Ο Μαρξ νέος ήταν οπαδός της ιδεαλιστικής φιλοσοφίας του Χέγκελ. Εγινε, όμως, μέλος της ομάδας των νεαρών αριστερών χεγκελιανών διανοουμένων που αποδέχονταν τον πυρήνα της διαλεκτικής, διαπίστωνε κάποιες αντιθέσεις του αντικειμενικού ιδεαλιστικού συστήματος του Χέγκελ και ιδίως έκανε αυστηρή κριτική στη θρησκεία από τις θέσεις του αθεϊστικού διαφωτισμού και του επαναστατικού δημοκρατισμού.

Το Γενάρη του 1842 εκδίδεται η "Εφημερίδα του Ρήνου", σαν όργανο της αντιφεουδαρχικής αστικής αντιπολίτευσης, γύρω από την οποία συσπειρώνονται και δραστηριοποιούνται οι νεαροί χεγκελιανοί αριστεροί. Τον Απρίλη του 1842 γίνεται συνεργάτης της και ο Μαρξ και τον Οκτώβρη του ίδιου χρόνου αρχισυντάκτης, αποκτώντας έτσι η εφημερίδα έναν νέο επαναστατικό προσανατολισμό.

Την περίοδο εργασίας στην "εφημερίδα του Ρήνου" αρχίζει η ανεξάρτητη ιδεολογική και πολιτική ανάπτυξη του Μαρξ, κάνει το πρώτο σημαντικό βήμα της φιλοσοφικής του πορείας από τον χεγκελιανικό ιδεαλισμό στον υλισμό. Τώρα αρχίζει να ασχολείται με τα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα της εποχής του και προσκρούει σε μια σειρά από αντιφάσεις, δύσκολα να ερμηνευτούν, με βάση τον χεγκελιανικό ιδεαλισμό! Διαπιστώνει πως η ιδεαλιστική αντίληψη, που θεωρεί το κράτος σαν προσωποποίηση του "καθαρού πνεύματος" και των "κοινών συμφερόντων όλων των τάξεων", δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, βεβαιώνεται πως το πρωσικό κράτος του καιρού του, οι νόμοι και το δίκαιό του, εκφράζουν και υπερασπίζουν μόνο τα συμφέροντα των πλουσίων και όχι του λαού. Ετσι ο Μαρξ αρχίζει να μιλάει στο όνομα του λαού. "Ο φτωχός - λέει σε ένα του άρθρο - είναι θύμα νομιμοποιημένης ψευτιάς" και διεκδικεί για τη φτωχολογιά το εθιμικό δίκαιο που μπορεί, κατά την άποψή του, "να είναι μονάχα δίκαιο της πιο καταφρονεμένης, της απόκληρης, της ανοργάνωτης μάζας".

* * *

Σε ένα του άρθρο τον Οκτώβρη του 1842 ο Μαρξ, για πρώτη φορά, παίρνει θέση για τις σοσιαλιστικές και κομμουνιστικές θεωρίες, λέγοντας πως ο κομμουνισμός πρέπει πρώτα να γεννηθεί σαν αλήθεια της επιστήμης (δηλαδή να πάψει να είναι ουτοπικός) και μετά να γίνει ένα μέρος του πνεύματος της εποχής, μια πραγματική δύναμη.

Ο Μαρξ αγωνίζεται, η κριτική να μην περιοριστεί μόνο στην κριτική της θρησκείας, αλλά να επεκταθεί και στην πολιτική και οικονομική κατάσταση που επικρατούσε. Αυτό αποτελεί σημαντικό βήμα, σύνδεση με την πραγματικότητα, έναν άλλο προσανατολισμό της θεωρητικής και πρακτικής δραστηριότητας.

Αυτόν τον προσανατολισμό τον διοχετεύει στην "Εφημερίδα του Ρήνου" και αυτό είχε σαν αποτέλεσμα αυτή να απαγορευτεί. Φαίνεται καθαρό όμως: Ο Μαρξ είχε κατακτήσει ένα σημαντικό στοιχείο, είδε τη διαλεχτική ενότητα θεωρίας και πράξης, που το 1843 το διατύπωσε με τα λόγια "Το όπλο της κριτικής δεν μπορεί, βέβαια, ν' αντικαταστήσει την κριτική του όπλου, και η υλική δύναμη πρέπει ν' ανατραπεί, επίσης, με υλική δύναμη. Μα και η θεωρία γίνεται υλική δύναμη μόλις κατακτήσει τις μάζες".

