Αντιμέτωποι στο δικαστήριο βρίσκονται από τις αρχές Φλεβάρη ο ιστορικός Ζαν - Λικ Εϊνοντί και ο Μορίς Παπόν, γνωστός στους περισσότερους από την πολυσυζητημένη και πολύμηνη δίκη του στο Ανώτατο Δικαστήριο της επαρχίας της Γηρονδίας, στο Μπορντό, όπου κρίθηκε ένοχος για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, επειδή, κατά τη διάρκεια της θητείας του ως επιτετραμμένου της κυβέρνησης Βισί στην περιοχή, ενέκρινε και συνεργάστηκε με τις ναζιστικές δυνάμεις κατοχής για τη μεταφορά δεκάδων εκατοντάδων Γαλλοεβραίων σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ο Παπόν, ο οποίος έχει εφεσιβάλει την καταδικαστική σε βάρος του απόφαση της 2ης Απρίλη 1998 και παραμένει ελεύθερος αναμένοντας την εκδίκαση της έφεσής του, φέτος το Σεπτέμβρη, έχει μηνύσει τον Εϊνοντί για δυσφήμιση, επειδή σε άρθρο του, που δημοσίευσε η εφημερίδα "Le Monde" στις 8 Μάη 1998, ο Γάλλος ιστορικός, αναφερόμενος στη μεγάλη διαδήλωση που πραγματοποίησαν οι Αλγερινοί της Γαλλίας στις 17 Οκτώβρη 1961, ενώ βρίσκονταν σε εξέλιξη συνομιλίες για την ανεξαρτησία της χώρας τους, υποστηρίζει ότι οι γαλλικές αστυνομικές αρχές "υπό την καθοδήγηση και την έγκριση του τότε αστυνομικού διευθυντή του Παρισιού Μορίς Παπόν σφαγίασαν ανηλεώς χιλιάδες διαδηλωτές".

Το αποτέλεσμα της περίεργης αυτής δίκης, η οποία άρχισε μόλις την περασμένη βδομάδα, είναι, αναμφιβόλως, πολύ σημαντικό για τον Μορίς Παπόν, ο οποίος εμπλεγμένος, έστω και στα γεράματα, στις δύο πιο σκοτεινές περιόδους της γαλλικής ιστορίας, την περίοδο του καθεστώτος Βισί και την περίοδο της αλγερινής εξέγερσης για ανεξαρτησία, κατά τη διακυβέρνηση του στρατηγού Ντε Γκολ, χρειάζεται ένα θετικό δεδικασμένο κατά την εξέταση της έφεσής του για την υπόθεση της συνεργασίας με τους ναζί σε βάρος των Εβραίων του Μπορντό τη δεκαετία του 1940. Εκτός, όμως, από το προσωπικό όφελος του Μορίς Παπόν, η δίκη αυτή μπορεί να αποτελέσει, αν δεν έχει, ήδη, παίξει αυτό το ρόλο, την αφορμή για να ανοίξει το "κουτί της Πανδώρας" για την αιματοβαμμένη περίοδο του γαλλο-αλγερινού πολέμου, για την οποία, όπως υποστηρίζουν πολλοί ιστορικοί και πολιτικοί αναλυτές, η γαλλική κοινωνία τήρησε "σιγήν ιχθύος", υιοθέτησε εύκολα τη ρήση - πανάκεια "δε γνωρίζω τι γινόταν" και προσπάθησε να αφήσει πίσω της, μια και καλή, όλα όσα συνέβησαν τόσο σε αλγερινό όσο και σε γαλλικό έδαφος, αρνούμενη, ακόμη και σήμερα, να αντιμετωπίσει το πρόβλημα των εκατοντάδων Γάλλων αλγερινής καταγωγής που ζουν ως δεύτερης κατηγορίας πολίτες.

