Ιταλία δεν είναι μόνον η αρχαία Ρώμη, οι αναγεννησιακές Φλωρεντία και Βενετία, το Μιλάνο - κέντρο του σύγχρονου μεγάλου ιταλικού κεφαλαίου. Είναι και το Τορίνο, του οποίου η πρώτη, μικρή, κατοίκιση χρονολογείται το 28 π.Χ. (όπως απέδειξαν οι αρχαιολογικές ανασκαφές), ενώ τα παλαιότερα κτίρια του πανέμορφου, εκτεταμένου, σε άριστη κατάσταση, ιστορικού του κέντρου χρονολογούνται στα 1500, οπότε άρχισε η νεότερη οικιστική εγκατάσταση, ενώ η επέκταση της πόλης - βασιλείου του οίκου της Σαβοΐας, αρχίζει το 1700. Η ανάπτυξη της τοπικής αστικής τάξης δηλώνεται με τις βιομηχανίες, που από το 1700 χτίζονται περιμετρικά της πόλης, πολλές από τις οποίες διασώζονται και αποτελούν μνημεία της βιομηχανικής αρχαιολογίας. Το Τορίνο είναι η πόλη - κέντρο του απελευθερωτικού και ενωσιακού αγώνα του Γκαριμπάλντι, γι' αυτό και η πρώτη πρωτεύουσα της ενωμένης Ιταλίας. Η πόλη, όπου το 1900 δημιουργήθηκε από τον Ανιέλι η πρώτη ιταλική αυτοκινητοβιομηχανία, ο ιταλικός κινηματογράφος, αλλά και το μαζικότερο εργατικό κίνημα. Η πόλη ίδρυσης και έδρας του Κομμουνιστικού Κόμματος Ιταλίας. Μια πόλη με τεράστια βιομηχανική παραγωγή, η οποία, όμως, τα τελευταία 30 χρόνια μειώθηκε κατά 50%, καθώς το μεγάλο κεφάλαιο επένδυσε τα υπερκέρδη του σε άλλες περιοχές ή στις νέες τεχνολογίες, εκμεταλλευόμενο, παράλληλα, τα παλιά εργοστάσια, ως ξενοδοχειακά, εμπορικά, εκθεσιακά κέντρα.

Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τέτοιου πλουτισμού είναι η μετατροπή του τεράστιου εργοστασιακού συμπλέγματος της FIAT σε πολυτελή ξενοδοχεία, εμπορικά κέντρα, μεγάλες αίθουσες εκθέσεων, συναυλιών και εκθεσιακό κέντρο, όπου πραγματοποιείται και η Εκθεση Βιβλίου του Τορίνο. Ο όμιλος Ανιέλι πλουτίζει, νοικιάζοντας όλους αυτούς τους χώρους, όπως και τον 46.000 τ.μ. εκθεσιακό χώρο. Το κεφάλαιο αποδείχνεται εφευρετικό... Απόδειξη ο όμιλος Ανιέλι. Πέταξε στο δρόμο δεκάδες χιλιάδες εργάτες. Το άδειο εργοστάσιό του έγινε μισητό σύμβολο για την εργατική τάξη του Τορίνο, η οποία στην πλειοψηφία της οδηγήθηκε στην εσωτερική μετανάστευση. Οπως μισητό σύμβολο είναι και ο γυάλινος τρούλος που κατασκευάστηκε στην ταράτσα του κεντρικού εργοστασίου, για να φιλοξενήσει τη συνεδρίαση του «G8». Σταδιακά, όμως, οι Τορινέζοι ξαναπατούν το πόδι τους... στα παλιά εργοστάσια της FIAT, για να ψωνίσουν, να ακούσουν συναυλίες, να δουν την Εκθεση Βιβλίου, τη μεγαλύτερη πανιταλική έκθεση λιανικής πώλησης, γι' αυτό και με χιλιάδες επισκέπτες.