Ο Μαρξ συνεχίζει να μελετά φιλοσοφία, στρέφει την προσοχή του στο έργο "Η ουσία του Χριστιανισμού" (1841) του Λ. Φόιερμπαχ και έτσι περνάει από τον ιδεαλισμό του Χέγκελ στον υλισμό και ανθρωπολογισμό του Φόιεμπαχ. Αργότερα ο Ενγκελς θα πει πως ο Φόιερμπαχ αποτέλεσε τον "ενδιάμεσο κρίκο" ανάμεσα στη χεγκελιανή και τη μαρξιστική φιλοσοφία.

Ο Ενγκελς είχε και αυτός μιαν ανάλογη, ανεξάρτητη πορεία προς τον υλισμό. Πηγαίνοντας από την Αγγλία προς τη Γερμανία, σταμάτησε στο Παρίσι για μια δεκαήμερη επίσκεψη στον Μαρξ. Αυτή η επίσκεψη είχε σαν καρπό τη μεγάλη φιλία και μόνιμη συνεργασία τους για την προώθηση των απόψεών τους και του κομμουνιστικού κινήματος.

Στο Παρίσι, στα τέλη του Φλεβάρη 1844, εκδίδεται το περιοδικό "Γερμανο-γαλλικά Χρονικά", στο οποίο ο Μαρξ δημοσίευσε δύο άρθρα του. Το πρώτο αφορούσε το εβραϊκό ζήτημα, και αποτελούσε μιαν απάντηση και κριτική στις απόψεις του Μπ. Μπάουερ σχετικά με τη χειραφέτηση των Εβραίων.

Το πρόβλημα είχε γίνει επίκαιρο, όταν η μοναρχία και η εκκλησία κήρυξαν τη χριστιανική πίστη σαν κρατική θρησκεία. Ο Μπάουερ αντιλαμβανόταν το εβραϊκό πρόβλημα σαν σχέση μεταξύ θρησκείας και κράτους, προσπαθώντας να δώσει απάντηση μόνο στην ερώτηση ποιος πρέπει να χειραφετηθεί και ποιος πρέπει να χειραφετήσει. Γι' αυτό μιλούσε μόνο για θρησκευτική και πολιτική χειραφέτηση των Εβραίων.

Ο Μαρξ απορρίπτει αυτές τις αντιλήψεις, λέγοντας πως πρέπει να απαντήσουμε και στο πρόβλημα τι είδους χειραφέτηση θέλουμε και σε τι συνίσταται η χειραφέτηση των Εβραίων. Ο Μαρξ μιλάει για κοινωνική - ανθρώπινη χειραφέτηση όλων των ανθρώπων, η χειραφέτηση των Εβραίων είναι ένα στοιχείο της γενικής ανθρώπινης χειραφέτησης. Αυτή θα πραγματοποιηθεί όταν ο άνθρωπος θα απελευθερωθεί από την καταπίεση του αστικού συστήματος, από την εξουσία του χρήματος, όταν καταργηθεί η ατομική ιδιοκτησία. Διαγράφει έτσι την αναγκαιότητα της κομμουνιστικής κοινωνίας.

* * *

Το κράτος, ο Μαρξ, ακόμη το βλέπει χεγκελιανά, ιδεαλιστικά, σαν πραγμάτωση του ηθικού πνεύματος, όπου η ιδέα του κράτους είναι πρωταρχική του πραγματικού κράτους. Σημαντικό είναι, όμως, το ότι τον απασχολεί η ιδέα της μορφής της κρατικής εξουσίας, η οποία θα εκφράζει τη λαϊκή κυριαρχία, και τη βλέπει στη Δημοκρατία (ο Χέγκελ την έβλεπε στη Συνταγματική Μοναρχία), δηλαδή σε ένα σύστημα χωρίς πειθαναγκασμούς, όπου δε θα υπάρχει αλλοτρίωση και ο άνθρωπος δε θα είναι μια ιδιωτική ύπαρξη.

Στη Δημοκρατία, κατά τον Μαρξ, ο άνθρωπος δεν υπάρχει χάρη του νόμου, αλλά ο νόμος υπάρχει χάρη του ανθρώπου. Στην ουσία, τελικά, Δημοκρατία σημαίνει κομμουνισμός.

* * *

Ο Μαρξ θεωρεί πως η κριτική της θρησκείας έκλεισε, αλλά η κριτική πρέπει να συνεχιστεί με την κριτική των κοινωνικών συνθηκών. Η θρησκεία είναι, κατά τον Μαρξ, όπιο για το λαό, το πνευματικό άρωμα του γήινου κόσμου. Γι' αυτό κριτική της θρησκείας δε σημαίνει κριτική του ουρανού, αλλά κριτική της γης. Η κριτική των κοινωνικών και πολιτικών συνθηκών δεν αναιρεί την κριτική της θρησκείας, είναι προϋπόθεση αυτής.