Η δίκη του Εϊνοντί συμπίπτει, μάλιστα, με τη δημοσίευση των μυστικών αρχείων του στρατού ξηράς για την περίοδο 1946 - 1954, οπότε ξέσπασε και η αλγερινή ένοπλη εξέγερση κατά των γαλλικών αποικιοκρατικών δυνάμεων, που κατέληξε το Μάρτη του 1962 στη συνθήκη του Εβιάν, η οποία ανακήρυσσε την Αλγερία σε ανεξάρτητο, κυρίαρχο κράτος. Τα στοιχεία, που έχουν δει μέχρι σήμερα το φως της δημοσιότητας, δεν είναι διόλου κολακευτικά για το "εκπολιτιστικό", όπως χαρακτήριζαν ορισμένοι, έργο της Γαλλίας στην Αλγερία και αποδεικνύουν ότι ο γαλλικός στρατός κάθε άλλο παρά αιφνιδιάστηκε από την αλγερινή εξέγερση. Αντίθετα, απλώς απέτυχε, μετά από χρόνια δολοφονιών, καταπίεσης και βασανιστηρίων, να την ελέγξει, όπως έκανε το 1945, εκτελώντας, μέσα σε διάστημα λίγων βδομάδων, 40.000 ανθρώπους στη Βόρεια Αλγερία. Επιπλέον, αποκαλύπτεται η μεγάλη ευθύνη των κυβερνητικών αξιωματούχων της εποχής, οι οποίοι φρόντισαν να εξαφανίσουν, ακόμη και από τα μυστικά αρχεία του στρατού, εκατοντάδες σελίδες με στοιχεία και γεγονότα που αφορούν την Αλγερία, προ της εξέγερσης, αλλά και την επίμαχη διαδήλωση της 17ης Οκτώβρη 1961.

Ηταν, ήδη, σε εξέλιξη οι συνομιλίες του αλγερινού "Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου" και της κυβέρνησης Ντε Γκολ στο Εβιάν, όταν η οργάνωση του ΕΑΜ που δρούσε σε γαλλικό έδαφος κάλεσε τους Αλγερινούς της Γαλλίας να συμμετάσχουν σε μεγάλο ειρηνικό συλλαλητήριο στο κέντρο του Παρισιού ενάντια στην απόφαση συσκότισης που είχε λάβει ο αστυνομικός διευθυντής της πρωτεύουσας Μορίς Παπόν από τις 5 Οκτωβρίου 1961. Οπως υποστηρίζουν ακόμη και σήμερα τόσο οι διοργανωτές και οι επιβιώσαντες συμμετέχοντες στο συλλαλητήριο, όσο και πολλοί Γάλλοι ιστορικοί και πολιτικοί αναλυτές, η μαζική συμμετοχή των Αλγερινών στη διαδήλωση της 17ης Οκτώβρη δε στόχευε τόσο στην άσκηση πίεσης όσον αφορά τις συνομιλίες του Εβιάν όσο στην έκφραση αγανάκτησης και δυσαρέσκειας από τους Αλγερινούς που ζούσαν στη Γαλλία για τη μεταφορά του "πολέμου" εντός του εδάφους της μητρόπολης και τα αλλεπάλληλα μέτρα διάκρισης και καταπίεσης που υιοθετούσαν οι γαλλικές αρχές εναντίον τους.

Το συλλαλητήριο αυτό δεν πρόλαβε, καν, να αρχίσει καθώς ισχυρότατες αστυνομικές δυνάμεις, αλλά και στρατός συνελάμβαναν κατά εκατοντάδες τους Αλγερινούς που πλησίαζαν στο σημείο συγκέντρωσης, την πλατεία Ετουάλ, στήνοντας μπλόκα στους δρόμους, αλλά και στους σταθμούς του μετρό. Λίγες μέρες μετά από τη νύχτα εκείνη, ο Μορίς Παπόν με επίσημο έγγραφό του ενημέρωνε τη γαλλική κυβέρνηση ότι κατά τη διάρκεια αυτών των επεισοδίων σκοτώθηκαν 3 διαδηλωτές, αποσιωπούσε εντελώς την τύχη χιλιάδων άλλων που συνελήφθησαν και κατέληγε λακωνικά ότι "η γαλλική αστυνομία έπραξε όπως έπρεπε". Απολογούμενος στη δίκη του Μπορντό, τον Οκτώβρη του 1998, για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, ο Παπόν ανέβαζε τον αριθμό των νεκρών της διαδήλωσης του Παρισιού σε 15-20 άτομα, το θάνατο των οποίων απέδωσε σε αντιπαραθέσεις ανάμεσα σε αντίπαλες αλγερινές οργανώσεις.