Το Τορίνο, έχοντας χάσει την παλιά βιομηχανική του δύναμη, αναζητούσε «διεξόδους» αξιοποίησης της πλούσιας κτιριακής υποδομής του. Μια «διέξοδος» ήταν και η καθιέρωση (1987) ετήσιας Εκθεσης Βιβλίου απ' όλη την Ιταλία. Οργανωτής της έκθεσης είναι ένα ίδρυμα - ιδιωτική εταιρία για την ακρίβεια - υπό μορφή οργανωτικής επιτροπής με εναλλασσόμενους προέδρους τον δήμαρχο και νομάρχη του Τορίνο και τον περιφερειάρχη του Πιεμόντε. Ο δήμος του Τορίνο, όπως δήλωσε στους Ελληνες δημοσιογράφους ο δήμαρχος Σέρτζιο Κιαμπαρίνο (παλιό στέλεχος του πρώην ΙΚΚ, εκλέχτηκε και με τη στήριξη της Κομμουνιστικής Επανίδρυσης), «μετέχει στην έκθεση και με δικό του περίπτερο, παρουσιάζοντας βιβλία και έντυπα που εκδίδει. Το δημοτικό περίπτερο κοστίζει 300.000 ευρώ, τα οποία διαθέτει ο δήμος, καθώς το κράτος δεν επιχορηγεί το βιβλίο. Το κόστος της εκθεσιακής διοργάνωσης είναι 500.000 ευρώ και χορηγοί είναι ο δήμος, ο νομός, η περιφέρεια και δύο τράπεζες».

Η ενοικίαση, η λειτουργία των περιπτέρων, τα μεταφορικά, κλπ. βαρύνουν τους εκδότες. Οπως μας είπε, σε προσωπική συνομιλία μας, ο Ελληνοϊταλός εκδότης Νικόλα Κροτσέτι, «το ενοίκιο των περιπτέρων είναι πανάκριβο. 110 ευρώ το τετραγωνικό μέτρο. Ενα μεσαίο περίπτερο κοστίζει 10.000 ευρώ, που σημαίνει οικονομική αιμορραγία για τους μικρούς, αβοήθητους από το κράτος, εκδότες. Από τους 4.000 εκδότες σ' όλη την Ιταλία, οι 10 είναι κολοσσοί, οι 50 μεσαίοι και οι υπόλοιποι μικροί. Πώς να αντέξουν οι μικροί εκδότες τόσο κόστος, όσα βιβλία κι αν πουλήσουν; Και ποιος να πρωτοπουλήσει, όταν από την πρώτη έως την τελευταία ημέρα κάθε χρόνου, καθημερινά εκδίδονται 151 βιβλία. Υπολογίστε 151 βιβλία επί 365 μέρες...», υπογράμμισε ο Ν. Κροτσέτι.

Οπως πληροφόρησαν τους Ελληνες δημοσιογράφους και ο δήμαρχος και ο διευθυντής της έκθεσης, Ερνέστο Φερέρο, «στη φετινή έκθεση συμμετείχαν 1.220 Ιταλοί εκδότες». Προς το παρόν μετέχουν ως παρατηρητές και ξένοι εκδότες. Η «διεθνοποίηση» της έκθεσης προωθείται με το θεσμό της τιμώμενης χώρας, όπως ήταν φέτος η Ελλάδα (το 2005 θα είναι η Πορτογαλία), αλλά και με τη σταδιακή συμμετοχή ξένων εκδοτών και πωλήσεων εκδοτικών δικαιωμάτων.

Ο δήμαρχος, στη συνάντησή του με τους Ελληνες δημοσιογράφους, αναφέρθηκε στη συνεχή αύξηση των επισκεπτών της έκθεσης. «Πέρσι την επισκέφθηκαν 150.000 παιδιά και μαθητές όλων των σχολείων, και περίπου 50.000 ενήλικες. Φέτος είναι περισσότεροι οι επισκέπτες». Γεγονός, που επιβεβαίωσε ο Ε. Φερέρο, σε συνέντευξή του, το βράδυ της τελευταίας μέρας της έκθεσης (10/5) στους Ελληνες δημοσιογράφους: «Πέρσι είχαμε 190.000 επισκέπτες, από τους οποίους οι 150.000 ήταν παιδιά. Φέτος είχαμε 230.000 επισκέπτες. Η αύξηση οφείλεται και στο γεγονός ότι η ελληνική έκθεση έλκυσε τους Ιταλούς, οι οποίοι αγαπούν την Ελλάδα, αλλά και στις εκδηλώσεις της έκθεσης. Πολλές συζητήσεις, πολλές θεατρικές και μουσικές παραστάσεις για παιδιά και ενήλικες και δημιουργικές δραστηριότητες για παιδιά». Γεγονός, που διαπίστωσαν και οι Ελληνες δημοσιογράφοι, παρατηρώντας τα μιλιούνια των σχολικών ομάδων, συνοδεία δασκάλων, στην έκθεση.