Στην "Εισαγωγή", ο Μαρξ θέτει και το πρόβλημα της νομιμότητας (του δικαιώματος) της ατομικής ιδιοκτησίας και του καπιταλιστικού συστήματος. Θεωρεί την αστική κοινωνία σαν ένα ιστορικό σκαλοπάτι στην ανάπτυξη της κοινωνίας, που βασίζεται στην αστική αρχή της ατομικής ιδιοκτησίας, στην εκμετάλλευση, σε δύο κύριες κοινωνικές τάξεις (την αστική και το προλεταριάτο), μεταξύ των οποίων υπάρχει ένας αμείωτος ανταγωνισμός. Το προλεταριάτο είναι η τάξη που βρίσκεται σε ολική αντίθεση με τις συνθήκες της κοινωνίας που το γέννησε. Η αστική κοινωνία είναι ιστορικά η τελευταία κοινωνία που βασίζεται στην ατομική ιδιοκτησία και συνεπώς το προλεταριάτο η τελευταία εκμεταλλευόμενη τάξη. Από δω ο Μαρξ συμπεραίνει την αναγκαιότητα και την ουσία της προλεταριακής επανάστασης (την ονομάζει ριζική), που διαφέρει από την αστική (την ονομάζει μερική).

Η αστική επανάσταση είχε σαν αποτέλεσμα την πολιτική χειραφέτηση, η επερχόμενη προλεταριακή εναπόκειται να κατακτήσει την ανθρώπινη χειραφέτηση, συνεπώς θα αλλάξει από τα θεμέλια την αστική κοινωνία. Γι' αυτό όμως χρειάζεται μια απελευθερωτική τάξη, που θα επιθυμεί, θα θέλει, τα συμφέροντά της να ικανοποιηθούν με την επανάσταση, την πραγμάτωση της οποίας θα 'χει σαν ιστορική της αποστολή. Αυτή η τάξη είναι το προλεταριάτο που πρέπει να αποκτήσει επαναστατική ταξική συνείδηση, να προετοιμαστεί ιδεολογικά, κι αυτό μπορεί να γίνει εάν ενωθεί με τη φιλοσοφία. Ετσι, "όπως η φιλοσοφία βρίσκει τα υλικά της όπλα στο προλεταριάτο, έτσι και το προλεταριάτο βρίσκει τα πνευματικά του όπλα στη φιλοσοφία και αμέσως μόλις η σπίθα της σκέψης διεισδύσει βαθιά στον αφελή αγρό του λαού, η χειραφέτηση του Γερμανού σαν ανθρώπου θα πραγματοποιηθεί".

Στα "Χειρόγραφα", ο Μαρξ ασχολείται με οικονομικά θέματα (κεφάλαιο, κέρδος, μισθός κλπ.), μιλάει για την οικονομική σκέψη του καιρού του, κάνει κριτική του χεγκελιανού συστήματος και της μεταχεγκελιανής φιλοσοφίας. Τα βασικά θεωρητικά στοιχεία του ιδεολογικού κομμουνιστικού συστήματος, που παρουσιάζει, φέρνουν όμως τα ίχνη της χεγκελιανής προβληματικής και της αφηρημένης ανθρωπολογίας του Φόιερμπαχ. Η υλιστική αντίληψη της ιστορίας εμφανίζεται στη διαδικασία της διαμόρφωσής της. Απορρίπτοντας τον ιδεαλισμό του προμαρξιστικού υλισμού για την κοινωνία, ο οποίος θεωρούσε τη θεωρητική, πνευματική εργασία, την παραγωγή ιδεών, σαν την κύρια, την ουσιαστική δύναμη του ανθρώπου, ο Μαρξ αποδείχνει πως η πρακτική εργασία, η παραγωγή των υλικών συνθηκών της ζωής, είναι πρωταρχική και καθοριστική. Ο Μαρξ μιλάει και για το ρόλο της εργασίας και του κοινωνικού περιβάλλοντος, βλέπει καθαρά τον κοινωνικό χαρακτήρα της εργασίας. Η έννοια, όμως, των παραγωγικών σχέσεων παραμένει ακόμη ασαφής.