Στην ίδια δίκη, ο Πιερ Μεσμέ, υπουργός Στρατού το 1961, προσπαθώντας να υπερασπίσει τον Παπόν, υποστήριξε, θέτοντας - πιθανώς αθέλητα - το ζήτημα στις σωστές του διαστάσεις, ότι "η όποια ευθύνη για τα γεγονότα εκείνης της περιόδου βαραίνει το σύνολο της τότε γαλλικής κυβέρνησης του στρατηγού ντε Γκολ".Η δήλωση του Μεσμέ είναι αυτό ακριβώς που επιδιώκει και ο Παπόν, εκτιμά ο ιστορικός Κλοντ Λιαζού, τονίζοντας ότι στόχος του, τότε, διευθυντή της γαλλικής αστυνομίας είναι να "φρεσκάρει", έστω και αναγκαστικά, τη μνήμη των γκολικών, οι οποίοι φροντίζουν, μέχρι στιγμής, να τηρήσουν τις αποστάσεις τους από την υπόθεση.

Ο Εϊνοντί, από την πλευρά του, μετά από χρόνια έρευνας τόσο στα αρχεία του αλγερινού "Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου", όσο και στα γαλλικά νεκροταφεία και σε μαρτυρίες συμμετεχόντων, υποστηρίζει ότι οι νεκροί της 17ης Οκτώβρη ξεπερνούν τους 300, εκ των οποίων πολλοί ρίχτηκαν στον Σηκουάνα, ενώ οι συλληφθέντες και στη συνέχεια βασανισθέντες ανέρχονται σε χιλιάδες. Σύμφωνα με τον Γάλλο ιστορικό, πολλούς συναδέλφους του, αλλά και αυτόπτες μάρτυρες, το μακελειό σε βάρος των Αλγερινών διήρκεσε περισσότερο από 3 εικοσιτετράωρα.Οσοι γλίτωσαν από τα πυρά εκείνης της νύχτας ή από πνιγμό στο Σηκουάνα και δεν κατάφεραν να διαφύγουν, συνελήφθησαν και οδηγήθηκαν μετά από ώρες κακοποίησης και βασανιστηρίων στο στάδιο Παλαί ντε Σπορ του Παρισιού, όπου παρέμειναν για 3 1/2 ημέρες ακίνητοι στις θέσεις τους.

Οπως υποστηρίζουν επιζήσαντες συλληφθέντες, ανά ορισμένες ώρες καλούνταν από τα μεγάφωνα ορισμένα ονόματα και όποιος είχε την ατυχή έμπνευση να απαντήσει, αγνοείται έκτοτε και όπως τονίζει ο Εϊνοντί πρέπει να βρίσκεται στο βυθό του Σηκουάνα. Ανάλογη τύχη πιστεύεται ότι είχαν και όσοι προσπάθησαν κάποια στιγμή να μετακινηθούν από τις θέσεις τους και να μεταβούν στις τουαλέτες του σταδίου. Αφού κρατήθηκαν τα στοιχεία των χιλιάδων συλληφθέντων, οι οποίοι και φωτογραφήθηκαν, αφέθηκαν ελεύθεροι. "Πώς είναι δυνατόν η πλειοψηφία των Γάλλων πολιτών να υποστηρίζει πως δε γνωρίζει τι έγινε εκείνες τις ημέρες" αναρωτιούνται μέχρι σήμερα τόσο οι αυτόπτες μάρτυρες όσο και πολλοί ιστορικοί, όπως ο Εϊνοντί.

