαν πως κι εκείνες οι αστικές δυνάμεις που εμφανίζονταν ως «φιλειρηνικές» και «δημοκρατικές» δεν δίστασαν να πραγματοποιήσουν εξίσου μεγάλα εγκλήματα σε βάρος των λαών, για να διασφαλίσουν τα κέρδη των μονοπωλίων τους και την εξουσία τους. Η πραγματικότητα έδειξε πως ο ιμπεριαλισμός - σύμφυτο στοιχείο του οποίου είναι και ο πόλεμος - χρησιμοποιεί τις διακρατικές συμφωνίες κατά το δοκούν και δεν πρέπει να υπάρχουν στους λαούς αυταπάτες για τις δήθεν «ειρηνικές» προθέσεις του. Εξακολουθούν να είναι επίκαιρες οι θέσεις του Λένιν: «Τα συνθήματα του πασιφισμού, του διεθνούς αφοπλισμού στις συνθήκες του καπιταλισμού, των δικαστηρίων διαιτησίας κ.τ.λ. δεν είναι μόνο αντιδραστική ουτοπία, αλλά και αποτελούν ανοιχτή εξαπάτηση των εργαζομένων, που αποσκοπεί στον αφοπλισμό του προλεταριάτου και στην απόσπασή του από το καθήκον του αφοπλισμού των εκμεταλλευτών. Μόνο η προλεταριακή, η κομμουνιστική επανάσταση μπορεί να βγάλει την ανθρωπότητα από το αδιέξοδο που δημιούργησε ο ιμπεριαλισμός και οι ιμπεριαλιστικοί πόλεμοι. Οποιες κι αν είναι οι δυσκολίες της επανάστασης και οι πιθανές προσωρινές αποτυχίες της, ή τα κύματα της αντεπανάστασης, η τελική νίκη του προλεταριάτου είναι αναπόφευκτη»³.

Να γιατί αυτός ο λαθεμένος διαχωρισμός των αστικών δυνάμεων, που διαστρέβλωνε «την αναφορά του Λένιν στην ειρηνική συνύπαρξη, που αφορούσε τις οικονομικές και εμπορικές σχέσεις ανάμεσα στα δύο κοινωνικοοικονομικά συστήματα, μεταλλάχθηκε και προσδόθηκε σε αυτήν ιδεολογικό και στρατηγικό περιεχόμενο»⁴.

Μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο όχι μόνο διαλύθηκε το αποικιοκρατικό σύστημα, αλλά και μια σειρά από χώρες στην Ευρώπη, στην Ασία και αργότερα στην Αμερική διακήρυξαν πως θα βαδίσουν στο δρόμο της σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Επιπλέον, η ΕΣΣΔ, που είχε σηκώσει το κύριο βάρος της νίκης κατά του φασισμού, απέκτησε λόγο στη διαμόρφωση του ΟΗΕ, γενικότερα του διεθνούς δικαίου, που τότε διαμορφώνονταν ως αποτέλεσμα του συσχετισμού ανάμεσα στις δυνάμεων του καπιταλισμού και του σοσιαλισμού. Η ΕΣΣΔ απέκτησε το δικαίωμα του «βέτο» στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, ενώ ανάλογο δικαίωμα πέτυχε λίγο αργότερα και για την Κίνα. Ολα τα παραπάνω διαμόρφωσαν την αίσθηση πως όχι μόνο δυναμώνουν κάποιες θετικές τάσεις στο διεθνή συσχετισμό δύναμης, αλλά πως αυτός έχει γίνει ήδη θετικός για τις δυνάμεις του σοσιαλισμού. Με άλλα λόγια, είχαμε υπερεκτίμηση των όποιων θετικών αλλαγών, τόσο από την ΕΣΣΔ, όσο και γενικότερα από το κομμουνιστικό κίνημα.

