«Τα Θρακικά Τέμπη είναι πολύ ανώτερα από τα θεσσαλικά», είπε με καμάρι ο συνταξιδιώτης μου, ένας γέροντας με παιδεμένο πρόσωπο, καθώς το τρένο Αθήνα-Αλεξανδρούπολη ακολουθούσε πλέον τη διαδρομή του Νέστου, αποζημιώνοντάς μας για το μακρύ ταξίδι με εικόνες οργιαστικής βλάστησης στα χρώματα του φθινοπώρου και μαγευτικά φανερώματα του ποταμού. «Εγώ έφυγα από την Κομοτηνή πιτσιρίκος» συνέχισε. «Στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν οι Γερμανοί κατέλαβαν τη Θράκη και την παρέδωσαν στους συμμάχους τους Βούλγαρους, ήρθαμε με τη μάνα στην Αθήνα, σε κάτι συγγενείς. Τρία ορφανά. Ο πατέρας είχε σκοτωθεί. Ηταν στο αντάρτικο. Πολεμούσε τους Βουλγάρους... Από τότε λέγομαι Αθηναίος. Αλλά το αίμα νερό δε γίνεται. Τα τελευταία πέντε χρόνια που έγινα συνταξιούχος όλο επιστρέφω... Κι εσείς;»

Εγώ πήγαινα να επισκεφτώ το στρατιώτη γιο μου και με την ευκαιρία να αναζητήσω ίχνη μιας, πολύ σύντομης, αλλά ζωηρής σε εντυπώσεις, παραμονής σε παιδική ηλικία.

Ρώτησα τον συνταξιδιώτη μου για τον ξεροπόταμο κοντά στο σπίτι της μνήμης, όπου είχα περάσει αλησμόνητες ώρες μαζεύοντας στο κουβαδάκι μου, μαζί με την άμμο, και ψήγματα χρυσού!

« Α, πάει το ρέμα του Μπουκλουτζά!» έκανε. «Σκεπάστηκε... Εδώ και τριάντα χρόνια. Η Κομοτηνή έχει αλλάξει πολύ. Μόνο οι τουρκομαχαλάδες είναι ίδιοι...».

Δεν είχε άδικο. Αναρχα δομημένη, με γιαπιά εδώ κι εκεί, ανασκαμμένους δρόμους, χαλασμένα πεζοδρόμια και βέβαια πολλά αυτοκίνητα η Κομοτηνή, η παλιά Γκιουμουλτζίνα- τόπος με λάσπες στα τούρκικα- σε πρώτη ματιά, δίνει την εντύπωση μια τυπικής ελληνικής επαρχίας, διψασμένης για «ανάπτυξη» κι αδιάφορης για αισθητική και ποιότητα ζωής. Ωστόσο, είναι η πόλη των αντιθέσεων και κρύβει πολλές εκπλήξεις. Ανάμεσα από τις μοντέρνες, μονότονες πολυκατοικίες ξεπροβάλλουν γραφικά σπιτάκια με ξύλινους ετοιμόρροπους εξώστες, μαγαζάκια με άρωμα εξωτισμού, τζαμιά και μιναρέδες, διατηρητέα νεοκλασικά αρχοντικά, όπως αυτό της πρυτανείας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου, τα Δικαστήρια, το Ωδείο, τα οικοδομήματα που στεγάζουν το βυζαντινό και το λαογραφικό μουσείο.

Το πιο ενδιαφέρον αναμφίβολα κομμάτι της πόλης είναι η παλιά αγορά με τα αιωνόβια πλατάνια, τα πλακόστρωτα σοκάκια, τα μαγαζάκια με τις αντίκες, τα χάλκινα αντικείμενα και τα ανατολίτικα γλυκά, όπως το περίφημο σουτζούκ λουκούμ. Λίγο πιο πέρα εκτείνεται ο μουσουλμανικός μαχαλάς όπου, θαρρείς, ο χρόνος έχει καθηλωθεί στα καλοσκουπισμένα καλντερίμια και στα μονώροφα σπιτάκια, τα κρυμμένα πίσω από ψηλούς, ασβεστωμένους μαντρότοιχους. Συντηρητικό το μουσουλμανικό στοιχείο της Κομοτηνής, σπάνια να ενδώσει στη λογική της αντιπαροχής και της ζωής σε διαμέρισμα, και ο μαχαλάς τους παραμένει το μόνο ανέπαφο από το χρόνο κομμάτι της πόλης, για μένα το μόνο αναγνωρίσιμο και οικείο. Κι όμως! Οι κεραμιδένιες στέγες των ταπεινών σπιτιών φιλοξενούν τη σύγχρονη τεχνολογία, δορυφορικές κεραίες τηλεόρασης στραμμένες προς μια κατεύθυνση, προς την Τουρκία, όπως τα ηλιοτρόπια προς τον ήλιο.

Σ' αυτήν την ανέκαθεν κοσμοπολίτικη πόλη των 40.000 κατοίκων με τον πλούσια κάμπο οι μισοί περίπου κάτοικοι είναι χριστιανοί κι οι άλλοι μισοί μουσουλμάνοι. Οι μουσουλμάνες διακρίνονται από τη μαντίλα στο κεφάλι και τα μακριά ρούχα, οι ηλικιωμένοι μουσουλμάνοι από το πλεχτό καλπάκι. Οι δύο κοινότητες συμβιώνουν αρμονικά, αλλά σε απόσταση, κρατώντας η κάθε μια τον ιδιαίτερο τρόπο ζωής και τα έθιμά της.

Το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο -σχολές Νομικής, Φιλολογίας, Γυμναστική Ακαδημία- και η έντονη στρατιωτική παρουσία δίνουν στην πρωτεύουσα του νομού Ροδόπης σφρίγος και νεανικότητα. Στέκι της νεολαίας η πλατεία Ειρήνης με τις καφετερίες, τα μπαράκια και τα ταβερνάκια της. Η πανεπιστημιούπολη λίγα χιλιόμετρα έξω από την πόλη, είναι κυψέλη νιότης, καμάρι της πόλης, αλλά και πηγή εσόδων.

Η Κομοτηνή διαθέτει αρκετά και ικανοποιητικά ξενοδοχεία κι είναι μια καλή αφετηρία για να εξερευνήσει κανείς, καθώς οι αποστάσεις είναι μικρές, τη Θράκη, την κοιτίδα της οργιαστικής λατρείας του θεού Διόνυσου, την πατρίδα του Ορφέα, του φιλόσοφου Δημόκριτου, του ιστορικού Θουκυδίδη, του πεζογράφου Βιζυηνού, του επαναστάτη Σπάρτακου.

Η Ξάνθη με το γραφικό ποτάμι της και τα παλιά αρχοντικά των καπνεμπόρων, τα Πομακοχώρια κοντά στα βουλγαρικά σύνορα, η πανέμορφη Αλεξανδρούπολη με την ευρωπαϊκή της ατμόσφαιρα, το Δέλτα του Εβρου, πολύτιμος και μοναδικός βιότοπος, το δάσος της Δαδιάς, όπου ζουν και προστατεύονται άγρια, αρπακτικά πουλιά, το μεταξοχώρι Σουφλί προσφέρονται για σύντομες και συναρπαστικές εκδρομές. Ωστόσο η πιο δυνατή εμπειρία σ' αυτή την ακριτική περιοχή είναι η αίσθηση των ορίων, κι όχι μόνο των γεωγραφικών. Κι η πρόκληση της υπέρβασής τους.