Πολλά είναι τα παραδείγματα νεανικής παραβατικότητας το τελευταίο διάστημα. Ραντεβού για ξυλοκόπημα, παρακολούθηση των σκηνών από ομάδες μαθητών, βιντεοσκόπηση. Οσο πιο βίαιες οι σκηνές, τόσο πιο διεγερτικές και όσο πιο διεγερτικές, μεγαλύτερη η επιθυμία κοινοποίησής τους. Αλλοι μιλούν για προβληματικές οικογένειες και ψυχικά διαταραγμένα παιδιά, άλλοι για την ανάγκη αυστηροποίησης του ποινικού πλαισίου, πλατφόρμες καταγγελιών και safe youth buttons. Ολες οι προσεγγίσεις καταλήγουν υποκριτικά στο ίδιο σημείο. Κάτι πρέπει να γίνει για να σταματήσει το φαινόμενο, χωρίς όμως να θίγονται οι πραγματικές του αιτίες.

Το ερώτημα όμως είναι ποιος το γεννάει. Τι γεννάει τη συνειδητή - επαναλαμβανόμενη κακοποιητική συμπεριφορά ανάμεσα στον θύτη και το θύμα από τη μια και από την άλλη το φαινόμενο μαθητές - παρατηρητές να μένουν παθητικοί δέκτες στην αδικία.

Για να απαντήσουμε σε αυτό, θα πρέπει να δούμε με ποιους όρους ένα παιδί σήμερα διαμορφώνει τη προσωπικότητά του και σε ποιες κοινωνικές σχέσεις, με τι πρότυπα και αξίες, με τι ποιότητα κοινωνικής ζωής. Γιατί τα παιδιά φέρουν εντός και εκτός σχολείου με έναν υποκειμενικό τρόπο ό,τι έχει αποτυπωθεί πάνω τους μέσα στην κοινωνία. Ταυτόχρονα το παιδί και η οικογένειά του ζουν και υπάρχουν μέσα στην κοινωνία και σε αλληλεπίδραση με αυτήν. Η κοινωνία είναι ένα σύνολο σχέσεων που κουβαλάει μέσα της τα κίνητρα και τους σκοπούς της δραστηριότητας, τα μέσα και τους τρόπους της, με μια λέξη η κοινωνία παράγει τη δραστηριότητα των ατόμων που τη συνθέτουν.

Η νεανική παραβατικότητα δεν εμφανίζεται εν μία νυκτί. Χτίζεται, θρέφεται. Αυτό που χαρακτηρίζει καταρχήν τον εκφοβισμό είναι κυρίως η υπεροχή κάποιου σε σχέση με κάποιον άλλο / άλλους ή η κυριαρχία του μέσα σε ένα σύνολο ανθρώπων, σε μια ομάδα ανθρώπων, όπως είναι οι συμμαθητές. Αυτή η ανισότιμη σχέση αποτελεί συστατικό κομμάτι ενός κοινωνικού συστήματος που βασίζεται στην εκμετάλλευση, στην κοινωνική ανισοτιμία, στον κοινωνικό αποκλεισμό ομάδων, με πρότυπα και αξίες που προάγουν τον ανταγωνισμό, την πρωτιά, την τελειομανία και όχι την αλληλεγγύη και τη συνεργασία. Συστατικό κομμάτι μιας κοινωνίας που βασίζεται στην αποξένωση και στον ατομικισμό με αντιλήψεις του τύπου «ο θάνατός σου η ζωή μου», ή «κοίτα την πάρτη σου». Η προσωπικότητα διαμορφώνεται έτσι με τρόπο που αποκτά έναν καθαρά εγωιστικό προσανατολισμό. Η κάλυψη των κοινωνικών αναγκών μετατρέπεται στο «να πιάσω την καλή», τα παιδιά μας γίνονται «το παιδί μου», η ανθρώπινη επικοινωνία μετατρέπεται σε λιώσιμο σε μια κονσόλα, η βία του εξολοθρευτή αποθεώνεται και η τεχνολογία αξιοποιείται και αυτή με άξονα το κέρδος. Οι haters εξάλλου πουλάνε. Αποτελούν ένα νέο αγοραστικό κοινό στον κόσμο του διαδικτύου.