Η συμφωνία ανεξαρτητοποίησης της Αλγερίας προκάλεσε, όπως σχολίαζε τότε ο Μπεντζαμίν Στορά, ένα "συναίσθημα ανακούφισης" σε ολόκληρη τη Γαλλία, η οποία βρήκε την ευκαιρία, όπως τονίζει ο Φιλίπ Βιντελιέ, να "αφήσει πίσω της" τη μαύρη περίοδο, να μην ασχοληθεί διόλου με τα, τότε, γεγονότα και μάλιστα να προσπαθεί μέχρι σήμερα να τα ξεχνά, παρά το γεγονός ότι οι εκατοντάδες χιλιάδες Αλγερινοί, δεύτερης γενιάς, που ζουν στη Γαλλία τονίζουν ότι αντιμετωπίζονται ως πολίτες β κατηγορίας και δυσανασχετούν με τη γαλλική υπηκοότητα, αν και αγνοούν τη μητρική τους γλώσσα, διατηρώντας σταθερά τεταμένη την ατμόσφαιρα στα γκετοποιημένα προάστιά τους. Μεθοδική και ηθελημένη δρομολόγηση "συνολικής αμνησίας" χαρακτηρίζει, από την πλευρά του, ο ιστορικός Κλοντ Λιαζού, την ολική αμνηστία που δόθηκε για όλα τα εγκλήματα, που σχετίζονται με το "γαλλο-γαλλικό", όπως τονίζει ο ίδιος, πόλεμο της Αλγερίας, σχεδόν ταυτόχρονα με την υπογραφή των Συνθηκών του Εβιάν.

Αλλωστε, είναι σε όλους γνωστό ότι ο μεγαλύτερος φόβος των γαλλικών αρχών ασφαλείας, κάτι που έγινε πασιφανές πριν και κατά τη διάρκεια του Παγκόσμιου Πρωταθλήματος Ποδοσφαίρου, είναι, σήμερα, οι Αλγερινοί εξτρεμιστές ισλαμιστές, καθώς υποστηρίζουν ότι γίνεται προσπάθεια εξαγωγής του εμφυλίου πολέμου που ταλανίζει την Αλγερία στο έδαφος της πρώην μητρόπολης. Και φυσικά, δεν μπορεί να αγνοηθεί η επισήμανση του, εκτός νόμου, ΚΚ Αλγερίας ότι, πολύ πριν την εκδήλωση της αλγερινής εξέγερσης, οι γαλλικές αποικιοκρατικές αρχές προσπάθησαν και πέτυχαν να εξοβελίσουν κάθε προοδευτική οργάνωση ή κόμμα στους κόλπους του αλγερινού πληθυσμού, ενώ, αντίθετα, στήριξαν πολιτικά και οικονομικά τους εξτρεμιστές ισλαμιστές, που σήμερα διατείνονται ότι φοβούνται.

"Είναι ύψιστη προτεραιότητα της σύγχρονης Γαλλίας να επανεξετάσει ειλικρινά την ιστορία της ως μητρόπολης και το εκπολιτιστικό έργο που υποτίθεται ότι εκπόνησε σε βάρος των αποικιών της", καταλήγει ο Βιντελιέ, ο οποίος εκτιμά ότι ουδέποτε η γαλλική κοινή γνώμη αγνοούσε τα τεκταινόμενα στην αποικία της. Αντίθετα, εκτιμά ότι μάλλον, έστω και σιωπηλά, οι γαλλικές ηγεσίες είχαν πετύχει να διαμορφώσουν την ιδέα, που εξέφραζαν σε μήνυμά τους 185, λεγόμενοι, διανοούμενοι, που φρόντισαν να αναφέρουν και εκτενώς τους πανεπιστημιακούς και ακαδημαϊκούς τους τίτλους, στην εφημερίδα "Φιγκαρό" τον Οκτώβρη του 1960: "Είναι πράξη προδοσίας να συκοφαντεί κανείς συστηματικά και να αμαυρώνει το στρατό που μάχεται για τη Γαλλία στην Αλγερία... Κανένας δεν αγνοεί, ότι εκτός από τις σωστές μεθόδους που ακολουθεί, αυτός ο στρατός φέρνει σε πέρας εδώ και χρόνια ένα καθήκον εκπολιτιστικό, κοινωνικό και ανθρωπιστικό...".