Η επιτυχία της έκθεσης τροφοδοτεί τις ελπίδες του δήμου και τους Χειμερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες του 2006. Ο δήμαρχος ενημέρωσε τους Ελληνες δημοσιογράφους για την αξιοποίηση και άλλων χώρων του παλιού εργοστασίου της FIAT και για άλλες εκθέσεις, στα πλαίσια των Αγώνων του 2006. Το ένα σκέλος των αγώνων θα γίνει στις Αλπεις και θα αφορά στο περιβάλλον. Το άλλο στην πόλη του Τορίνο, όπου υπάρχουν τρεις ολυμπιακές εγκαταστάσεις. Θα δημιουργηθεί, όμως, και «Ολυμπιακό Χωριό» στη ζώνη των παλιών κατεστραμμένων εργοστασίων. Τα έργα σ' αυτό άρχισαν. Το Ολυμπιακό Χωριό θα αποτελείται από τρία μικρότερα «χωριά». Μετά από τους αγώνες, τα σπίτια που θα φτιαχτούν, θα γίνουν κατοικίες: Κατά 40% «εργατικές» (θα πουληθούν από το Δημόσιο), 30% για φοιτητική στέγη και 30% θα πουληθούν από ιδιώτες (προφανώς, από τους μεγαλοεργολάβους που θα κατασκευάσουν το Ολυμπιακό Χωριό).

Τα σωζόμενα παλιά εργοστάσια θα διαμορφωθούν για πολιτιστικούς τομείς. Η κτιριακή υποδομή υπάρχει και είναι τεράστια. Ο σχεδιασμός ανάπλασης των παλιών εργοστασίων και παλιών κτιρίων στο ιστορικό κέντρο του Τορίνο, άρχισε από το δήμο στη δεκαετία του 1980. Αλλά υπάρχει και η βούληση του δήμου να αποκτήσει η πόλη νέα «ζωή» - αν όχι αίγλη - τουριστική και πολιτιστική, που θα σέβεται την αρχιτεκτονική και πολιτιστική κληρονομιά, μη βλάπτοντας κανένα από τα ιστορικά, αλλά και νεότερα κτίρια, για χάρη του κατασκευαζόμενου μετρό ή χάριν του 2006.

Απόδειξη των παραπάνω είναι το θαυμάσιο «δίδυμο» αιθρίων, που κατασκεύασε ο δήμος σε πάρκο του ιστορικού κέντρου, τα οποία επισκέφθηκαν οι Ελληνες δημοσιογράφοι. Στο ένα αίθριο κάθε Τορινέζος μπορεί να πληροφορηθεί - με σχέδια και ηλεκτρονικά μέσα - όλο το πρόγραμμα και τους χώρους των Αγώνων του 2006. Στο άλλο, όλα τα κατασκευαστικά έργα που ήδη άρχισαν να γίνονται στο ιστορικό κέντρο, στην ευρύτερη πόλη και στην παλιά βιομηχανική ζώνη.