Βεβαίως και οι θετικές αποφάσεις που λάμβανε ο ΟΗΕ, κάτω από την επίδραση της σοβιετικής διπλωματίας, διευκόλυναν την πάλη τους για το ένα ή άλλο ζήτημα, ωστόσο δε σημαίνει ότι αυτές οι αποφάσεις γίνονταν πάντα πράξη, ότι δηλαδή υλοποιούνταν από τους ιμπεριαλιστές. Γνωρίζουμε π.χ. πως δίκαιες αποφάσεις του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ για το Κυπριακό, το Παλαιστινιακό κ.ά. έμειναν στα χαρτιά και δεν υλοποιήθηκαν ποτέ, αφού έρχονταν σε σύγκρουση με τα συμφέροντα των ΗΠΑ κι άλλων ισχυρών ιμπεριαλιστικών δυνάμεων. Παρέμενε το πλέγμα της ανισότιμης αλληλεξάρτησης (πολιτικής, οικονομικής, στρατιωτικής) που υπάρχει ανάμεσα στις χώρες που ήταν ενταγμένες στο παγκόσμιο ιμπεριαλιστικό σύστημα. Αλλωστε, όπως εκτιμήσαμε στο 18ο Συνέδριο, μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο «το ιμπεριαλιστικό σύστημα, με ηγέτιδα δύναμη τις ΗΠΑ, προχωρούσε στη συγκρότηση στρατιωτικών, πολιτικών, οικονομικών συνασπισμών και οργανισμών διεθνούς δανεισμού (ΝΑΤΟ, Ευρωπαϊκές Κοινότητες, ΔΝΤ, Παγκόσμια Τράπεζα, διεθνικές συμφωνίες εμπορίου). Αυτοί εξασφάλιζαν το συντονισμό των καπιταλιστικών κρατών, γεφύρωναν ορισμένες αντιθέσεις μεταξύ τους, για να υπηρετήσουν τον κοινό στρατηγικό στόχο της πολύπλευρης πίεσης στο σοσιαλιστικό σύστημα. Οργάνωσαν ιμπεριαλιστικές επεμβάσεις, συστηματικές και πολύμορφες προβοκάτσιες και αντικομμουνιστικές εκστρατείες. Χρησιμοποίησαν τα πιο σύγχρονα ιδεολογικά όπλα χειραγώγησης των λαών, για να διαμορφώσουν ένα εχθρικό κλίμα σε βάρος των σοσιαλιστικών κρατών και του κομμουνιστικού κινήματος γενικότερα. Αξιοποίησαν τις οπορτουνιστικές παρεκκλίσεις και τα προβλήματα ιδεολογικής ενότητας του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος. Υποστήριξαν οικονομικά, πολιτικά και ηθικά, ακόμη και την παραμικρή εκδήλωση δυσαρέσκειας ή διαφωνίας με το KKΣE και τη Σοβιετική Eνωση. Διέθεσαν δισεκατομμύρια δολάρια, μέσα από τους κρατικούς προϋπολογισμούς τους, για τους σκοπούς αυτούς».

Στην υπερεκτίμηση του παγκόσμιου συσχετισμού δυνάμεων συνέβαλε και η αξιολόγηση ορισμένων τεχνολογικών επιτευγμάτων, όπως ήταν οι διηπειρωτικοί πύραυλοι, στις αρχές της δεκαετίας του 1960. Ο Α. Γκρομίκο, υπουργός Εξωτερικών της ΕΣΣΔ από το 1957 έως το 1985, και ο Μπ. Πονομαριόφ, μέλος του ΠΓ του ΚΚΣΕ και υπεύθυνος του Τμήματος Διεθνών Σχέσεων του ΚΚΣΕ από το 1955 έως το 1986, εκτιμούσαν: «Η κατασκευή των διηπειρωτικών και διαστημικών πυραύλων μεγάλης ακρίβειας, η εκτόξευση των πρώτων δορυφόρων και η αποστολή πυραύλου στο Φεγγάρι, όλα αυτά έδειχναν τις τεράστιες επιτυχίες της σοβιετικής χώρας σε σημαντικότατες σφαίρες της επιστήμης και της σύγχρονης τεχνολογίας, μεταξύ άλλων και στη στρατιωτική. Η εμφάνιση του διηπειρωτικού πυραύλου έκανε παρελθόν το σχετικό στρατηγικό άτρωτο των ΗΠΑ. Αλλαξε ο στρατηγικός συσχετισμός δύναμης, προς όφελος του σοσιαλιστικού στρατοπέδου»⁵.

Οι εξελίξεις διέψευσαν με τραγικότητα αυτές τις εκτιμήσεις. Στην Απόφαση του 18ου Συνεδρίου για το σοσιαλισμό γίνεται σχετική εκτίμηση: «Και από τα δύο τμήματα του κομμουνιστικού κινήματος (εξουσίας και μη) υπερεκτιμήθηκε η δύναμη του σοσιαλιστικού συστήματος και υποτιμήθηκε η δυναμική στη μεταπολεμική ανασυγκρότηση του καπιταλισμού»⁶.