"Θα πρέπει, εμβαθύνοντας στο τραγικό παράδειγμα της Αλγερίας, η Γαλλία να πάψει να ατενίζει την υφήλιο με όρους ηγεμονίας", τονίζει ο Βιντελιέ. Πολλοί εκτιμούν ότι η, σε εξέλιξη, δικαστική αντιδικία των Παπόν - Εϊνοντί δίνει την αφορμή και την ευκαιρία, τουλάχιστον, να έρθουν στη δημοσιότητα ή να γίνουν παραδεκτά ψήγματα της αλήθειας για τη σκοτεινή εκείνη περίοδο της γαλλικής ιστορίας μέσα από τις ρωγμές που φαίνεται ότι έχουν αρχίσει να προκαλούνται στην καθεστηκυία τάξη της, πάλαι ποτέ, μητρόπολης.

Ελένη ΜΑΥΡΟΥΛΗ

Η επαναφορά στην επικαιρότητα τόσο των γεγονότων της 17ης Οκτωβρίου 1961 όσο και όλης της περιόδου του γαλλο-αλγερινού πολέμου συνέπεσε με τη δημοσίευση, όπως ορίζει ο γαλλικός νόμος, των μυστικών αρχείων του στρατού ξηράς που αφορούν την περίοδο από τις 19 Μάρτη 1946 μέχρι την 31η Δεκεμβρίου 1954, έργο που φέρνει σε πέρας η Ιστορική Υπηρεσία του στρατού Ξηράς, που έχει ιδρυθεί από το 1968. Το τεράστιο υλικό των στρατιωτικών αρχείων για τη συγκεκριμένη περίοδο έχει διατεθεί προς μελέτη σε ειδική ομάδα επιστημόνων από το 1990. Μετά από παρέμβαση του, νυν, υπουργού Εσωτερικών Ζαν Πιερ Σεβενεμάν, από τα τέλη της άνοιξης του 1998, ο διευθυντής της Εθνικής Επιτροπής Ελέγχου παρεμβάσεων ασφαλείας και απολογισμού των αρχείων της αστυνομικής διεύθυνσης του Παρισιού, Ντιεντονέ Μαντελκέρν, διέταξε την έναρξη κατεπείγουσας εξέτασης των αρχείων που αφορούν την περίοδο του γαλλο - αλγερινού πολέμου και κυρίως όσον συνδέονται με την επίμαχη διαδήλωση.

Με βάση την επίσημη αναφορά του ίδιου του Μαντελκέρν, που δόθηκε στη δημοσιότητα μόλις πριν από λίγες βδομάδες, υπάρχουν στοιχεία ότι "κατά τη διάρκεια της διαδήλωσης του Οκτωβρίου διώχτηκαν με ιδιαίτερα σκληρό τρόπο οι διαδηλωτές" και εκτιμάται ότι "οι νεκροί ανέρχονται σε αρκετές δεκάδες". Επιπλέον, στην αναφορά του ο Μαντελκέρν υπογραμμίζει ότι "παρατηρούνται μεγάλα κενά στην ενημέρωση των στρατιωτικών μυστικών αρχείων καθώς έχουν μυστηριωδώς εξαφανιστεί όλα τα επίμαχα ντοκουμέντα, όλες οι σχετικές αναφορές της Αστυνομίας του Παρισιού, αλλά και όλα τα έγγραφα που αφορούν την Υπηρεσία Συντονισμού των Αλγερινών υποθέσεων με τη μητρόπολη"! Και φυσικά, όλα αυτά τα έγγραφα θα ήταν πάρα πολύ χρήσιμα στη δίκη του Εϊνοντί και στην υπεράσπισή τους, αλλά "δεν υπάρχουν".

