Ο Μίκης Θεοδωράκης έπαιρνε θέση τόσο με το έργο του όσο και με τις τοποθετήσεις του. Ηθελε κι έκανε μια Τέχνη μαχόμενη, στρατευμένη στα μεγάλα ιδανικά του αγώνα και της κοινωνικής απελευθέρωσης.

«Πώς θέλετε από τον καλλιτέχνη, που τον εκτιμάτε και τον αγαπάτε, να μένει αδιάφορος, απομονωμένος πίσω από τις παχιές κουρτίνες, πίσω από τη ζωή, και να φτιάχνει ήρεμος, ξένοιαστος και αδιάφορος τραγούδια, όταν έξω, στους βουερούς δρόμους, η αδικία αλωνίζει, το ψέμα θριαμβεύει;», αναρωτιόταν.

Είναι χαρακτηριστική η απάντησή του σε επιστολογράφο της «Απογευματινής» που τον εγκαλεί να «απολογηθεί», «διότι δεν υπάρχει ελευθερία στη... Σοβιετική Ενωση», χρησιμοποιώντας ως κύριο παράδειγμα την Τέχνη. Ο Μίκης παίρνει θέση στη διαπάλη απαντώντας για το αν ο καλλιτέχνης μπορεί να δημιουργήσει ελεύθερα στη σημερινή εκμεταλλευτική κοινωνία. Είναι σίγουρο ότι και οι σημερινοί καλλιτέχνες αναγνωρίζουν πολλά στα παρακάτω λόγια:

«Μάλλον είναι βέβαιο ότι δεκάδες μεγαλοφυΐες γεννήθηκαν και γεννιούνται στις καλύβες και στις παράγκες, όμως η ελευθερία τους όχι μόνο δεν τους βοηθάει να γνωρίσουν τον εαυτό τους και να δοξάσουν τη χώρα τους, αλλά είναι αυτή ίσα ίσα που τους "εξασφαλίζει" ότι θα μείνουν για πάντα στις παράγκες και στις καλύβες.

Γιατί αυτή η ιδιόρρυθμη ελευθερία δεν είναι η ελευθερία για τους άλλους, αλλά για τους λίγους (...) Οσοι από τους δημιουργούς τυχαίνει να ανακαλύψουν τον εαυτό τους δολοφονούνται, στη συντριπτική πλειονότητά τους, κατά τη διαδικασία της επιλογής. Είναι φυσικά ελεύθεροι να συνεχίσουν. Αλλο αν κανείς δεν τους τυπώνει τα έργα, κανείς δεν τους τα ανεβάζει, κανείς δεν τους τα εκτελεί, κανείς δεν τους τα εκθέτει, κανείς δεν τα αγοράζει.

Βέβαια, όλα είναι ελεύθερα. Και τα τυπογραφεία, και τα θέατρα, και η ορχήστρα, και οι αίθουσες εκθέσεων. Ομως, ο άτυχος δημιουργός δεν είναι ακόμα... φίρμα. Και είναι φτωχός. Κανείς δεν τον εμπιστεύεται. Πρέπει πρώτα να φτάσει και μετά. Ομως, στο μεταξύ πρέπει να φάει, πρέπει να ζήσει, και έτσι πέφτει ηττημένος αλλά ελεύθερος στο πεδίο της τιμής.

Ισως να έκρυβε πίσω από τα ανώριμα δοκίμια έναν γίγαντα της Τέχνης, όμως ποιος θα ενδιαφερθεί γι' αυτόν; Ο ελεύθερος κόσμος δεν επεμβαίνει στην ελευθερία του ατόμου, δηλαδή στην ελευθερία της απώλειας του δημιουργικού ατόμου.

