Με κατάπληξη διαβάσαμε την καταγγελία του παιδαγωγού κ. Μ. Παπαμαύρου, ότι ο σύμβουλος της αμερικανικής πρεσβείας επισκέφτηκε τον Ελληνα υπουργό της Παιδείας και ζήτησε απ' αυτόν να δεχτεί να δώσουν οι Αμερικάνοι τα σχολικά μας βιβλία, θα τα γράφουν αυτοί και θα μεταφράζονται στη γλώσσα μας! Οι εκπαιδευτικοί δεν πιστεύουν καν ότι γίνηκε, γιατί πραγματικά η πρόταση είναι τόσο εξωφρενική, ώστε μόνο Αμερικανοί μπορούσαν να την κάνουν. Οπως και αν έχει το ζήτημα, εμείς πρέπει να το δούμε σαν απειλή και σαν αντεθνική πράξη.

Βιβλία γραμμένα από Αμερικανούς για τα ελληνικά σχολεία! Ποιος τάχα ο σκοπός;

Ποια είναι η αποστολή του παιδικού βιβλίου, του διδαχτικού και φιλολογικού, σε κάθε χώρα; Πρέπει να γεφυρώσει το χάσμα που υπάρχει ανάμεσα στο λαό και στο επιστημονικό βιβλίο. Είναι ανάγκη εθνική να μπάσει τα λαϊκά στρώματα στο ναό της επιστήμης και της τέχνης. Μέσω αυτών θα γίνει άξιος ο λαός να κατανοήσει τα πνευματικά αγαθά και τις αξίες του εθνικού του πολιτισμού, να τα αγαπήσει και να τα κάμει χτήμα του. Αυτό το αίτημα βγαίνει από το ίδιο το νόημα της αγωγής, που γυρεύει να ετοιμάσει «ανθρώπους», όμως τους «ανθρώπους τούτους εδώ», τους κάθε φορά τοπικά και χρονικά καθωρισμένους, που ζουν μέσα σε ωρισμένο εθνικό πλαίσιο κι όχι τον «αφηρημένο άνθρωπο», που είναι έξω τόπου και χρόνου.

Κάθε δημοκρατική χώρα θέλει να αξιοποιήσει το ανθρώπινο υλικό της, το κάθε άτομο με όλες τις δυνάμεις του, ώστε να γίνει ο άξιος πολίτης μέσα στο «εθνικό» σύνολο. Προσπαθεί όλα τα άτομα να τα υψώσει στον προορισμό τους. Γι' αυτό πιστεύει, πως μόνο μέσα στο «εθνικό σύνολο» και με υφάδι τις «εθνικές αξίες» είναι δυνατό να αναπτύξει ολόπλευρα το άτομο που θα υπηρετήσει τον εαυτό του και το Εθνος.

Μέσα σε τούτο το «εθνικό γενικό πλαίσιο» πρέπει να λυθεί και το πρόβλημα του παιδικού βιβλίου, είτε τούτο είναι λογοτεχνικό, είτε είναι διδαχτικό.

Το παιδικό βιβλίο αναγκαστικά κλωθογυρίζει γύρω από την ελληνική οικογενειακή ζωή, τη γεμάτη συναισθήματα, πόθους, ελπίδες, δίνει ανάγλυφα τα ήθη και έθιμα, τις λαχτάρες και τα δάκρυα και τους αγώνες του λαού και του έθνους για την ανεξαρτησία του. Δείχνει τις χαρές του. Ετσι γεννάει και στερεώνει την «εθνική συνείδηση», την αγάπη στην πατρίδα και την όρεξη ν' αγωνιστεί για την ελευθερία της και τη διατήρηση της κληρονομιάς της. Και σιγά - σιγά με το παιδικό βιβλίο θα γίνει η κάθαρση εννοιών και η ολοκλήρωση του πνευματικού εξοπλισμού των μαθητών. Μέσα σ' αυτό θα πρωτοαντικρύσουν σωστά, συναισθηματικά και λογικά, τον κόσμο και την κοινωνία. Απ' αυτό θα πρωτοσυλλάβουν την «εθνική ζωή» και θα την νιώσουν όχι μόνο όπως είναι, παρά και πώς πρέπει να είναι.