Ανάλογα κενά χαρακτηρίζουν, σύμφωνα με δημοσιογραφικές πηγές, το σύνολο των αρχείων που αφορούν την περίοδο του γαλλο-αλγερινού πολέμου και κυρίως στους τομείς των μεθόδων "ανάκρισης και τιμωρίας" των συλληφθέντων Αλγερινών πριν και κατά τη διάρκεια της εξέγερσης. Ενδεικτικό, όμως, είναι το γεγονός ότι στα στρατιωτικά αρχεία υπάρχουν, ήδη, από το 1949 (6 χρόνια πριν από την αλγερινή εξέγερση) αναφορές των Γάλλων Γενικών Κυβερνητών της Αλγερίας, οι οποίοι επισημαίνουν ότι οι άνδρες του γαλλικού στρατού καταφεύγουν ολοένα και συχνότερα σε "βιαιότητες, βασανιστήρια και επικίνδυνη, για τη σωματική ακεραιότητα ακόμη και τη ζωή των αυτοχθόνων, συμπεριφορά" προκειμένου να εκμαιεύσουν κάποια πληροφορία για "υποτιθέμενους αντάρτες" ή να επιβληθούν στον αλγερινό πληθυσμό.

Μάλιστα, ο Γενικός Κυβερνήτης Μαρσέλ - Εντμόντ Ναεγκελέν προειδοποιεί ότι "η αδικαιολόγητη αυτή βία" απειλεί την ηρεμία της περιοχής και την εύρυθμη ζωή στη χώρα, ενώ "αναμοχλεύει πάθη και καλλιεργεί στους αυτόχθονες αρνητικά συναισθήματα για τις γαλλικές αρχές". Ανάλογες επισημάνσεις και προειδοποιήσεις εμπεριέχονται στην αναφορά και του διαδόχου του Ροζέρ Λεονάρ, τον Μάρτιο του 1952, ενώ επιβεβαιώνεται ότι χρησιμοποιούνταν πολύ σκληρότερες μέθοδοι κατά τη διάρκεια της εξέγερσης από σχετική αναφορά του Διοικητή του στρατιωτικού Σώματος της Αλγερίας κατά την εξέγερση, Ζακ Μαρσού, από την οποία, όμως, έχει μυστηριωδώς εξαφανιστεί η ακριβής απαρίθμηση των "μεθόδων ανάκρισης και κράτησης" που χρησιμοποιούσε ο γαλλικός στρατός.

Αναφερόμενος στη "μαύρη", όπως τη χαρακτηρίζει, περίοδο του γαλλο-αλγερινού πολέμου ο ιστορικός Φιλίπ Βιντελιέ, με άρθρο του στην "Monde Diplomatique", καταρρίπτει τον κυρίαρχο μύθο που έθρεψε επί δεκαετίες τη γαλλική κοινωνία περί "άγνοιας των τεκταινομένων στο αλγερινό έδαφος". Ο Βιντελιέ αναφέρει μια σειρά ιστορικών, φιλοσόφων και δημοσιογράφων, οι οποίοι προσπάθησαν με άρθρα, βιβλία και δημοσιεύσεις να αναγκάσουν τη γαλλική κοινή γνώμη να "ανοίξει τα μάτια της", έστω και αν η γαλλική κυβέρνηση είχε θέσει σε εφαρμογή ιδιαίτερα αυστηρή νομοθεσία σχετικά με το περιεχόμενο των εκδόσεων. Ο Γάλλος ιστορικός υπενθυμίζει στους συμπατριώτες του ότι κατά την περίοδο 1954-1962 κατασχέθηκαν στη Γαλλία 269 εφημερίδες ή περιοδικά που αναφέρονταν με "απρεπή τρόπο στο θέμα της Αλγερίας" και 586 έντυπα στην ίδια την Αλγερία.