Η επίσκεψή μας στο «Αίθριο» ήταν ένα μικρό μέρος της ξενάγησης και εξαιρετικής διαμονής που πρόσφερε ο δήμος του Τορίνο, στους δημοσιογράφους της τιμώμενης Ελλάδας. Στο λιγοστό ελεύθερο χρόνο που απέμενε στους Ελληνες δημοσιογράφους τις δύο τελευταίες μέρες της έκθεσης, ο δήμος τους ξενάγησε σε αξιοθέατα της πανέμορφης ιστορικής πόλης. Με συνοδό την εγκατεστημένη στο Τορίνο, Αφροδίτη Οικονομίδου, μια επιστημόνισσα από τη Θεσσαλονίκη, συνεργάτρια του δήμου για θέματα Πολιτισμού και των Αγώνων του 2006, ξεναγηθήκαμε σε τοπία και μνημεία της πόλης - άλλοτε βασιλείου της Σαβοΐας και σε μουσεία. Στο Αιγυπτιακό (το δεύτερο πλουσιότερο στον κόσμο σε εκθέματα). Στην παλιά Εθνική Βιβλιοθήκη, όπου φυλάσσεται η πασίγνωστη γεροντική αυτοπροσωπογραφία του ντα Βίντσι. Στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, όπου παρουσιάζεται μεγάλη αναδρομική έκθεση αριστουργημάτων του «γίγαντα» του μοντερνισμού Μαρκ Σανγκάλ. Στο Μουσείο Ιστορίας του Αυτοκινήτου (ένα από τα μεγαλύτερα του κόσμου). Στην Πινακοθήκη Ανιέλι (ελαχιστότατα έργα από την πλούσια συλλογή του Τζιάνι Ανιέλι).

Πήγαμε και στο Εθνικό Μουσείο Κινηματογράφου. Και μόνο για να δει κανείς αυτό το μουσείο, αξίζει - αν μπορεί η τσέπη του - να ταξιδέψει στο Τορίνο. Το μουσείο στεγάζεται στο μνημείο - σύμβολο της πόλης. Στο «Μόλε Αντονελιάνι» («Ογκος του Αντονέλι»). Το 1800 ο αρχιτέκτονας Αντονέλι ανέλαβε να χτίσει την εβραϊκή συναγωγή. Το πανύψηλο κτίριο ολοκληρώθηκε εξωτερικά, αλλά όχι και εσωτερικά καθώς η εβραϊκή κοινότητα έκοψε τα κονδύλια. Το κτίριο εγκαταλείφθηκε, έως ότου ο δήμος του Τορίνο και η περιφέρεια του Πιεμόντε αποφάσισαν να στεγαστεί σ' αυτό το Εθνικό Μουσείο Κινηματογράφου, αναδεικνύοντας το γεγονός ότι στο Τορίνο δημιουργήθηκαν τα πρώτα κινηματογραφικά στούντιο. Το κτίριο στερεώθηκε εσωτερικά, με πλήρη σεβασμό στη μορφολογία του, και αξιοποιήθηκε - μεγαλοφυώς από τον αρχιτέκτονα και τους μουσειολόγους - και το 2002 στέγασε την τεράστια και σπουδαία συλλογή μιας φανατικής θαυμάστριας της 7ης Τέχνης. Της Μαρία - Αντριάνα Πρόλο, η οποία από το 1941 συνέλαβε την ιδέα για τη διάσωση των μηχανημάτων από τα Τορινέζικα κινηματογραφικά στούντιο. Η συλλέκτρια, έκτοτε, συνέχισε να αγοράζει κάθε είδους κινηματογραφικά κειμήλια από όλο τον κόσμο. Από μηχανές λήψης, μοντάζ, προβολής, κόπιες ταινιών, σκηνικά αντικείμενα, φωτογραφίες, αφίσες, κινηματογραφικά κειμήλια καλλιτεχνών και παραγωγών, μέχρι σενάρια και συμβόλαια ηθοποιών. Και μόνο οι 300.000 αφίσες που διαθέτει το μουσείο αυτό, δείχνει το μέγεθος και την αξία της συλλογής. Το «θαύμα», όμως, είναι ο τρόπος, η φαντασία, η αισθητική έκθεσης των αντικειμένων, τα οποία ο επισκέπτης βλέπει από το ισόγειο, έως την κορυφή του μνημείου, περπατώντας ή ανεβαίνοντας με ασανσέρ τα 180 μέτρα του κτιρίου. Τέλος, να αναφερθεί ότι η υπογράφουσα (μόνη δυστυχώς) είδε και μια αξιόλογη, 6ωρης διάρκειας παράσταση του κρατικού «Θεάτρου Στάμπιλε» του Τορίνο, με μια πολυπρόσωπη διασκευή του αριστουργηματικού αλληγορικού μυθιστορήματος του Αλμπέρ Καμί «Η πανούκλα», σε ενδιαφέρουσα, ρεαλιστική σκηνοθεσία του Κλαούντιο Λόνγκι.

