Για τα εθνικιστικά, φασιστικά φαινόμενα στα γήπεδα ποδοσφαίρου συζητούμε σήμερα με τον καθηγητή εγκληματολογίας στο τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιάννη Πανούση. Στις γραμμές που ακολουθούν θα διαβάσετε κάποιες σκέψεις του, γύρω από ορισμένες πτυχές του θέματος.

«Οι χούλιγκανς στην πρώτη περίοδο της εμφάνισής τους, στα αγγλικά γήπεδα (κάπου στο τέλος της δεκαετίας του '60) είχαν υιοθετήσει πολλά στοιχεία των "σκίνχεντς", όπως π.χ. την επιθετικότητα. Η πολιτική διείσδυση της άκρας Δεξιάς έγινε τη δεκαετία του '70, όταν το "National Front" (Εθνικό Μέτωπο) απευθύνθηκε στους νέους και τη δεκαετία του '80 όταν εμφανίστηκε το περιοδικό "Buldog". Παρά τη μικρή σχετικά επιρροή, το γεγονός ότι οι ιθύνοντες των ομάδων δεν καταδίκασαν τα ρατσιστικά συνθήματα, διευκόλυνε το έργο των ακροδεξιών οργανώσεων στο να στρατολογούν χούλιγκανς.

Το ιταλικό μοντέλο ακολούθησε λίγο πολύ το αγγλικό, αν και οι εκδηλώσεις μέσα στο γήπεδο (ρίψη καπνογόνων, μεγάλα πανό) αποδόθηκαν κυρίως στον ακτιβιστικό χαρακτήρα ακροδεξιών οργανώσεων που παρεισέφρησαν μέσα στους φιλάθλους. Ετσι το φαινόμενο άρχισε να μοιάζει με "αντάρτικο πόλεων", δηλαδή να γενικεύεται η βία και εκτός σταδίων και οι οργανώσεις να αποκτούν σταθερή δομή (Les Ultras)».

Σύμφωνα με το ρεπορτάζ μας - που δημοσιεύθηκε στο προηγούμενο φύλλο - η εισχώρηση στις εξέδρες, δεν είναι τυχαία. Θυμίζουμε ενδεικτικά ότι στην ιστοσελίδα «ethnikismos.org» (ή «rethimno.org»), άρθρο - με τίτλο «ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΟΔΟΣΦΑΙΡΟ» - καταλήγει: «Οπως το νερό αποτελεί "καλό αγωγό" για τη μεταφορά ηλεκτρικών φορτίων, έτσι και η εξέδρα αποτελεί "καλό αγωγό" για τη διακίνηση εθνικιστικών ιδεών. Τα γήπεδα πρέπει να αποτελέσουν κέντρα πατριωτικής προπαγάνδας και διάδοσης της εθνικιστικής ιδεολογίας, για να γεννηθούν μέσα σ' αυτά και ανάμεσα στις τάξεις των ορθά σκεπτόμενων οπαδών ολοένα και περισσότεροι φύλακες των Αιώνιων Αρχών του Εθνους! ΘΑΡΣΕΙΝ ΧΡΗ»...

Ο Γ. Πανούσης, χωρίς να παραγνωρίζει την ύπαρξη τέτοιων κινήσεων, εκτιμά ότι - κατά κύριο λόγο - οι πυρήνες αλλά και μέρος της δράσης τους, δηλαδή τα επεισόδια, δεν έχουν ενιαίο κέντρο προέλευσης: «Στην πραγματικότητα κάποιοι ακροδεξιοί "ψαρεύουν" μέλη και στελέχη, στα θολά νερά των χούλιγκανς. Δε νομίζω ότι υπάρχει συνωμοτικό σχέδιο. Νομίζω ότι, όπως συνέβαινε και στις άλλες χώρες τη δεκαετία '70 ή '80, τα ρατσιστικά φαινόμενα τέτοιου τύπου προκαλούνται από ένα μείγμα εξαγριωμένων φιλάθλων, οργανωμένων ακροδεξιών, περιθωριακών και αφελών εθνικιστών. Δεν έχουν όμως μόνιμο χαρακτήρα, ούτε πηγάζουν από ενιαίο κέντρο. Το ανώνυμο πλήθος προσφέρεται για άγρα πελατών και εκρήξεις ακραίου τύπου. Αυτό όμως δεν αρκεί για να μετεξελιχθεί σε πολιτικό φαινόμενο».