Ενας νέος γυρνά πίσω τη βία που βιώνει. Και πολλές φορές αυτό είναι απρόβλεπτο, με ποιον τρόπο και σε ποιον χώρο, τις περισσότερες φορές μάλλον άκριτα. Αλλες φορές η ίδια η ανησυχία ενός παιδιού μέσα σ' ένα περιβάλλον ανήσυχο, αγχωμένο, θυμωμένο ή ανασφαλές μπορεί να αποτυπωθεί στη συμπεριφορά του με διάφορους τρόπους. Η έκφραση της βίας δεν είναι μόνο αποτέλεσμα σωματικής βίας, όπως σε πολλές περιπτώσεις εκδήλωσης ενδοοικογενειακής βίας, αλλά και ενός διάχυτου άγχους και θυμού ή ενός κενού που ψάχνει τρόπο να καλυφθεί.

Παράλληλα όμως με τα περιστατικά που έρχονται στο φως της δημοσιότητας, έρχονται στο μυαλό όλων μας ειδικά στον χώρο του σχολείου και άλλα παραδείγματα.

Παραδείγματα παιδιών που μαθαίνουν ότι πρέπει να βρουν έναν τρόπο να βολευτούν και να μη νοιάζονται για το τι κάνουν οι άλλοι.

Παραδείγματα μαθητών ακόμα και μικρών τάξεων δημοτικού, που γυρνάνε τα μεσημέρια σε ένα άδειο σπίτι. Γονείς που δουλεύουν μέχρι αργά, βιώνοντας τον γονεϊκό ρόλο ως ένα ακόμα βάρος στην καθημερινότητα. Παιδιά που μεγαλώνουν μέσα στη σιωπή, χωρίς παιχνίδι, συζητήσεις, χτίσιμο σχέσεων.

Παραδείγματα μαθητών που θέλουν να αναπτύξουν τα ενδιαφέροντά τους και δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα να το κάνουν, σε ένα σύστημα που εμπορευματοποιεί βασικές κοινωνικές ανάγκες.

Μαθητές που πηγαίνουν εκπαιδευτικές εκδρομές στην Ελβετία με χρήματα των γονιών τους και παιδιά που δεν κατάφεραν να κάνουν ένα μπάνιο το καλοκαίρι.

Παιδιά που βιώνουν τις ταξικές αντιθέσεις από τα μικρά τους χρόνια, στο σπίτι, στο σχολείο, στο διαδίκτυο. Από τη μια δεν έχουν να πληρώσουν οι γονείς τους το ρεύμα και από την άλλη κατακλύζονται στο Instagram από πλούτο, φήμη και την πολυτελή ζωή των youtubers και instagramers.

Παιδιά που εξοικειώνονται με τη χρήση ναρκωτικών, την ξενοφοβία, τον ρατσισμό, την «οπαδική βία».

Παιδιά που μεγαλώνουν και κατακλύζονται με τις εικόνες φρίκης του πολέμου στην Παλαιστίνη, στην Ουκρανία και αλλού.

Παιδιά που μαθαίνουν ότι αυτά είναι μια κανονικότητα, που διαπαιδαγωγούνται στην προσαρμοστικότητα, στο μη μιλάς, μη διεκδικείς και όταν μπουχτίσεις από τη σιωπή, πνίξε τη μιλιά σου και εκτονώσου, γκρέμισε τα πάντα στο πέρασμά σου. Δεν έχεις περιθώρια να χτίσεις όμως. Το χτίσιμο είναι γραφικό, είναι ρομαντικό, είναι για τους «χαζούς». Οι «έξυπνοι» ψάχνουν μόνο την εύκολη λύση.