Ας επιστρέψουμε, όμως, στην Εκθεση Βιβλίου, η οποία έκανε αισθητή την ύπαρξη και αξία της ελληνικής λογοτεχνίας και ήταν μια χρησιμότατη εμπειρία για την υπόθεση της προβολής του βιβλίου σε εθνικό επίπεδο και σε διεθνές. Σε εθνικό επίπεδο, με την καλαισθησία, την ευρηματικότητα των περιπτέρων, τα πολύμορφα προγράμματα για παιδιά και ενήλικες, μπορεί να διδάξει πολλά τις ετήσιες εκθέσεις βιβλίου που οργανώνουν οι φορείς των Ελλήνων εκδοτών. Στην Ελλάδα, βέβαια, λείπουν οι εκθεσιακοί χώροι. (Στεγασμένοι δεν υπάρχουν και οι υπαίθριοι τείνουν να εκλείψουν, καθώς «χάνεται» και το Πεδίον του Αρεως). Χρειάζονται «μάχες» του κόσμου του βιβλίου για να αποκτηθούν χώροι. Αλλά και για το διεθνές επίπεδο - την παρουσία του ελληνικού βιβλίου στο εξωτερικό ήταν διδακτική η έκθεση στο Τορίνο. Διδακτική για το πώς προετοιμάζεις έγκαιρα τη μεταφραστική και εκδοτική προώθηση ελληνικών βιβλίων. Και, βέβαια, μια ποιοτικών κριτηρίων, πολυφωνική, χωρίς παρεΐστικους... ημετερισμούς, επιλογή βιβλίων και συγγραφέων. Γιατί, τι ωφελεί την ελληνική λογοτεχνία το να παρουσιάζεται Ελληνας συγγραφέας καλεσμένος από τον ξένο εκδότη του, ακριβώς επειδή δε γράφει στα ελληνικά, αλλά στα αγγλικά, και ο οποίος, μάλιστα, δηλώνει ότι «δε γράφει στα ελληνικά, γιατί δε νιώθει Ελληνας συγγραφέας», όπως δήλωσε ο Π. Καρνέζης;