Ο Μαρξ κάνει αυστηρή κριτική στις αστικές αντιλήψεις, σχετικά με την αιωνιότητα της ατομικής ιδιοκτησίας. Αναλύοντας επιστημονικά την κίνηση αυτής, φτάνει στη θεωρία του κομμουνισμού. Θεωρεί ότι ο κομμουνισμός είναι η λύση της αντίθεσης ανθρώπου και φύσης, ανθρώπου με τον άνθρωπο, της ύπαρξής του με την ουσία του, της ελευθερίας και της αναγκαιότητας, των ατόμων και της κοινωνίας κλπ. Φτάνει στο συμπέρασμα πως ο κομμουνισμός είναι ένας"τελειοποιημένος ουμανισμός", μία κοινωνία όπου ο άνθρωπος και το κοινωνικό του περιβάλλον δε θα 'ναι αντιμέτωπα το ένα στο άλλο.

Ο κομμουνισμός θεωρείται συνειδητό έργο των ανθρώπων, απελευθερωμένων από τα δεσμά της ατομικής ιδιοκτησίας, με την κατάργηση της οποίας θα πραγματοποιηθεί η πλήρης χειραφέτηση όλων των ιδιοτήτων του ανθρώπου. Στα "Χειρόγραφα" αναλύεται, με καινούριο τρόπο, η χειραφέτηση. Αναλύεται θεωρητικά υπό το πρίσμα του αθεϊσμού (πνευματική απελευθέρωση του ανθρώπου) και πρακτικά σαν απελευθέρωση από την ατομική ιδιοκτησία. Από αυτή την άποψη, ο κομμουνισμός είναι ο "πρακτικός ουμανισμός".

Στα "Χειρόγραφα" δε γίνεται η διάκριση ανάμεσα στα δύο στάδια - σοσιαλισμός και κομμουνισμός - διάκριση που θα γίνει στην "Κριτική του προγράμματος της Γκότα" (1875). Στα "Χειρόγραφα" έχουμε μόνο ένα φιλοσοφικό χαρακτηρισμό του κομμουνισμού. Για να καταργηθεί η ατομική ιδιοκτησία και να έρθει ο κομμουνισμός, έχουμε ανάγκη από έναν "σκεπτόμενο κομμουνισμό" και από μία πραγματική "κομμουνιστική δράση".

Στο περιοδικό "Γερμανο-γαλλικά χρονικά" δημοσίευσε και ο Ενγκελς δύο άρθρα, στα οποία έδωσε μια πρώτη του ερμηνεία στις αρχές του επιστημονικού σοσιαλισμού, προσπάθησε να αποδείξει ότι το κοινωνικό σύστημα που βασίζεται στην ατομική ιδιοκτησία, οδηγεί στη φτώχεια και στην εξαθλίωση και πως η επερχόμενη επανάσταση θα οδηγήσει σε μία "συμφιλίωση της ανθρωπότητας με τη φύση και με τον εαυτό της". Ανεξάρτητα από τον Μαρξ, ο Ενγκελς έγραψε το έργο"Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία" (δημοσιεύτηκε το 1845), ένα κλασικό έργο, που ο Λένιν το χαρακτήρισε σαν ένα "σοβαρό κατηγορητήριο κατά του καπιταλισμού και της αστικής τάξης".

* * *

Στην "Αγία Οικογένεια" εμφανίζονται νέες ιδέες της μαρξιστικής σκέψης, όπως ο ρόλος των μαζών στην ιστορία, η σχέση ανάμεσα στις ιδέες και την πρακτική δράση των ανθρώπων, η ιδέα της αναγκαιότητας μιας νέας κοινωνίας. Ο Λένιν υπογράμμιζε τρία στοιχεία του έργου που συνέβαλαν στη θεμελίωση του μαρξισμού: Την έννοια των παραγωγικών σχέσεων, την ιδέα της αξίας, βασισμένη στην ανθρώπινη εργασία και την ιδέα του ιστορικού επαναστατικού ρόλου του προλεταριάτου. Στην "Αγία Οικογένεια" είναι ολοφάνερη η πιο χαρακτηριστική στιγμή της διαμόρφωσης του μαρξισμού, η αλληλοεξάρτηση των συστατικών του στοιχείων (φιλοσοφία, πολιτική οικονομία, επιστημονικός σοσιαλισμός).