Ποια θέση λοιπόν μπορεί να έχει ξένη νοοτροπία, ξένα ήθη και έθιμα, ξένες ελπίδες και συμφέροντα μέσα στο ελληνικό παιδικό βιβλίο; Είναι τόσο αδιανόητο, ώστε καταντάει η πρόταση να είναι παραλογισμός, αν δεν είναι εξοργιστικά υβριστική.

Το παιδικό βιβλίο πρέπει επίσης να είναι έργο τέχνης. Και ποια πρέπει να είναι τα κριτήρια για τη λογοτεχνική αξία του παιδικού βιβλίου; Είναι φανερό ότι η αξίωση αυτή μας φέρνει στο ευρύ πρόβλημα της τέχνης και τους κανόνες της κι ακόμα σ' ένα ιδιαίτερο πρόβλημα που πηγάζει από την ιδιοτυπία του αναγνώστη του, που είναι το παιδί.

Τα κριτήρια για την αξία ενός έργου λογοτεχνικού καθορίζονται βέβαια από την εποχή κι από τις θεωρίες της εποχής για την τέχνη. Ομως τα μικρά παιδιά πλησιάζουν περισσότερο εύκολα τις πρωτόγονες μορφές της τέχνης και τις κατανοούν, ενώ οι νεώτερες τούς είναι σχεδόν ξένες, γιατί τους λείπει ο επιστημονικός και ιστορικός εξοπλισμός για να τις νιώσουν. Γενικά, μέσα στην επιφυλλίδα δε μπορούμε να μπούμε στα προβλήματα της τέχνης, όμως σαν παιδαγωγοί πάνω από σχολές και τεχνοτροπίες πρέπει να δεχτούμε γενικά τούτο το αξίωμα: «Η τέχνη έχει χρέος ν' αποδώσει δημιουργικά την αντικειμενική εικόνα της ζωής». Αυτό το αξίωμα εξυπηρετεί θαυμάσια όλους τους σκοπούς που ζητούμε να πετύχουμε με το παιδικό βιβλίο. Μέσα στα κείμενα χαίρεται, κλαίει, σκέπτεται, αγωνίζεται ο μαθητής μαζί με τους ανθρώπους της πατρίδας του.

Αντικαθρεφτίζονται οι πόθοι του λαού και αποτυπώνονται βαθειά στις παιδικές ψυχές. Κατορθώνει η τέχνη με τα δικά της μέσα να παρουσιάσει, να μορφοποιήσει, να συνειδητοποιήσει το βαθύτερο νόημα αυτών των πόθων του λαού και να βοηθήσει στην πραγματοποίησή τους. Τέχνη λοιπόν που θα είναι ξένη από τους λογισμούς και τις θελήσεις του λαού και που δεν τον ανεβάζει εθνικά είναι για μας χρεωκοπημένη, και για το έργο της εθνικής αγωγής, άκαρπη. Ο λογοτέχνης πρέπει στο έργο του, κι όταν μάλιστα το προορίζει για παιδιά, να βρίσκει και να δίνει το πιο ουσιαστικό και το πιο θετικό που υπάρχει στη ζωή του λαού για μια δημοκρατική κοινωνία και για την ανάπλαση της ζωής της εποχής του. Κι ο αισθητικός θα πρέπει να το κρίνει από τη χρησιμότητα που έχει για μια δημοκρατική κοινωνία και για την ανάπλαση της εθνικής ζωής.

Αυτά είναι για μας τα γενικά πλαίσια μιας άξιας τέχνης. Ποιος ξένος θα μπορούσε να δώσει πιστά και γκαρδιακά την ελληνική ζωή και να αποδώσει τον παλμό της που να συγκινήσει τις ψυχές;

Το παιδικό βιβλίο πρέπει να ξεκινάει «από το παιδί». Εκτός από τα παραπάνω κριτήρια όμως, υπάρχει και ένα ειδικό στην περίπτωση αυτή. Το παιδικό βιβλίο πρέπει να ξεκινάει από το «παιδί». Ο συγγραφέας πρέπει λοιπόν να ξέρει καλά την ψυχή του παιδιού, σε μας, του Ελληνόπουλου.

