Το γνωστό «όποια πέτρα κι αν σηκώσεις στην Ελλάδα θα βρεις αρχαιότητες» αποτελεί μια βαθιά ριζωμένη πεποίθηση στη συλλογική συνείδηση, καθόλου τυχαία και, πολύ περισσότερο, άδικη. Εξίσου κοινή είναι η διαπίστωση ότι η ποσότητα και η ποιότητα της αρχαίας πολιτιστικής κληρονομιάς είναι δυσανάλογα μεγέθη σε σχέση με την κρατική πολιτική προστασίας και ανάδειξής της. Οχι γιατί δεν έχουμε καλούς επιστήμονες (το αντίθετο) αλλά γιατί οι ιδεολογικές - πολιτικές προτεραιότητες της ελληνικής αστικής τάξης σε ό,τι αφορά σε αυτήν την κληρονομιά απέχουν πολύ από το να εξυπηρετούν ένα στόχο εκλαΐκευσής της και δημιουργίας μιας δυναμικής, πολιτισμικής και μορφωτικής σχέσης του λαού με την ιστορία του. Το αντίθετο, μάλιστα.

Σε αυτό το πλαίσιο, η δουλιά του αρχαιολόγου γίνεται ακόμη πιο δύσκολη και πολύπλοκη απ' όσο αντικειμενικά είναι. Είτε η ακαδημαϊκή απαξίωση ολόκληρων ιστορικών περιόδων και η παράλληλη ανάδειξη άλλων (επίσης για ιδεολογικούς - πολιτικούς λόγους) είτε οι οικονομικές προτεραιότητες και κατευθύνσεις του κεφαλαίου, που επιβάλλουν τα κατά καιρούς «μεγάλα» έργα, εμπλέκοντας εκ των πραγμάτων την Αρχαιολογική Υπηρεσία, δεν είναι και το καλύτερο περιβάλλον για να ευδοκιμήσει η αρχαιολογική έρευνα.

Από τις αρχές της 10ετίας του '90 και μέχρι σήμερα, είτε λόγω των «μεγάλων» έργων, είτε λόγω της προετοιμασίας για τους Ολυμπιακούς Αγώνες, η Αρχαιολογική Υπηρεσία κλήθηκε να φέρει ένα δυσανάλογο, ως προς τις υλικοτεχνικές υποδομές της, έργο, κυρίως στο επίπεδο των σωστικών ανασκαφών, δηλαδή των ανασκαφών που γίνονται με αφορμή την κατασκευή ενός έργου. Τα ασφυκτικά χρονοδιαγράμματα, αλλά και το γεγονός ότι το ίδιο προσωπικό είχε ήδη έναν τεράστιο όγκο παράλληλης δουλιάς αποτέλεσαν - και αποτελούν - αποτρεπτικά δεδομένα για μια ορθολογική διαχείριση του όγκου και του πλούτου των ευρημάτων. Η πολιτική προτεραιότητα, όπως είπαμε, προηγείται της επιστημονικής και ως εκ τούτου, αν κάποιο ακίνητο εύρημα είχε την «ατυχία» να βρίσκεται εκεί που περνά ένας δρόμος π.χ., τότε, είτε «διατηρούνταν σε κατάχωση», δηλαδή σκεπαζόταν και το έργο συνεχιζόταν από πάνω (πρακτική που για ορισμένους αρχαιολόγους είναι η άλλη πλευρά της εξαφάνισής του) είτε, αν το κόστος και το χρονοδιάγραμμα του έργου δεν το επέτρεπε, διαλυόταν. Τα κινητά ευρήματα ήταν πιο «τυχερά», γιατί μπορούσαν να αποσπαστούν και να διασωθούν.

Σε κάθε περίπτωση και σε ό,τι αφορά το προσωπικό της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, μόνιμο και έκτακτο, οι αρχαιολογικές έρευνες της συγκεκριμένης περιόδου στα μεγάλα έργα αποτελούν μια εποποιία. Αυτός ο χαρακτηρισμός, όχι μόνο δε δικαιώνει τις κυβερνητικές επιλογές, αλλά αντίθετα, υπογραμμίζει την ανάγκη άσκησης μιας εντελώς διαφορετικής πολιτιστικής πολιτικής. Και σίγουρα, οι πολυτελείς εκδόσεις όπως αυτή που παρουσιάζουμε σήμερα, δηλαδή το λεύκωμα των πινακίδων που παρουσιάστηκαν στην αρχαιολογική συνάντηση εργασίας στη Θεσσαλονίκη, τον περασμένο Σεπτέμβρη, με τον βαρύγδουπο τίτλο «Αρχαιολογικές έρευνες και μεγάλα δημόσια έργα», ασφαλώς είναι απαραίτητες για τη γνώση των ευρημάτων, παράλληλα όμως δημιουργεί προβληματισμούς και κενά για τον όγκο και την ποιότητα όσων δε διασώθηκαν.

Το λεύκωμα περιλαμβάνει ευρήματα από τα έργα του Μετρό, της Αττικής Οδού, του αεροδρομίου στα Σπάτα, της ΠΑΘΕ, της νέας σιδηροδρομικής γραμμής, της ζεύξης Ρίου - Αντίρριου και Ιονίας Οδού, της λίμνης Κάρλας, της Εγνατίας Οδού και του αγωγού ύδρευσης στη Θεσσαλονίκη.

