Ζουν μες στην εξαθλίωση. Σε καταλύματα, χωρίς ηλεκτρικό, νερό και τουαλέτες, χωρίς ιατρική περίθαλψη, αποκλεισμένοι από τη μόρφωση και τον πολιτισμό. Ανθρωποι, που έχουν μάθει να ζουν περιθωριοποιημένοι. Δίχως μια στέγη πάνω από το κεφάλι τους, δίχως μόνιμη κατοικία. Αυτοσχέδιες παράγκες, λιμνάζοντα νερά, αρουραίοι και μικρά παιδιά, που έχουν κάνει τους σκουπιδότοπους παιδική χαρά. Αυτή ήταν η εικόνα, που αντικρίσαμε σε επίσκεψή μας στους καταυλισμούς Τσιγγάνων στην περιοχή «Ψάρι» στον Ασπρόπυργο και στη «Ζωοδόχο Πηγή» στην Ελευσίνα.

Το μεγαλύτερο πρόβλημα που έχουν να αντιμετωπίσουν οι Τσιγγάνοι είναι η αβεβαιότητα για το αύριο. Κόντρα στις αντιλήψεις που επικρατούν ότι οι συνεχείς μετακινήσεις αποτελούν πολιτισμικό τους στοιχείο και που «βολεύουν» όλους εκείνους που καλούνται να δώσουν λύση σ' αυτό το μακροχρόνιο πρόβλημα, οι ίδιοι υποστηρίζουν ότι μια μόνιμη κατοικία θα έβαζε τέρμα σε όλα τους τα βάσανα. Ο Νώντας Γκαϊτατζής, που ζει εδώ και χρόνια στον καταυλισμό της «Ζωοδόχου Πηγής» στην Ελευσίνα με την οικογένειά του, είπε στο «Ρ»: «Κάθε τρεις και λίγο δεχόμαστε απειλές ότι θα μας διώξουν. Και πού να πάμε; Αν μας έδιναν μια έκταση και ξέραμε ότι είναι δική μας, θα προσπαθούσαμε με πολλή δουλιά και θυσίες - όπως όλοι οι άνθρωποι - να χτίσουμε ένα σπίτι να μείνουμε».

Αυτό που διεκδικούν είναι το δικαίωμά τους να ζήσουν όπως όλοι οι άνθρωποι. Να έχουν στέγη, να μορφώνονται, να υπάρχει κρατική μέριμνα για τη διατήρηση του πολιτισμού τους. Δεν επιδιώκουν την γκετοποίηση - όπως πολλοί πιστεύουν - ούτε ανέχονται πλέον τον κοινωνικό αποκλεισμό που βιώνουν. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του Παρασκευά Γκαϊτατζή: «Το νάιλον και το κόντρα πλακέ που είναι φτιαγμένα τα σπίτια μας είναι καρκινογόνα και μας προκαλούν και αναπνευστικά προβλήματα. Αλλά τι να κάνουμε; Εμείς θέλουμε ένα σπιτάκι απλό, χτισμένο, να μπορούμε να κάνουμε ένα μπάνιο, να μη ζούμε μέσα στη βρώμα και να μπορούν και τα παιδιά μας να πάνε σχολείο. Εμείς μείναμε αμόρφωτοι. Δε θέλουμε και για τα παιδιά μας το ίδιο. Μια κανονική ζωή επιζητούμε, όχι παράλογα πράγματα».

Εκτός, όμως, από το σοβαρό ζήτημα της μόνιμης κατοικίας, οι κάτοικοι των καταυλισμών καλούνται καθημερινά να βρουν τρόπους υπέρβασης των τεράστιων ελλείψεων. Οι καταυλισμοί δεν έχουν ρεύμα και έτσι χρησιμοποιούν γεννήτριες, με κόστος 10 ευρώ τη μέρα. Δεν υπάρχει ούτε μια βρύση, γεγονός που τους αναγκάζει να κουβαλούν με βρώμικα μπιτόνια καθημερινά νερό και να μένουν άπλυτοι για μέρες. Η έλλειψη αποχέτευσης θέτει την υγεία τους σε μεγάλο κίνδυνο. Ανθρωποι που ζουν σε τέτοιες συνθήκες είναι σχεδόν βέβαιο ότι κάποια στιγμή στη ζωή τους θα προσβληθούν από ηπατίτιδα A, B, C, ή από κάποια άλλη μολυσματική ασθένεια.