Ο αγώνας κατά του μεταχεγκελιανού ιδεαλισμού, που άρχισε με την "Αγία Οικογένεια", συνεχίστηκε, στο επόμενο κοινό έργο τους, τη "Γερμανική ιδεολογία". Το έργο έμεινε χειρόγραφο και πρωτοδημοσιεύτηκε το 1932. Κύριο αντικείμενο κριτικής είναι η φιλοσοφία του Φόιερμπαχ και μ' αυτήν την ευκαιρία δίνουν μία πρώτη σκιαγραφία των βασικών αρχών του διαλεκτικού και ιστορικού υλισμού. Ο Ενγκελς έδωσε στη δημοσιότητα το 1888 (σαν παράρτημα στο βιβλίο του για τον Φόιερμπαχ), τις 11 "θέσεις για τον Φόιερμπαχ" που έγραψε ο Μαρξ την άνοιξη του 1845. Αυτές κατέχουν εξέχουσα θέση στην ιστορία της μαρξιστικής σκέψης, εκφράζουν το πέρασμα στην καθ' αυτού μαρξιστική φιλοσοφία.

* * *

Ο Μαρξ και ο Ενγκελς δεν εργάστηκαν εντατικά μόνο για την εκπόνηση της νέας τους κοσμοθεωρίας, αλλά και για την πρακτική της εφαρμογή στη ζωή, για την αλλαγή του κόσμου, την οργάνωση της πάλης του προλεταριάτου κατά της καπιταλιστικής κοινωνίας.

Ο Μαρξ, το Γενάρη του 1845, απελάθηκε από τη Γαλλία και κατέφυγε στις Βρυξέλλες, όπου ανέπτυξε εντατική πολιτική δράση στις εργατικές οργανώσεις. Το καλοκαίρι του 1845, κάνει μια περιοδεία στην Αγγλία συνοδευόμενος από τον Ενγκελς. Και οι δυο τους παλεύουν για την οργάνωση των εργατών, ανεξαιρέτως της εθνικότητάς τους. Το καλοκαίρι του 1847, με τη δραστήρια συμμετοχή τους, δημιουργείται η πρώτη προλεταριακή επαναστατική οργάνωση, η "Ενωση κομμουνιστών". Από τις 29 Νοέμβρη ως τις 8 Δεκέμβρη του 1847, στο Λονδίνο, συνέρχεται το 2ο Συνέδριο της "Ενωσης", όπου ο Μαρξ και ο Ενγκελς ήταν αντιπρόσωποι.

Το Συνέδριο ανέθεσε σ' αυτούς το καθήκον να γράψουν το πρόγραμμά της. Στη διάρκεια Δεκέμβρης 1847 - Γενάρης 1848 γράφεται το Πρόγραμμα και δημοσιεύεται το Φλεβάρη του 1848, με τον τίτλο "Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος".

Με το "Κομμουνιστικό Μανιφέστο", συντελέστηκε η μεγαλύτερη και βαθύτερη επανάσταση, στην κοινωνικο-πολιτική και φιλοσοφική σκέψη, εμφανίστηκε η κοσμοθεωρία του προλεταριάτου - ο διαλεκτικός και ιστορικός υλισμός - η μόνη αληθινή και επιστημονική θεωρία του καιρού μας.

Κείμενα: Κώστας ΚΑΤΣΙΑΜΑΝΗΣ, συνεργάτης του ΚΜΕ

Το "Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος" γράφτηκε, από τους Κ. Μαρξ και Φ. Ενγκελς, στα τέλη του 1847 και δημοσιεύτηκε το Φλεβάρη του 1848, ως προγραμματική διακήρυξη της "Ενωσης Κομμουνιστών". Εγινε όμως θεωρητικό και προγραμματικό ντοκουμέντο του επιστημονικού σοσιαλισμού, της πάλης των εργατών όλου του κόσμου.

Διατυπώνονται σ' αυτό βασικές αρχές του μαρξισμού όπως: η ταξική πάλη, ονόμος ανάπτυξης της ανταγωνιστικής κοινωνίας, η αναπόφευκτη ανατροπή του καπιταλισμού, η κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής που αποτελεί τη βάση της εκμετάλλευσης, ο ιστορικός ρόλος του προλεταριάτου, η ανάγκη ύπαρξης κομμουνιστικών κομμάτων, η αρχή του διεθνισμού κ.ά.

Πώς ο Μαρξ και ο Ενγκελς έφτασαν σ' αυτές τις επαναστατικές ιδέες; Ποιος ήταν ο δρόμος της "πνευματική ανάπτυξής τους; Ποια είναι τα "προλεγόμενα" του "Κομμουνιστικού Μανιφέστου"; Η γνώση αυτής της ιστορικής διαδρομής αποκαλύπτει και τη δύναμη της ίδιας της μαρξιστικής διδασκαλίας.