Τα στοιχεία που δίνονται για την ανασκαφή στο σταθμό της Ακρόπολης του Μετρό θα αρκούσαν, αν όχι μόνο για να αναθεωρηθεί το εν λόγω έργο, αλλά και το γειτονικό Νέο Μουσείο Ακρόπολης. Για τις ανάγκες του σταθμού διενεργήθηκε σωστική ανασκαφή σε έκταση 3.500 τ.μ. από το 1993 - 1996, η οποία αποκάλυψε τμήμα της νότιας περιοχής της αρχαίας Αθήνας. Ωστόσο, η περιοχή χρησιμοποιούνταν από τους προϊστορικούς χρόνους μέχρι και τον 13ο αι. μ.Χ! Εξάλλου, δεν υπάρχει σταθμός του Μετρό που να μην «έπεσε» σε αρχαιότητες: Δρόμος των κλασικών χρόνων στο Σύνταγμα, τμήμα του Πεισιστράτειου υδραγωγείου στον «Ευαγγελισμό», ελληνιστικά και πρωτοχριστιανικά ευρήματα στα φρεάτια εξαερισμού στην πλατεία Μητροπόλεως και στην πλατεία Αγίων Ασωμάτων είναι μόνο ελάχιστα από αυτά που αποκαλύφθηκαν.

Από όλη την ανασκαφή της Αττικής Οδού, το λεύκωμα αναδεικνύει μόνο τις μετακινήσεις του ναού της Αγίας Θέκλας κατά τη διαπλάτυνση της λεωφόρου Μεσογείων και του μεταβυζαντινού ναΐσκου της Φραγκοκλησιάς στον ανισόπεδο κόμβο της λεωφόρου Πεντέλης!

Ακόμη πιο εξόφθαλμη επιλεκτική αναφορά γίνεται για το αεροδρόμιο στα Σπάτα, με το λεύκωμα να αναφέρει μόνο την ανασκαφή στην περιοχή του μεταβυζαντινού ναού των Αγίων Πέτρου και Παύλου και τη μεταφορά του σε νέα θέση, ενώ δε γίνεται καμία αναφορά στην εξαφάνιση του μεγάλου προϊστορικού οικισμού στο Ζαγάνι. Από τον οδικό άξονα ΠΑΘΕ στο τμήμα της παράκαμψης της Πάτρας, παρατίθενται στοιχεία για λείψανα κτιρίων από τα γεωμετρικά έως τα ρωμαϊκά χρόνια και συγκεκριμένα για δύο αγροικίες. Παρατίθεται, επίσης, η αποκάλυψη, στερέωση και αποκατάσταση του Ιουστινιάνειου τείχους (Εξαμίλιο) στον Ισθμό, με χρηματοδότηση από τα κονδύλια του έργου ΠΑΘΕ και ΕΡΓΟΣΕ. Σαφής προπαγανδιστική αναφορά. Από τα ευρήματα στον κόμβο του Ακραιφνίου (υστερορωμαϊκές επαύλεις, πρωτοβυζαντινός οικισμός, οικισμός του 10ου - 11ου μ.Χ αι. με ναό του Αγίου Βασιλείου κ.ά.) διατηρήθηκε μόνο ο ναός.

Σημαντικά ευρήματα αποκαλύφθηκαν στον πρωτοελλαδικό οικισμό του Προσκυνά, επίσης, στο πλαίσιο του άξονα ΠΑΘΕ, όπως εργαλεία, αγγεία, θεμέλια κ.ά. Οικισμός της κλασικής περιόδου αποκαλύφθηκε και στην παραλία Πελασγίας στο τμήμα της Εθνικής Οδού στο ύψος του Αγ. Κωνσταντίνου, ενώ νέα στοιχεία προέκυψαν για την ελληνιστική πόλη της Αλου στο τμήμα του ΟΑ ΠΑΘΕ Αγιοι Θεόδωροι - Σούρπη Αλμυρού. Ακόμη μία από τις σημαντικές ανασκαφές, πάλι στο πλαίσιο της ΠΑΘΕ, πραγματοποιήθηκε στη βόρεια Πιερία, όπου ανάμεσα σε δύο μεγάλους ταφικούς τύμβους βρέθηκε ο βασικός αρχαίος οδικός άξονας από την «καρδιά» του μακεδονικού βασιλείου στη νότια Ελλάδα. Νεολιθικός οικισμός αποκαλύφθηκε επίσης στην Πιερία, στη θέση Αγίασμα.

Στο πλαίσιο της ανασκαφής για τη χάραξη της σιδηροδρομικής γραμμής Κορίνθου - Πάτρας και βόρεια της Αρχαίας Κορίνθου βρέθηκε αρχαίο τεχνικό έργο που σχετίζεται με τη διευθέτηση μεγάλου όγκου νερού, καθώς και νεκροταφείο των γεωμετρικών χρόνων. Πάλι στην ΠΑΘΕ, στο ύψος της Θήβας αποκαλύφθηκαν 843 τάφοι διαφόρων τύπων, από την ύστερη γεωμετρική εποχή έως τους προχωρημένους ρωμαϊκούς αυτοκρατορικούς χρόνους (τέλη 8ου αι. π.Χ - 2ο αι. μ.Χ.), μεταξύ αυτών και 23 τάφοι και οικιστικά κατάλοιπα της πρωιμότατης πρωτοελλαδικής περιόδου (3200 - 2500 π.Χ).

Τα παραπάνω αποτελούν ένα μόνο μικρό μέρος του λευκώματος και, επαναλαμβάνουμε, ένα ελάχιστο μέρος της σχετικής αρχαιολογικής έρευνας. Ισως κάποτε μάθουμε περισσότερα για την περίοδο που διανύουμε σε ό,τι αφορά στο αρχαιολογικό έργο, όχι μόνο γι' αυτά που σώθηκαν, αλλά και γι' αυτά που καταχώθηκαν ή καταστράφηκαν.