Παραδείγματα μαθητών, ειδικά μαθητών Γυμνασίου - Λυκείου, που δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στην εκπαιδευτική διαδικασία και κατεξοχήν στο κυνήγι του ανταγωνισμού και απαλλάσσονται τελείως από την προσπάθεια, αποσύρονται, γιατί όπως λένε δεν είναι αρκετά «καλοί» γι' αυτό. Μια αυτοεκτίμηση που χτίζεται με βάση το αποτέλεσμα, αποστεωμένη από την προσπάθεια και την ανάγκη για κατάκτηση της γνώσης. Και αν σκεφτούμε ότι η επιθετικότητα συνδέεται πολλές φορές με την αποστέρηση, τη ματαίωση της ανάγκης για αναγνώριση ενός παιδιού και επιβεβαίωση, συστατικά στοιχεία στη δομή της αυτοσυνείδησης των παιδιών, στην επίγνωση του εαυτού τους και των αναγκών τους, με τι όρους σήμερα ένα παιδί χτίζει την αυτοεκτίμησή του; Γιατί το αν θα ανταποκριθεί ή δεν θα ανταποκριθεί δεν είναι ζήτημα μόνο μαθησιακό σε γνωστικό επίπεδο, αλλά και σε ψυχοκοινωνικό. Οταν δεν μπορεί να αντλήσει αυτοεκτίμηση απ' το σχολικό περιβάλλον, πολύ πιο εύκολα ανατρέχει αργότερα σε μια περιθωριοποιημένη, παραβατική ομάδα που με έναν εύκολο τρόπο του λέει «μπράβο», «είσαι σημαντικός».

Υπάρχει μια τάση σήμερα η αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού και της νεανικής παραβατικότητας να εστιάζει σε επιμορφώσεις και ομιλίες που θα κάνουν καλά τον ανεπίδεκτο κοινωνικής μαθήσεως, δηλαδή αυτόν που εξωτερικεύει καταστροφικά τη βία που δέχεται καθημερινά μέσα στην κοινωνία.

Πρακτικές αντιμετώπισης τέτοιων φαινομένων είναι απαραίτητες, όπως επίσης είναι αναγκαία και η παρουσία εξειδικευμένων επιστημόνων, για να στηριχτεί και να ενισχυθεί πολύμορφα το σύνολο της σχολικής ζωής. Αν δεν δούμε ολοκληρωμένα όμως το φαινόμενο, θα έχουμε την προσδοκία μέσα από καλούς χειρισμούς να εξαλειφθεί η βία στο σχολείο. Αν το καθετί ερμηνεύεται αποκλειστικά με ατομικούς όρους, υπάρχει ο κίνδυνος να ψυχολογικοποιήσουμε ένα κατεξοχήν κοινωνικό φαινόμενο, αποδίδοντάς το αποκλειστικά στις ατομικές ιδιαιτερότητες, στο κακό DNA ή στην οικογένεια, και να αποτραπεί η οποιαδήποτε παρέμβαση σ' ένα ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο η οποία είναι απαραίτητη. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν περιπτώσεις παιδιών με σοβαρά ψυχολογικά και ψυχιατρικά προβλήματα που οδηγούνται στη νεανική παραβατικότητα. Ακόμη κι εκεί όμως, τι δομές πρόληψης υπάρχουν σήμερα; Ποια είναι τα μέτρα πρόληψης και ποιος είναι ο ρόλος του κράτους απέναντι στην αντιμετώπιση τέτοιων φαινομένων; Μέχρι στιγμής ακούμε μόνο εξαγγελίες για την αυστηροποίηση του ποινικού πλαισίου, ταύτιση της νεανικής παραβατικότητας με τις καταλήψεις, εκφοβισμούς και αυταρχισμό, μετάθεση του προβλήματος στην ατομική - οικογενειακή ευθύνη και με τιμωρητικά μέσα, π.χ. πρόστιμο στους γονείς σε περίπτωση φθορών στο σχολείο, εφόσον το αστικό κράτος δεν θέλει και δεν μπορεί να αντιμετωπίσει ολοκληρωμένα τέτοια φαινόμενα. Γιατί η ρίζα τέτοιων φαινομένων είναι πολύ βαθιά και κρύβεται στα ίδια τα αδιέξοδα του συστήματος που τα γεννάει και τα θρέφει. Η εξάλειψη των ανισοτήτων δεν μπορεί να ικανοποιηθεί σε ένα σύστημα που έχει ως κίνητρο το κέρδος. Αντιθέτως, όσο οξύνονται οι αντιθέσεις του, οξύνονται και αντίστοιχα φαινόμενα βίας και απομονωτισμού. Οι σοκαριστικές εικόνες αποτυπώνουν το ίδιο το σύστημα που σαπίζει. Γι' αυτό και είναι αναγκαία η ανατροπή του.