Εκτός των άλλων, ιδιαίτερα μετά το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ η θέση περί «ειρηνικής συνύπαρξης» μεταλλάχθηκε σε θέση περί «ειρηνικής άμιλλας» των δύο κοινωνικοπολιτικών καθεστώτων. Μια τέτοια θέση, όμως, στην πράξη «εξωράιζε τον καπιταλισμό και εμπέδωνε τη λαθεμένη αντίληψη ότι, τουλάχιστο για μια ιστορική περίοδο, τα δύο συστήματα θα μπορούσαν να συνυπάρχουν και να συναγωνίζονται ειρηνικά μεταξύ τους»⁷. Στο παραπάνω έδαφος αναπτύχθηκαν ουτοπικές θέσεις, οπορτουνιστικές πολιτικές για τα διεθνή και περιφερειακά «συστήματα ασφαλείας», που θα εξασφάλιζαν την «ειρηνική συνύπαρξη» και τον αμοιβαίο «σεβασμό» των δύο κοινωνικοπολιτικών συστημάτων, υποτιμώντας την «αρπακτική» φύση του ιμπεριαλισμού. Ετσι, π.χ. το 1955 η ΕΣΣΔ ζητούσε από τις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις των ΗΠΑ και της Ευρώπης να προχωρήσουν από κοινού με την ίδια σ' ένα σύστημα ασφαλείας, τα κράτη - μέλη του οποίου «θα υπόσχονταν πως παραιτούνται από τη χρησιμοποίηση των Ενόπλων Δυνάμεων και όλα τα επίμαχα ζητήματα θα λύνονται με ειρηνικά μέσα»⁸.

Μια τέτοια θέση, οπωσδήποτε, δεν έχει να κάνει απλώς με κάποια προσπάθεια αξιοποίησης των ενδοϊμπεριαλιστικών αντιθέσεων, αλλά ήταν χαρακτηριστική της οπορτουνιστικής στροφής στο ΚΚΣΕ και συμπερασματικά και στην εξωτερική πολιτική της ΕΣΣΔ, που οδηγούσαν σε μεγάλα θεωρητικά λάθη. Οπως έχει εκτιμήσει το Κόμμα μας, «το ίδιο αφορά και στην αποφυγή του θερμοπυρηνικού πολέμου. Οι ρεαλιστικές διακρατικές διαπραγματεύσεις για την αποφυγή του σε καμία περίπτωση δεν έπρεπε να οδηγήσουν σε ιδεολογικές γενικεύσεις για μια ειλικρινή και σταθερή στάση των καπιταλιστικών κρατών στο ζήτημα της ειρήνης (...) Σε όλη τη μεταπολεμική περίοδο οι ιμπεριαλιστικοί πόλεμοι ήταν μια πραγματικότητα. Σε τελευταία ανάλυση, ακόμα και όταν τα κράτη διαθέτουν πυρηνικά όπλα, η πιο συνεπής και αποτελεσματική πάλη ενάντια στους ιμπεριαλιστικούς πολέμους είναι η ολόπλευρη επαναστατική προετοιμασία και ετοιμότητα, ώστε στις ανάλογες οικονομικές και πολιτικές συνθήκες να γίνει πραγματικότητα η σοσιαλιστική επανάσταση, που θα επιβάλει την ειρήνη. Η συνεχής συσσώρευση και τελειοποίηση των πυρηνικών όπλων στην κούρσα των εξοπλισμών, αν και ήταν αναγκαία για τη στρατηγική ισορροπία ανάμεσα στα δύο συστήματα, από ένα σημείο και μετά επέδρασε αρνητικά στην ήδη προβληματική στρατηγική του διεθνούς κομουνιστικού κινήματος»⁹.

Ξεχωριστά πρέπει κανείς να δει το γεγονός ότι από την ΕΣΣΔ υπερτιμήθηκε και ο ρόλος των λεγόμενων Αδέσμευτων Χωρών. Το Κόμμα μας έχει εκτιμήσει πως: «Λαθεμένη και χωρίς βάση ήταν η προσδοκία και ο στόχος να συσπειρωθούν σε σταθερή αντιιμπεριαλιστική κατεύθυνση οι "εθνικές" αστικές τάξεις των χωρών αυτών, όπως επιδιώχτηκε από τη Σοβιετική Ενωση και άλλα κράτη. Η μεσοπρόθεσμη μη ένταξη πολλών νέων κρατών σε διεθνείς ιμπεριαλιστικούς οργανισμούς οφειλόταν κυρίως στις ανάγκες των "εθνικών" αστικών τους τάξεων να ενισχύσουν τις θέσεις τους, σε συνδυασμό με τον τότε συσχετισμό δυνάμεων στο εσωτερικό των χωρών αυτών και διεθνώς.