Να μπορεί με τη φαντασία του να μεταθέτει τον εαυτό του στη θέση του παιδιού, για να μπορέσει να πλάσει το έργο του με παιδική διάθεση, με παιδιάστικη νοοτροπία και με παιδική γλώσσα.

Ομως ο κίνδυνος είναι μεγάλος, μήπως ο συγγραφέας καταντήσει σε ανούσια καμώματα και παιδαριωδίες, καλιώρα ο ραδιοφωνικός σταθμός μας. Ζητούμε από τον συγγραφέα παιδικότητα πνευματική, κι αν μπορώ να πω, «παιδικότροπη πνευματικότητα», συνυφασμένη και θρεμμένη με του λαού μας και των παιδιών μας την εκφραστικότητα, την αισθαντικότητα και το χιούμορ. Είναι δυνατόν ξένος συγγραφέας ν' αναλάβει ένα τέτοιο εγχείρημα; Ολόκληρη παράδοση έχουν δημιουργήσει οι Ελληνες εκπαιδευτικοί κι έχουν βραβευθεί και σε διεθνείς εκθέσεις. Πάντως η εργασία τους είναι ισάξια με των ξένων πάνω στο θέμα αυτό.

Με τις προϋποθέσεις αυτές θα καταρτισθεί η παιδική βιβλιοθήκη.

Μια πρώτη σειρά με «λογοτεχνικό» περιεχόμενο θα πρέπει να στηριχτεί στη λαογραφία μας: παραμύθια, μύθους, έπη, τραγούδια του λαού, αφηγήσεις και καθόσον θα προχωρεί η ηλικία, θα έχει διηγήματα, μυθιστορήματα, τραγούδια, λυρική ποίηση, θέατρο, της παγκόσμιας φιλολογίας. Η γραμμή αυτή εξελιχτικά θα οδηγήσει πρώτα στην εθνική και κατόπιν στην παγκόσμια φιλολογία και τέχνη, με μεταφράσεις γινόμενες από Ελληνες εκπαιδευτικούς και καλλιτέχνες. Παράπλευρα, θα καταρτιστεί η δεύτερη σειρά με «διδαχτικό» περιεχόμενο. Η σειρά αυτή θα είναι η εισαγωγή στο επιστημονικό βιβλίο και στο τεχνικό, θα δώσει στους μαθητές ιδέα για το παρελθόν της πατρίδας και για το παρόν. Θα τους κάμει να αισθανθούν τις έννοιες Πατρίδα και Ανθρωπότητα, να γνωρίσουν την εργασία και τα δικαιώματά της, την ελευθερία του ατόμου και την αισιοδοξία για τη ζωή και τον σεβασμό στην ανθρώπινη αξία. Αυτή η σειρά θα αρχίσει από σκηνές της καθημερινής ζωής, περιγραφές ζώων και φυτών της ιδιαίτερης πατρίδας και θα εξελιχτεί σε φυσιογνωστικές και περιγραφές της φύσης, και αργότερα σε περιγραφές από ταξίδια, εφευρέσεις και ανακαλύψεις, θα δώσει ιστορικογεωγραφικές γνώσεις που γεμίζουν με αγάπη και περηφάνεια το παιδί για την πατρίδα και κατόπιν με ξένα επιστημονικά έργα, μεταφρασμένα, θα τους γνωρίσει τους άλλους λαούς. Τι μπορεί να δώσει ο οιοσδήποτε ξένος και μάλιστα ο υπερατλαντικός, από όλο τούτο το υλικό που πρέπει να είναι σάρκα εκ της σαρκός και αίμα εκ του αίματος της πατρικής γης και της εθνικής κληρονομιάς;

Δεν ξέρουμε τι απάντησε ο κ. υπουργός της Παιδείας. Οι Ελληνες εκπαιδευτικοί και οι λογοτέχνες απαντούν στη θρασεία και ύποπτη πρόταση: «ΕΚΑΣ ΟΙ ΒΕΒΗΛΟΙ!».