Τα στοιχεία των «Γιατρών του Κόσμου» είναι αποκαλυπτικά: Το 99,6% των Τσιγγάνων έχει νοσήσει από την ηπατίτιδα Α, το 65% από τη Β και 1,8% έχει προσβληθεί από την C. Το 90% των Τσιγγάνων επισκέπτεται το νοσοκομείο μόνο όταν πρόκειται για κάποια επέμβαση, ενώ η παιδική θνησιμότητα είναι πολλαπλάσια από αυτήν του γενικού πληθυσμού. Η μάχη για την επιβίωση έχει γίνει καθημερινή τους υπόθεση...

«Ετσι άθλια, όπως ζούμε, είναι ένα θαύμα το πώς επιβιώνουμε με τόσες αρρώστιες που κυκλοφορούν», μας είπε ο Νώντας Γκαϊτατζής. Και πρόσθεσε: «Δεν ντρεπόμαστε να πούμε ότι είμαστε βρώμικοι. Αυτοί που μας αφήνουν ανεμβολίαστους, ανασφάλιστους, χωρίς νερό και μες στο σκουπιδότοπο θα πρέπει να ντρέπονται! Εδώ δίπλα βρίσκεται το Θριάσιο νοσοκομείο, είναι κατοικημένη περιοχή. Αποτελούμε, δηλαδή, κίνδυνο και για τους άλλους ανθρώπους και παρ' όλ' αυτά δεν τους "καίγεται καρφί"».

Μέχρι σήμερα πολλοί «γαλαζοπράσινοι», που έχουν επισκεφτεί τους καταυλισμούς, επιδίωξαν και επιδιώκουν με υποσχέσεις να τους πουλήσουν ψεύτικες ελπίδες, με σκοπό να υφαρπάξουν την ψήφο τους. Ωστόσο, η διαιώνιση του προβλήματος και η κοροϊδία των αρμοδίων προκαλεί μεγάλη αγανάκτηση.

«Μόνο στις εκλογές μας θυμούνται. Τώρα μας έχουν ξεγράψει όλοι... Μας είχαν υποσχεθεί λυόμενα, ρεύμα, νερό και σχολείο. Τίποτα απ' αυτά δεν είδαμε. Ούτε μια βρύση δε βάλανε, ούτε καν απορριμματοφόρο δεν περνάει από δω. Κοιμόμαστε μες στα σκουπίδια, μαζί με τα ποντίκια! Κι όλα αυτά δυο βήματα από την Αττική Οδό. Εχει φτάσει ο κόμπος στο χτένι, θα κλείσουμε το δρόμο, θα κατέβουμε στη Βουλή να δουν τα χάλια που μας κατάντησαν!», αυτά ήταν τα λόγια του Βασίλη Σαμπάνη, κατοίκου του καταυλισμού στο «Ψάρι» Ασπροπύργου, όταν του ζητήσαμε να περιγράψει την κατάσταση που επικρατεί στον καταυλισμό.

Η πολιτική που εφαρμόζεται εδώ και χρόνια, από όλες τις κυβερνήσεις, για το μεγάλο αυτό ζήτημα, ήταν πολιτική όξυνσης των αντιθέσεων με την υπόλοιπη ελληνική κοινωνία και περιθωριοποίησης αυτής της ιδιάζουσας κοινωνικής ομάδας. Ολα τα προγράμματα βελτίωσης των συνθηκών ζωής των Τσιγγάνων έχουν μείνει ανολοκλήρωτα. Εξακολουθούν να αντιμετωπίζονται ως πολίτες που έχουν μόνο υποχρεώσεις και καθόλου δικαιώματα. Ούτε καν τα στοιχειώδη.

Οι περισσότεροι απ' αυτούς είναι μικροπωλητές, σιδεράδες και παλιατζήδες. Ανθρωποι, δηλαδή, του μόχθου που προσπαθούν με ένα μεροκάματο να τα «φέρουν βόλτα». Και κατά το «όπου φτωχός κι η μοίρα του», έτσι και σ' αυτή την περίπτωση, δε «δικαιούνται» εργατικές κατοικίες, καθολική ιατρική περίθαλψη ή σύνταξη, επειδή συνήθως έχουν χρέη στην εφορία. Επειδή, με άλλα λόγια, είναι φτωχοί.

Ιδιαίτερη σημασία έχει το γεγονός ότι στη συντριπτική τους πλειοψηφία οι Τσιγγάνοι είναι πολύτεκνοι. Και αντί να προβλέπονται από την πολιτεία οι κατάλληλες κοινωνικές παροχές, που θα κάνουν τη ζωή τους ευκολότερη, το κράτος τους έχει καταδικάσει να ζουν μέσα στη βρωμιά, την αμορφωσιά και την ανέχεια, με παντελή έλλειψη πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας, εμβολιασμών, ενημέρωσης για ζητήματα πρόληψης ασθενειών, σχέσεων των δύο φύλλων, οικογενειακού προγραμματισμού κ.ά.