Οσοι δημιουργοί επικρατούν τελικά, στη συντριπτική πλειοψηφία υποτάσσονται στους νόμους των κολοσσιαίων μονοπωλίων, που εκμεταλλεύονται σήμερα την Τέχνη και τα μέσα διάδοσης του καλλιτεχνικού έργου. Είτε άμεσα είτε έμμεσα, η μεγάλη μάζα των φτασμένων καλλιτεχνών επηρεάζεται, εξαρτάται, υποτάσσεται στις ανάγκες ενός κοινού εξαρτημένου και υποκείμενου άμεσα στα μέσα μαζικής διάδοσης των έργων Τέχνης. Ποια είναι; 1) Ο κατευθυνόμενος (από προσωπικά οικονομικά συμφέροντα) Τύπος, 2) το ραδιόφωνο - τηλεόραση, 3) ο δίσκος, 4) τα φιλμς, 5) οι εκδόσεις, 6) οι γκαλερί, 7) οι εκδόσεις μουσικών έργων κ.λπ. Σε άμεση σχέση με τα παραπάνω είναι: 1) Τα κάθε είδους βραβεία, 2) τα φεστιβάλ, 3) οι κριτικοί, 4) οι πολιτικοί, 5) οι κρατικοί μηχανισμοί.

Θα είχε πολύ ενδιαφέρον να διερευνήσει κανείς τι περιθώρια "ελευθέρας δημιουργίας" επιτρέπουν οι κολοσσιαίοι αυτοί μηχανισμοί και οι πολύπλοκες σχέσεις στους "ελεύθερους δημιουργούς του ελεύθερου κόσμου" (...) Και ακόμη: Πού οδηγεί αυτό το γιγαντιαίο κυνήγι του κέρδους, που είναι το μοναδικό κίνητρο μέσα σε όλη τη διαδικασία του καλλιτεχνικού λειτουργήματος στον ελεύθερο κόσμο; Κέρδος βέβαια μόνο για μια ορισμένη τάξη, που ασκεί την πιο ραφιναρισμένη ίσως, αλλά το ίδιο στυγνή "δικτατορία" της (...)».

Αλλά και πολλά χρόνια αργότερα, το 2017, ο Μίκης παίρνει ξεκάθαρη θέση απέναντι στην αντικομμουνιστική υστερία, απέναντι στην επιχείρηση ξαναγραψίματος της Ιστορίας. Είναι χαρακτηριστική η επιστολή του στα «Νέα», με αφορμή την αντικομμουνιστική φιέστα της εσθονικής προεδρίας της ΕΕ στο Ταλίν.

«Με τρομάζει η αντικομμουνιστική υστερία που κατακλύζει την εφημερίδα σας», σημείωνε και συνέχιζε:

«Για κείνον, τον Στάλιν, τον Αρχιστράτηγο του Κόκκινου Στρατού με τις νίκες στο Στάλινγκραντ, στη Μόσχα, στο Λένινγκραντ και στο Βερολίνο, δεν έχετε τίποτα να πείτε; Αν έλλειπε ο Κόκκινος Στρατός και ο Στάλιν, τι θα είχαμε σήμερα; Αραγε το σκεφτήκατε; Ποιος θα εμπόδιζε τον Χίτλερ να γεμίσει την υφήλιο με χιλιάδες Αουσβιτς; Φαντάζεστε την Ελλάδα γεμάτη με στρατόπεδα εξόντωσης; Εκεί πάνω στην Ευρώπη και ειδικά στα ρατσιστικά κράτη, ξέρω γιατί πονάνε και τα βάζουνε με τον Στάλιν και τον κομμουνισμό. Γιατί νίκησε κατά κράτος τον πολυαγαπημένο τους Φύρερ. Τον Αδόλφο Χίτλερ! Ομως, εσείς εδώ, τι λόγο έχετε; Εσείς τους κομμουνιστές τους σκοτώνατε σαν μύγες. Με τις συμμορίες τύπου Σούρλα και Βρεττάκου. Με τα στρατοδικεία και τις εκτελέσεις 16.000, νέων κυρίως κομμουνιστών. Αγοριών και κοριτσιών. Με τα Μακρονήσια όπου μαρτύρησαν 100.000 Ελληνες κομμουνιστές. Με τα σφαγεία της Ασφάλειας, όπου βασανίστηκαν με τις πιο φρικαλέες μεθόδους χιλιάδες κομμουνιστές και κομμουνίστριες (...)

Πιστεύω ότι εύκολα μπορείτε να κατανοήσετε το θυμό μου, γιατί για μένα όπως και για χιλιάδες άλλους, η στράτευση και οι αγώνες μας κάτω από την Κόκκινη Σημαία αποτελεί την ιερότερη περίοδο της ζωής μας, που είχε ένα και μόνο στόχο, να κάνει το Λαό μας ελεύθερο, ανεξάρτητο και ευτυχισμένο».