Η έκθεση του Τορίνο ήταν πολύ διδακτική για τους Ελληνες εκδότες, γιατί και οι Ιταλοί εκδότες - οι μικρομεσαίοι και οι μικροί αντιμετωπίζουν οξύτατα προβλήματα. Κρατική πολιτική ενίσχυσης και προβολής του βιβλίου δεν υπάρχει. Τα «μεγάλα ψάρια» τρώνε τα «μικρά». Οι κολοσσοί εκδότες αφομοιώνουν τους μικρότερους. Η τηλεόραση παίζει καταστροφικό ρόλο στο μορφωτικό επίπεδο του λαού. «Η βιβλιοαγορά είναι ελάχιστη, γιατί οι Ιταλοί που διαβάζουν είναι πολύ λίγοι», όπως μας επισήμανε ο Ε. Φερέρο. «Τον τελευταίο χρόνο τα βιβλιοπωλεία έπαθαν μεγάλη ζημιά. Οι πωλήσεις τους έπεσαν κι άλλο. Κατά 17%. Γιατί οι μεγάλες εφημερίδες, καθημερινά, όλο το χρόνο, πούλησαν 45 εκατομμύρια αντίτυπα βιβλίων κλασικών συγγραφέων, όλου του κόσμου και όλων των εποχών. Λ.χ. μεταξύ των βιβλίων που περιείχαν οι μεγαλοεφημερίδες ήταν και εκδόσεις ποιημάτων του Καβάφη. Ευτυχώς, εδώ στην έκθεση οι πωλήσεις πήγαν καλά», σημείωσε ο Ε. Φερέρο, ο οποίος χαρακτήρισε το ελληνικό περίπτερο «από τα ωραιότερα τα τελευταία χρόνια» και ευχήθηκε τη συνέχιση της ελληνικής παρουσίας στην έκθεση του 2005. «Η κ. Βελισσάρη (σ.σ. η νέα διευθύντρια του ΕΚΕΒΙ), στη συνάντησή μας, μου είπε ότι από τον Οκτώβρη θα αρχίσει η προετοιμασία της ελληνικής συμμετοχής στην έκθεση του 2005, ώστε αυτή να γίνει εφαλτήριο και για άλλες εκθέσεις της Ελλάδας στο εξωτερικό». Ερωτώμενος για το αν υπήρξαν και ποια προβλήματα με το ΕΚΕΒΙ, ο Ε. Φερέρο απάντησε ότι άλλαξαν οι Ελληνες ποιητές που παρουσιάστηκαν στην έκθεση και δεν υλοποιήθηκε το CD, όπως είχε συμφωνηθεί με τον προηγούμενο διευθυντή του ΕΚΕΒΙ, Χρήστο Λάζο, το οποίο θα περιείχε βιογραφικά και αποσπάσματα έργων Ελλήνων συγγραφέων και το οποίο θα πήγαινε σε όλα τα ιταλικά σχολεία, για να γνωρίσουν οι μαθητές Ελληνες δημιουργούς και να «κρίνουν» ποιος τους άρεσε περισσότερο. Ο Ε. Φερέρο ευχήθηκε το CD να υπάρχει του χρόνου.

Οτι «οι Ιταλοί διαβάζουν πολύ λιγότερο από τους Ελληνες, εξαιτίας και του ολέθριου ρόλου της τηλεόρασης», μας το επισήμανε και ο Ν. Κροτσέτι, ο οποίος παρακολουθεί τις στατιστικές. Ο Ν. Κροτσέτι βοηθά επί 25 χρόνια την ελληνική λογοτεχνία, που συνέβαλε, για να τιμηθεί φέτος η Ελλάδα και η λογοτεχνία της - και όχι οι Ολυμπιακοί Αγώνες, όπως περίμεναν κάποιοι Ιταλοί.

Η επιμονή για το καλό νικά...στο τέλος. Εκτός από τον Κροτσέτι άρχισαν να μεταφράζουν Ελληνες και 3-4 άλλοι εκδότες. Ο σκοπός, βέβαια, είναι ο κόσμος του βιβλίου - εκείνος που αγαπά την αληθινή, ουσιαστική ελληνική λογοτεχνία, να αγωνιστεί, ώστε η νέα διοίκηση και διεύθυνση του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου να κάνει πράξη τη «χωρίς διακρίσεις και αποκλεισμούς» προβολή και προώθηση της ποιοτικής σύγχρονης ελληνικής ποίησης και πεζογραφίας. Η φετινή εκπροσώπηση της ελληνικής λογοτεχνίας από τους πεζογράφους και ποιητές που παρουσιάστηκαν στην έκθεση του Τορίνο, ήταν ένα «κράμα» επιλογής, κυρίως της προηγούμενης διεύθυνσης και διοίκησης του ΕΚΕΒΙ και της ακέφαλης, μεταβατικής κατάστασης που ακολούθησε μετά τις εκλογές. Παρ' όλα αυτά ήταν θετική, εποικοδομητική η έκβαση της ελληνικής διοργάνωσης, στην οποία πρόσφεραν τα μέγιστα με τον ολοήμερο μόχθο τους (από το πρωί έως τα μεσάνυχτα) τέσσερις συμβασιούχες ορισμένου χρόνου υπάλληλοι του ΕΚΕΒΙ, τέσσερις περίπου εκπρόσωποι των εκδοτών και μέλη εθελοντές του πολύ δραστήριου πολιτιστικά Συλλόγου Ελληνικών Κοινοτήτων στο Τορίνο και την περιφέρεια του Πιεμόντε.