Αναμφίβολα, η κατάκτηση της εθνικής ανεξαρτησίας αποτέλεσε για τις αποικιοκρατούμενες χώρες μια πρώτη και βασική προϋπόθεση για το ξεπέρασμα της καθυστέρησης που επικρατούσε σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής. Σε πολλές περιπτώσεις η βιομηχανική τους ανάπτυξη στηρίχτηκε από τις επωφελείς οικονομικές τους σχέσεις με την ΕΣΣΔ και άλλες χώρες του Συμβουλίου Οικονομικής Αλληλοβοήθειας. Ωστόσο αυτή η ανάπτυξη συνεπαγόταν και ενίσχυση των εγχώριων αστικών δυνάμεων, επομένως και όξυνση της ταξικής πάλης στο εσωτερικό αυτών των χωρών και πάλη για τη μελλοντική τους ένταξη σε ένα από τα δύο αντίπαλα κοινωνικοοικονομικά συστήματα.

Η ΕΣΣΔ και τα άλλα σοσιαλιστικά κράτη διαμόρφωσαν πολιτική οικονομικής και άλλης συνεργασίας και στήριξης των νέων καθεστώτων, των λεγόμενων Αδέσμευτων Χωρών, με στόχο να μην ενσωματωθούν στη διεθνή καπιταλιστική αγορά, τις ιμπεριαλιστικές ενώσεις, αλλά να ενισχυθούν οι δυνάμεις του σοσιαλιστικού προσανατολισμού.

Στην πραγματικότητα, οι εξελίξεις οδήγησαν γρήγορα σε ισχυροποίηση των εγχώριων αντιδραστικών δυνάμεων. Δεν έγινε έγκαιρη και αποτελεσματική εκτίμηση της νέας κατάστασης από την ΕΣΣΔ και τα άλλα κράτη της σοσιαλιστικής οικοδόμησης»¹⁰.

Ετσι, λοιπόν, η προσπάθεια της Σοβιετικής Ενωσης να αναπτύξει οικονομικές σχέσεις, ακόμη και συμμαχίες, με κάποια καπιταλιστικά κράτη, ενάντια σε ισχυρότερες ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, ήταν θεμιτή, κατανοητή, αφού αδυνάτιζε το ενιαίο μέτωπο των ιμπεριαλιστών, αποσπούσε απ' αυτό δυνάμεις, έστω προσωρινά, χρησιμοποιούσε αντιθέσεις στο ιμπεριαλιστικό στρατόπεδο. Το πρόβλημα ήταν ότι αυτή η συγκυριακή (κρατική) επιλογή της ΕΣΣΔ, που εκδηλωνόταν σε οικονομικό, διπλωματικό ή άλλο επίπεδο με ορισμένες χώρες, αναγόταν σε αρχή, θεωρητικοποιήθηκε και μάλιστα γινόταν λόγος για το λεγόμενο «μη καπιταλιστικό δρόμο ανάπτυξης» σ' αυτές τις χώρες, που συνδεόταν με την αντίληψη περί «ειρηνικού περάσματος», οδήγησε τις κομμουνιστικές δυνάμεις, επομένως και το εργατικό κίνημα να γίνουν ουρά αστικών δυνάμεων.

Βεβαίως, τα παραπάνω λάθη, παρεκκλίσεις, κακοί υπολογισμοί, σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να σβήσουν τη θετική συμβολή της ΕΣΣΔ, τη διεθνιστική της βοήθεια στους λαούς, που αναδείξαμε στο 1ο μέρος αυτού του άρθρου.

Οπως φαίνεται και από τα παραπάνω, το ΚΚΕ, αντιμετωπίζοντας με κριτική ματιά τη σοσιαλιστική οικοδόμηση του 20ού αιώνα, απορρίπτει τόσο την εξιδανίκευσή της, όσο και τη συκοφαντική επίθεση, που γίνεται σε βάρος της Σοβιετικής Ενωσης, τόσο από αστικές δυνάμεις, όσο και από δυνάμεις του οπορτουνισμού, που στο πρόσφατο παρελθόν στα ζητήματα της εξωτερικής πολιτικής επιδίωκαν ακόμη και την απαράδεκτη κι ανιστόρητη ταύτιση της διεθνιστικής βοήθειας που έδινε η ΕΣΣΔ σε άλλα Κομμουνιστικά Κόμματα και λαϊκά κι επαναστατικά κινήματα με τις επεμβάσεις του αμερικανικού ιμπεριαλισμού σε άλλες χώρες, μιλώντας δήθεν για «σοσιαλιμπεριαλισμό». Τέτοιες κατηγορίες, οι οποίες αποτελούσαν κι αποτελούν «νερό στο μύλο» της αντίδρασης, τις απηύθυναν κατά της ΕΣΣΔ τα μικροαστικά οπορτουνιστικά ιδεολογικά ρεύματα του τροτσκισμού, του «ευρωκομμουνισμού», του «μαοϊσμού», που είχαν υποχωρήσει από τις αρχές του προλεταριακού διεθνισμού, παραγνωρίζοντας το γεγονός πως «αποτελεί υποχρέωση του σοσιαλιστικού κράτους η ανοιχτή υποστήριξη των επαναστατικών κινημάτων άλλων χωρών»¹¹.