Πάντως έχει ερωτηματικά για τις πραγματικές επιδιώξεις τέτοιων στοιχείων και φαινομένων: «Στο όνομα της διάσωσης των αθλητικών συλλόγων η πολιτεία αφήνει να δημιουργηθούν "ιδιωτικοί στρατοί" (με στρατηγούς, λοχαγούς και στρατιώτες). Οιονεί στρατοκρατικό πλήθος οπαδών, πολεμιστών, οργανωμένων σε πανεθνικά παρακλάδια συνδέσμων και σε άλλα δίκτυα, δομημένων ομάδων κρούσης που δεν αρκούνται στις λεκτικές ή συμβολικές επιθετικές συμπεριφορές, αλλά συχνά προβαίνουν σε δολοφονικές ενέργειες. Αναρωτιέται κανείς μήπως λειτουργούν σήμερα υπογείως "clubs" με "fans" που στοχεύουν σε "διάφορες εκτροπές", καθώς είναι γενικά αποδεκτό ότι στο χώρο της διοίκησης του αθλητισμού έχουν διεισδύσει παράγοντες με σκοτεινό παρελθόν (πολιτικό ή ποινικό). Μήπως οι τάχατες εικονικές μάχες ή οι "βεντέτες" στην πραγματικότητα δεν είναι τίποτα άλλο από "προπέτασμα καπνού" που κρύβει τους αληθινούς στόχους; Κι αν έτσι έχει το ζήτημα, ποιος είναι ο ρόλος που καλείται να παίξει ο βίαιος οπαδός»;

Αναφορικά με τις αιτίες, που γεννούν και θρέφουν τέτοιες απόψεις, θεωρεί ότι «είναι οι ίδιες που γεννάνε τον κοινωνικό αποκλεισμό και την περιθωριοποίηση. Αν εξαιρέσει κανείς ορισμένους κατευθυνόμενους προβοκάτορες, οι άλλοι απλώς ακολουθούν, ελλείψει άλλης διεξόδου στη ζωή τους». Αραγε η ελληνική κοινωνία έχει ή τείνει ν' αποκτήσει ακραία χαρακτηριστικά ή να γίνει ανεκτική σ' αυτά; Ο Γ. Πανούσης εκτιμά πως υφίστανται και τα δύο. «Ανέχεται πολύ τις αυθαιρεσίες της εξουσίας και γίνεται περισσότερο αυστηρή (ως σκληρή) στις αντιδράσεις των ηττημένων. Γενικώς φοβάται και με την έννοια αυτή αποκτά οιονεί - φοβικά (ή ξενοφοβικά) ανακλαστικά (τα οποία όμως, στην πλειοψηφία τους, δεν έχουν φυλετική βάση)».

Πώς όμως «δένουν» οι υπόλοιποι (που δε συμφωνούν) με όσους εκφράζουν ακραίες απόψεις; «Το πλήθος ως μεγάλη σε μέγεθος και μικρή σε χρονική διάρκεια συγκέντρωση με κοινό ενδιαφέρον ή σκοπό μπορεί να διακριθεί σε τυχαίο, συμβατικό, ενεργό ή εκδηλωτικό. Το πρώτο είναι αυθόρμητο, οργανωμένο αλλά (συνήθως) παθητικό. Το ενεργοποιημένο επιτίθεται κατά δηλωμένου "εχθρού" και ως τέτοιος παρουσιάζεται - βάσει της επικρατούσας λογικής, σε αυτές τις ομάδες - πλέον κάθε αντίπαλος, εντός παιδιάς. Ετσι αποδέχονται ή ανέχονται η μια πλευρά την άλλη, στο όνομα της αντιμετώπισης του "κοινού εχθρού". Το εκδηλωτικό χαρακτηρίζεται από στιγμιαίες συναισθηματικές παρορμήσεις. Η ένταση του πλήθους, βασιζόμενη σε μια γενικευμένη πεποίθηση (π.χ. φήμη για "στημένο" παιχνίδι), εύκολα εκφορτίζεται λόγω κάποιου απρόβλεπτου γεγονότος (ιδίως όταν ο αστυνομικός έλεγχος είναι ανεπαρκής). Το ίδιο εύκολα στιγμιαία καθοδηγείται ή παρασύρεται. Οι οπαδοί ως κινηματοποιημένες μάζες, αν και πλαισιωμένοι από ένα σύστημα παρακολούθησης, προβάλλουν σοβινιστικές, φασιστικές, εθνικιστικές, ρατσιστικές, μηδενιστικές απόψεις. Πολλές φορές, μάλιστα, οι σβάστικες συνυπάρχουν με τους ακροαριστερούς "ultras", τους "skinheads", τους "casuals" ή τους αναγνώστες του "Buldog"».

Τον τελευταίο καιρό, πληθαίνει η έκφραση ακραίων απόψεων στον αθλητισμό και ιδίως στο ποδόσφαιρο. Ο Γ. Πανούσης πιστεύει ότι γι' αυτό - εκτός των κοινωνικών δεδομένων - έχει μερίδιο ευθύνης η αλλοίωση της φυσιογνωμίας του αθλητισμού. «Τα σπορ είχαν αναδειχτεί σε δημόσιο θέαμα από τον προηγούμενο αιώνα, αφορούσαν κυρίως τα μεσαία στρώματα και διαμόρφωναν πρότυπα συμπεριφοράς. Επρόκειτο, δηλαδή, για μια διαδικασία πολιτισμού, κοινωνικότητας και ελεύθερης χρήσης του ελεύθερου χρόνου (καθώς ο μισθωμένος χρόνος ήταν ασφυκτικά ελεγχόμενος). Στα τέλη του 20ού αιώνα οι συνθήκες άλλαξαν».