Σε χαιρετισμό του στο 5ο Συνέδριο του Δικτύου ROM στις 17/5/2001 ο Σπ. Χαλβατζής, μεταξύ άλλων, είχε αναφέρει: «Το ΚΚΕ θεωρεί ότι πρέπει άμεσα: να δημιουργηθούν προϋποθέσεις ανεύρεση εργασίας, να υπάρξει πρόνοια για την Κοινωνική Ασφάλιση και τη συνταξιοδότησή τους. Να δοθεί η δυνατότητα στα παιδιά των Τσιγγάνων να παρακολουθούν την εκπαίδευση όπως και τα υπόλοιπα Ελληνόπουλα, χωρίς να αποκόβονται από τις πολιτισμικές τους ρίζες. Να ιδρυθεί Κέντρο Μελέτης της Τσιγγάνικης φυλής, που θα ασχολείται με τη γλώσσα, τα ήθη, τα έθιμα, τη μουσική, τις τέχνες της τσιγγάνικης φυλής. Να δημιουργηθούν προϋποθέσεις αποφασιστικής βελτίωσης των συνθηκών διαβίωσης και να πάψουν οι διακρίσεις και οι ρατσιστικές αντιλήψεις που οδηγούν στην γκετοποίηση».

Το ποσοστό αναλφαβητισμού στις κοινωνίες των Τσιγγάνων - σύμφωνα με στοιχεία της Γενικής Γραμματείας Λαϊκής Επιμόρφωσης - είναι τρομαχτικό: Αγγίζει το 80% του συνολικού πληθυσμού, ενώ για τις γυναίκες φτάνει σχεδόν στο 100%!

Και το πιο τραγικό είναι ότι τα ποσοστά αυτά παραμένουν ίδια από το 1984. Εδώ και 20 χρόνια δεν έχει ληφθεί κανένα μέτρο, δεν έχει σημειωθεί η παραμικρή βελτίωση. Αυτό, φυσικά, δεν είναι τυχαίο. Η τσιγγάνικη κοινωνία - μια από τις πιο άγρια εκμεταλλευόμενες κοινωνικές ομάδες - είναι καταδικασμένη να ζει αναλφάβητη, για να μην «ξεφύγει» ποτέ από την εξαθλίωση.

Ο κ. Νικολαΐδης, ο «δάσκαλος», όπως είναι γνωστός σε πολλούς καταυλισμούς της Ελλάδας, «μάχεται» από το 1968 - χωρίς καμία στήριξη από το κράτος - να λυθεί το πρόβλημα του αναλφαβητισμού αυτής της ιδιάζουσας κοινωνικής ομάδας.

Οπως ο ίδιος δήλωσε στο «Ρ», «τα ζητήματα της τσιγγάνικης οικογένειας είναι πολυποίκιλα και πολυσήμαντα. Αν δε λυθεί το πρόβλημα της στέγασης δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί ο αναλφαβητισμός. Συνολικά, στους καταυλισμούς "Ψάρι" και "Ζωοδόχου Πηγής" ζουν περίπου 300 παιδιά. Ετσι όπως είναι οι συνθήκες διαβίωσής τους, είναι αδύνατον να πάνε σε κάποιο σχολείο. Και, φυσικά, το να δημιουργηθεί ένα "ειδικό σχολείο" γι' αυτά τα παιδιά, δεν αποτελεί λύση. Κάτι τέτοιο θα ήταν απαράδεκτο».

Ο αποκλεισμός παιδιών από τη μόρφωση - με τη μορφή ταξικών φραγμών που τα κρατούν «δέσμια» της πνευματικής καθυστέρησης και στασιμότητας - προκαλεί μια σειρά από κοινωνικές εντάσεις και ανισότητες. Ο κ. Νικολαΐδης μάς είπε χαρακτηριστικά:

«Τα παιδιά των καταυλισμών, χωρίς γραφή και ανάγνωση είναι υποψήφια να μπουν στις φυλακές. Πού είναι η πολιτεία να τα προστατέψει; Το κράτος με τη στάση του σπρώχνει τα παιδιά στον Καιάδα και μετά φτιάχνουν σχολεία στις φυλακές. Το ζητούμενο είναι να μη φτάνουν μέχρι εκεί τα παιδιά. Επιπλέον, ένα σοβαρότατο ζήτημα είναι και η υποβαθμισμένη θέση των γυναικών. Νέες κοπελίτσες, που δεν έχουν πάει ποτέ τους σχολείο και το μόνο που σκέφτονται για τη ζωή τους είναι ο γάμος...».