Τέτοιες, οπορτουνιστικές, αλλά κι άλλες, αστικές αντιλήψεις κατηγορούσαν την ΕΣΣΔ ότι «υπεράσπιζε το κρατικό συμφέρον της, σε βάρος του ταξικού» στις διάφορες χώρες του πλανήτη. Ομως, όπως έχει εκτιμήσει το Κόμμα μας, η αρχή του προλεταριακού διεθνισμού «δε διαχωρίζεται από το σοσιαλιστικό κρατικό συμφέρον, από το ταξικό συμφέρον της εργατικής τάξης σε καθεμιά χώρα (...) Ο παραπάνω διαχωρισμός συνειδητά παραγνωρίζει το γενικό συμφέρον της διεθνούς εργατικής τάξης, από το οποίο προκύπτουν κοινοί στόχοι για τα επιμέρους τμήματα του διεθνούς επαναστατικού κινήματος, τμήμα του οποίου ήταν και το ΚΚΣΕ, ως η ισχυρότερη μάλιστα συνιστώσα του»¹².

Η κριτική προσέγγιση του ΚΚΕ, προς την ΕΣΣΔ και την εξωτερική πολιτική της, δεν έχει καμία σχέση με τα παραπάνω. Το ΚΚΕ σέβεται και τιμά τη συνεισφορά της μπολσεβίκικης επανάστασης, του πρώτου σοσιαλιστικού κράτους, κι επιδιώκει τη μελέτη και την άντληση συμπερασμάτων, τόσο από τις θετικές πλευρές, όσο και από τα λάθη και τις αδυναμίες, που αυτό είχε. Γιατί το μέλλον ανήκει στο σοσιαλισμό - κομμουνισμό και πρέπει να είμαστε «καλά διαβασμένοι» ώστε την επόμενη φορά να τα καταφέρουμε καλύτερα!

Παραπομπές

1.^ Απόφαση του 18ου Συνεδρίου στο δεύτερο θέμα «Εκτιμήσεις και συμπεράσματα από τη σοσιαλιστική οικοδόμηση στον 20ό αιώνα με επίκεντρο την ΕΣΣΔ. Η αντίληψη του ΚΚΕ για το σοσιαλισμό».

2.^ Διακήρυξη της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ για τα 100χρονα της μεγάλης Οκτωβριανής Σοσιαλιστικής Επανάστασης.

3.^ Β. Ι. Λένιν: «Πρόγραμμα του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ρωσίας (μπ)», «Απαντα», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», τ. 38, σελ. 421.

4.^ «Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ» Β' Τόμος 1949 - 1968, σελ. 94.

5. ^ Α. Γκρομίκο - Μπ. Πονομαριόφ: «Η ιστορία της εξωτερικής πολιτικής της ΕΣΣΔ», τ. 2, περίοδος 1945 - 1985, σελ. 294 - 295.

6.^ Απόφαση του 18ου Συνεδρίου του ΚΚΕ: «Εκτιμήσεις και συμπεράσματα από τη σοσιαλιστική οικοδόμηση στον 20ό αιώνα, με επίκεντρο την ΕΣΣΔ», έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, σελ. 80.

7.^ «Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ» Β' Τόμος 1949 - 1968, σελ. 93.

8. Α. Γκρομίκο - Μπ. Πονομαριόφ: «Η ιστορία της εξωτερικής πολιτικής της ΕΣΣΔ», τ. 2, περίοδος 1945 - 1985, σελ. 218.

9.^ «Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ» Β' Τόμος 1949-1968, σελ.94.

10^. «Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ» Β' Τόμος 1949 - 1968, σελ. 96.

11. «Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ» Β' Τόμος 1949 - 1968, σελ. 94.

12.^ Στο ίδιο σελ. 97.