Ο Γιάννης Ψυχάρης στο γραφείο του

Το κείμενο του Εμ. Κριαρά ήταν καλοδεχούμενο για πολλούς λόγους: Γιατί ο Εμ. Κριαράς παραμένει δημιουργικός «εργάτης» των γραμμάτων και της παιδείας. Γιατί αυτό το κείμενό του επαναφέρει στην επιφάνεια έναν από τους πρωτεργάτες, τον δεύτερο μεγάλο μετά τον μέγιστο Αδαμάντιο Κοραή, του ελληνικού Διαφωτισμού και του Δημοτικισμού, Γιάννη Ψυχάρη. Και γιατί το κείμενό του μας θυμίζει τις πολύτιμες επιφυλλίδες του αξέχαστου Μ. Μ. Παπαϊωάννου στο «Ρ», για τον Ψυχάρη, το Δημοτικισμό και τους πρωτεργάτες του, όπως λ.χ. ο φίλος του Γιάννη Ψυχάρη Αργύρης Εφταλιώτης και ο Δημήτρης Ταγκόπουλος, διευθυντής του περίφημου περιοδικού «Ο Νουμάς», το οποίο εξέδιδε ο Χρυσόστομος Γανιάρης, κλπ.

Ας αναφερθούμε, όμως, στο νέο μελέτημα του Εμ. Κριαρά για τον Γ. Ψυχάρη. Προλογικά ο Εμ. Κριαράς, εξομολογητικά σημειώνει την απραγματοποίητη, παλιότερη «δημόσια υπόσχεσή του» να δημοσιεύσει «πολλά ανέκδοτα γράμματα του Ψυχάρη προς τον Νικόλαο Πολίτη» (1852-1921), τα οποία φυλάσσονται, πια, στο Μουσείο Μπενάκη, αλλά και ευχαριστίες του στο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ), επειδή του διέθεσε το αρχείο του Χρυσόστομου Γανιάρη, το οποίο περιέχει τις επιστολές που του έστειλε ο Ψυχάρης στα χρόνια 1920-1923.

Τα δεκαπέντε, συνολικά, γράμματα που έστειλε από το Παρίσι, όπου ζούσε, ο Γιάννης Ψυχάρης (δεκατρία προς τον Γανιάρη, ένα προς τον Δ. Ταγκόπουλο και ένα προς τον Κ. Ελευθερουδάκη) αφορούν «στην προοπτική να εκδοθούν από τον Γανιάρη» τα «Απαντα» του Ψυχάρη. «προοπτική που δεν οδήγησε σε ουσιαστικό αποτέλεσμα». Ο Εμ. Κριαράς, σ' αυτή τη μελέτη του παραθέτει τα γράμματα του Ψυχάρη, διατηρώντας την ορθογραφία και το τονικό σύστημα του επιστολογράφου, ώστε ο αναγνώστης να χαρεί την ομορφιά και τη θέρμη της λαϊκής γλώσσας του Ψυχάρη, να μάθει τις ιδέες, τις σκέψεις, τα συναισθήματά του, αλλά και γεγονότα που σχετίζονταν με τον αγώνα του Δημοτικισμού, στα χρόνια 1920-1923. Δίπλα από κάθε γράμμα, ο Εμ. Κριαράς παραθέτει τα δικά του ιστορικοφιλολογικά σχόλια, συνοδευμένα με, ανά σελίδα, σημειώσεις. Μετά το σχολιασμό των επιστολών ο Εμ. Κριαράς γράφει την άποψή του σχετικά με το λεξιλόγιο του Γ. Ψυχάρη, «απαντώντας» και σε απόψεις - «πολλές φορές με εμπάθεια» - άλλων φιλολόγων ότι ο μεγάλος μεταρρυθμιστής δάσκαλος και συγγραφέας απέρριπτε εντελώς το λόγιο λεξιλόγιο, και στο τέλος της εργασίας του παραθέτει το λεξιλόγιο των 15 επιστολών.

Ο Εμμανουήλ Κριαράς

Θεματικό επίκεντρο των γραμμάτων του Ψυχάρη ήταν η - ματαιωμένη τελικώς - έκδοση των «Απάντων» του από τις εκδόσεις του Γανιάρη, οι προσπάθειές του για δημοσίευση έργων του σε γαλλικά περιοδικά, και σε άλλα, εκτός του «Νουμά», ελληνικά περιοδικά (λ.χ. τα «Γράμματα» της Αλεξάνδρειας) και η επιθυμία του να γνωρίζει τα συμβαίνοντα στην ελληνική εκπαίδευση και λογοτεχνία και να γράφει γι' αυτά σε γαλλικά περιοδικά (λ.χ. στο περιοδικό «La vie des peuples»).

Αξίζει να παραθέσουμε μικρά δείγματα από τρία γράμματα του Γιάννη Ψυχάρη (το μονοτονικό σύστημα εμποδίζει την πλήρη αποτύπωση της ορθογραφίας του), για να «γευτεί» ο αναγνώστης τη γλώσσα αυτού του αθάνατου δασκάλου του ελληνικού λαού.

Στις 14/3/1920 γράφει στον Γανιάρη: «Η απάντησή μου στο σπαραχτικό, στ' ωραίο σας το γράμμα; Η απάντησή μου, να, θα είναι δυο δάκρυα. Να είμουνε πλούσιος, θα πήγαινα στο χρυσοχό, να σας τα κάμη δυο μαργαριτάρια. (...) σας το χρωστώ που μπορώ ακόμη να πιστέψω πως δεν έχασε όλα τα ιδανικά του ο Ρωμιός».

Στις 11/10/1923 γράφει, μεταξύ άλλων, στον Γανιάρη: «Ξέχασα να σου πω το κυριώτερο, πως θέλω, πως έχω ανάγκη να μου στείλλης δυο ή τρεις από τις συνηθισμένες γραμματικές της καθαρέβουσας που έχουνε στα γυμνάσια, δεμένες, αφού για δέσιμο είναι όλοι οι δάσκαλοι».

Στις 10/3/1921 γράφει, μεταξύ άλλων, στο φίλο του και διευθυντή του «Νουμά» Δημήτρη Ταγκόπουλο: «Φαίνεται, αγαπητέ μου, πως ένα μου γράμμα δε θα τόλαβες- κ' είναι αηδία σωστή, με τη βάρβαρη σημερινή λογοκρισία, να γράφει κανείς στην Ελλάδα. Ωραίο σύστημα και φρόνιμο, μα το ναι, για να σταματήσει κανείς όλες τις δουλιές. Λοιπόν είναι ανάγκη ν' αναγγείλης στο "Νουμά", πως ταχτικά θα κάνω βιβλιοκριτικές στο παρισιάνικο περιοδικό "La vie des peuples". Και να μου στέλνουνε - ως κι ο Ξενόπουλος. Θέλω να γίνουνε τ' άρθρα σημαντικά και για να γνωριστούνε καλά εδώ οι δικοί μας και να φελεθούνε από τα γαλλικά τα φιλολογικά μας». Παρακάτω ο Ψυχάρης αναφερόμενος στην εκρηκτική κατάσταση που δημιούργησε ο βασιλιάς Κωνσταντίνος μετά την επιστροφή του από την εξορία, έγραφε στον Ταγκόπουλο: «Δε φαντάζεσαι, καημένε, τι καό αγιάτρευτο για πολλά χρόνια, έκαμε η κακορίζικη πολιτική στην άμοιρή μας την Ελλάδα».