Ορισμένα από τα παραδείγματα του Βιντελιέ είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, όπως το βιβλίο του Πιερ Ενρί Σιμόν,ο οποίος παραιτήθηκε από τη θέση του Γενικού Κυβερνήτη στην Αλγερία, τονίζοντας ότι δεν άντεχε να βλέπει "ανθρώπους να υπόκεινται σε χειρότερα βασανιστήρια από αυτά που ο ίδιος υπέφερε στα χέρια των ναζί, ως κρατούμενος σε στρατόπεδο συγκέντρωσης". Ο ίδιος με άρθρο του στην "Le Μonde" το Μάρτη του 1957 υπογράμμιζε ότι "ο γαλλικός λαός θα πρέπει να γνωρίζει, στο εξής, ότι δεν έχει το δικαίωμα να μεταχειρίζεται και να καταδικάζει ανθρώπους σε συνθήκες ανάλογες της Γκεστάπο". Ανάλογα άρθρα υπέγραψαν ο Φρανσουά Μοριάκ, ο Κλοντ Μπουρντέ, ο Ζαν Πολ Σαρτρ, ο Ενρί Αλέγκ, τα οποία, όμως, στην πλειοψηφία τους κατασχέθηκαν και οι υπογράφοντες τους υπέστησαν διώξεις από τη δικαιοσύνη. Εντούτοις, όλες αυτές οι προσπάθειες "ήταν σε ώτα μη ακουόντων" υποστηρίζει ο Βιντελιέ, ο οποίος επιρρίπτει ευθύνες στην πλειοψηφία των Γάλλων. Μάλιστα, ως χαρακτηριστικό παράδειγμα της κατάρριψης του άλλοθι της άγνοιας ο Γάλλος ιστορικός παραθέτει απόσπασμα από την εισαγωγή του Αντρέ Μαντούζ, στο βιβλίο του Ζακ Σαρμπί "Η Αλγερία στη φυλακή":

"Εάν ξέρατε τι, καλοί άνθρωποι της Γαλλίας; Οτι στο όνομά σας βασανίζουμε εδώ και 7 χρόνια και ότι, εδώ και έναν αιώνα, προσπαθούμε να πνίξουμε τη φωνή ενός λαού, που είναι εξόριστος στην ίδια τη γη του και φυλακίζεται στην πατρίδα του;.. Εάν ξέρατε τι; Οτι από τη δεξιά μέχρι την "αριστερά" των κυβερνώντων σοσιαλιστών, όλοι οι επικεφαλής των κυβερνήσεών μας και των Δημοκρατιών μας υποκρίνονταν ότι δεν υπάρχει άλλη Αλγερία από τη γαλλική, υποστηρίζοντας, δηλαδή, ότι είτε δεν υπάρχει καθόλου Αλγερία, είτε δεν ανήκει στον εαυτό της; Εάν ξέρατε τι; Οτι παρ' όλα αυτά και παρά εσάς τους ίδιους, ο αλγερινός λαός αντιστάθηκε και κατάφερε να θριαμβεύσει της συκοφάντησης, της αναξιοπρέπειας, του τρόμου και του θανάτου;".

Ο Μορίς Παπόν, στη δίκη του στο Μπορντό κατηγορούμενος για "εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας"

Αριστερά: Αλγερινοί διαδηλωτές, λίγη ώρα μετά τη σύλληψή τους, πριν από το μεγάλο συλλαλητήριο της 17ης Οκτώβρη 1961

Τραυματισμένος Γαλλο - αλγερινός, πριν την έναρξη του συλλαλητηρίου, στη στάση Κονκόρντ του παρισινού μετρό. Η φωτογραφία από τον Ελί Καγκάν, τον μοναδικό φωτογράφο που κατάφερε να φωτογραφήσει τα γεγονότα της 17ης Οκτώβρη 1961, και ο οποίος για να διασώσει το φιλμ από την αστυνομία, το έκρυψε σε κάδο σκουπιδιών και το πήρε μετά από αρκετές ώρες.

Σκηνή μετά από μία από τις πολύ συχνές βομβιστικές επιθέσεις στην Αλγερία