Το ότι κατανοούμε όμως τις αιτίες δεν σημαίνει ότι δικαιολογούμε, ούτε ότι παραιτούμαστε από την ανάγκη της ολόπλευρης προστασίας των παιδιών και εφήβων, τόσο αυτών που επιδίδονται σε κακοποιητικές συμπεριφορές, όσο και αυτών που υπομένουν ή παρατηρούν. Και σήμερα, σε αυτές τις συνθήκες, θα υπάρξουν παιδιά που θα πλακώσουν τον συμμαθητή τους για να νιώσουν σημαντικά, αλλά και παιδιά και γονείς που θα διεκδικήσουν αυτό που τους λείπει με άλλους τρόπους. Που δεν θέλουν να συνηθίσουν το πρόσωπο του τέρατος. Που απέναντι στην κοινωνική αδικία και τον εξευτελισμό του αδύναμου θα προτάξουν τη συλλογικότητα και την αγωνιστική στάση ζωής. Που θα δυναμώσουν τον αγώνα ενάντια στις αιτίες τέτοιων φαινομένων και στο σύστημα που τις γεννάει.

Οι γονείς με την αγωνιστική μας διεκδίκηση μπορούμε να δείξουμε στην πράξη τον δρόμο που θέλουμε να ακολουθήσουν και τα παιδιά μας, έτσι ώστε να καλλιεργούνται ριζικά διαφορετικές αξίες απέναντι στον ατομικισμό και την αδιαφορία. Και υπάρχουν πολλά παραδείγματα από τον χώρο των σχολείων που γονείς και μαθητές από κοινού μέσα από τους Συλλόγους Γονέων και τα 5μελή - 15μελή χαράσσουν αυτόν τον δρόμο με πρωτοβουλίες αλληλεγγύης, διεκδίκηση γύρω από ζητήματα που καίνε τις λαϊκές οικογένειες, ενίσχυση της επαφής με τον αθλητισμό και τον πολιτισμό, διεκδίκηση ελεύθερων χώρων, πρωτοβουλίες στήριξης των μαθητών και των οικογενειών τους που αντιμετωπίζουν οποιοδήποτε πρόβλημα (οικονομικό, υγείας κ.λπ.).

Γιατί όλα τα παιδιά έχουν ανάγκη το σχολείο τους, ολόπλευρη μόρφωση και πολιτισμό, έχουν ανάγκη να επικοινωνούν, να κατανοούν το γιατί και το πώς, να αθλούνται, να ψυχαγωγούνται και να έχουν όποια άλλη δραστηριότητα είναι απαραίτητη για την ολοκλήρωση της προσωπικότητάς τους. Ολα τα παιδιά ανεξαιρέτως έχουν ανάγκη από χώρους παιχνιδιού και αναψυχής, που δίνουν διέξοδο στους μαθητές, τους φέρνουν πιο κοντά, μοιράζονται κοινές αγωνίες και στόχους, μαθαίνουν να συνυπάρχουν μεταξύ τους. Εχουν ανάγκη από ζωντανούς γονείς, πραγματική ζωή και χώρο να ονειρεύονται και να ζουν ειρηνικά και όχι χώρο για να ξυλοκοπούν ή να ξυλοκοπούνται.