«Ο αθλητισμός μετουσιώθηκε σε ισχυρό παράγοντα της οικονομίας και δημιούργησε το δικό του -καταρχήν- "χώρο" και "σύστημα" (επιχειρηματίες, μάνατζερ, προπονητές, αθλητές, δημοσιογράφοι, θεατές, πολιτειακοί παράγοντες κ.ο.κ.). Καθώς η πορεία του αθλητισμού είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την πορεία της κοινωνικής οργάνωσης, το κυρίαρχο χαρακτηριστικό της σημερινής κοινωνικοοικονομικής δραστηριότητας, δηλαδή ο ανταγωνισμός, βρίσκει στον αθλητικό χώρο όλες τις δυνατότητες εφαρμογής και εξάπλωσής του.

Η μυθοποίηση (υποκατάστατο των πολέμων) και η εμπορευματοποίηση (κέρδη από τη σχετική εκμετάλλευση) έχουν οδηγήσει σε αλλοτρίωση τόσο την αθλητική ιδέα (νίκη, όχι απλώς συμμετοχή) όσο και τον κάθε αθλητή (ορθολογικοποίηση, κρατικοποίηση, τεχνικοποίηση, μηχανοποίηση και όχι φαντασία και αυτοσχεδιασμός). Ο αγωνιστικός "ηρωισμός", η διοχέτευση της ανθρώπινης ενέργειας (και κυρίως του σώματος) σε επιθετικότητα, ο εθνικισμός και ο σοβινισμός, η ρωμαϊκή αρενοποίηση των αθλητικών θεαμάτων, ο συμβολισμός της βίας και η βία των συμβόλων, το αθλητικό υπερεγώ ξεστρατίζουν τελικά και το ποδόσφαιρο από τις αρχές της οργανωμένης προσπάθειας των νέων και το θέτουν στην υπηρεσία άλλοτε του κράτους και άλλοτε των μεγάλων οικονομικών συμφερόντων. Αυτό το παράδειγμα προσπαθούν να μιμηθούν - εκμεταλλευτούν και υπό την ίδια έννοια να το θέσουν στην υπηρεσία τους και τέτοιοι πυρήνες».

Οπως επισημαίνει ο Γ. Πανούσης, η αντιμετώπιση φασιστικών και ρατσιστικών απόψεων, προϋποθέτει ένα διαφορετικά προσανατολισμένο αθλητισμό, άρα και μια διαφορετικά προσανατολισμένη κοινωνία: «Είναι αλήθεια ότι ο αθλητισμός τροφοδοτεί τη δημοκρατική φαντασίωση της ισότητας. Είναι όμως επίσης αλήθεια ότι γύρω από τον αθλητισμό διατυπώνονται ιδεολογήματα περί ανωτέρας φυλής, εθνικής υπεροχής και άλλα συναφή, που αρκετές φορές οδήγησαν σε περιπέτειες τους λαούς.

Ο αθλητισμός μπορεί να διευκολύνει την κοινωνική και πολιτισμική ένταξη του ατόμου - πολίτη μέσα σ' ένα σύστημα αξιών, αρκεί να υπάρχει ο κοινός παρονομαστής των "τρεχουσών αξιών" μιας σύγχρονης οργανωμένης κοινωνίας με "τα πανανθρώπινα σύμβολα και μηνύματα" που διαρκώς - υποτίθεται ότι - θυμίζει και αναπαράγει το αθλητικό ιδεώδες. Είναι όμως κάτι τέτοιο εφικτό σήμερα; Μπορεί να συνυπάρξουν το καθημερινό, το αγοραίο και η επιβίωση με το αιώνιο, το αφιλοκερδές και την αναβίωση; Δυστυχώς όχι.

Ή μήπως υπάρχει μια "αθλητική συνείδηση" που μπορεί να αναχαιτίσει τη βία ή να θωρακιστεί από τις αποκλίσεις; Η αλληλοβοήθεια και ο σεβασμός των κανόνων του παιχνιδιού, η μη υπέρβαση των επιτρεπτών ορίων χρήσης της σωματικής δύναμης, η μη εκμετάλλευση των δεξιοτήτων ή του ταλέντου για μια ιδεολογία επικυριαρχίας σε βάρος των ηττημένων ή των αδύναμων, ο έλεγχος των εντάσεων και των συγκρούσεων συνιστούν τη φωτεινή πλευρά του αθλητισμού ως αντεγκληματικού και μη περιθωριακού προτύπου».

Σ.Σ. Οι υποσημειώσεις είναι δικές μας