Ο Ιούλιος Βερν είναι ένας ποιητής της περιπέτειας, ένας από τους πιο αγαπητούς και πολυδιαβασμένους συγγραφείς σε όλον τον κόσμο. Σήμερα, τον τοποθετούν στο ράφι της λογοτεχνίας για παιδιά, όμως τον ΙΘ αιώνα, το κοινό του το αποτελούσαν και νέοι και ενήλικες. Τα περισσότερα από τα μυθιστορήματά του δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό για νέους «Περιοδικό Μόρφωσης και Ψυχαγωγίας» που εξέδιδε ο Πέτρος Ιούλιος Χετζέλ, αλλά αρκετά από τα πιο δημοφιλή έργα του κυκλοφόρησαν σε συνέχειες σε εφημερίδες και περιοδικά για μεγάλους.

Ωστόσο, είναι αναμφισβήτητο ότι ο ίδιος ο Βερν ήθελε και έγραφε για τους νέους. Η επιμορφωτική πρόθεση είναι φανερή στο στιλ του, η επιθυμία του να διαπαιδαγωγήσει το κοινό του με την αγάπη για την ελευθερία, την εμπιστοσύνη στη δημοκρατία, με το σεβασμό στον άνθρωπο και την απέχθεια για κάθε μορφή καταπίεσης και αυταρχισμού, με την πίστη στη δύναμη της λογικής και της επιστήμης, σε αρμονία με την απαράμιλλη ομορφιά της φύσης, ταιριάζουν σε έναν ποιητή που στήνει έναν μελλοντικό καινούριο κόσμο, απαλλαγμένο από τις ασχήμιες του παρόντος.

«Η θάλασσα είναι η ζωντανή εικόνα του απείρου».

Πλοίαρχος Νέμο

Ο Ιούλιος Βερν γεννήθηκε στις 8 Φεβρουαρίου του 1828, στη Νάντη και σ' αυτό το πολύβουο ποταμίσιο λιμάνι περνάει τα παιδικά του χρόνια: Στις αποβάθρες όπου καταπλέουν λογής λογής πλεούμενα από κάθε γωνιά της Γης, φορτωμένα με πραμάτειες, όπου συναντιούνται ναυτικοί πρόθυμοι να διηγούνται ιστορίες και θρύλους από την ανοιχτή θάλασσα, από επικίνδυνα κυνήγια φαλαινών, από εξωτικούς τόπους... Το όνειρό του, ακράτητο, να φύγει, να ταξιδέψει κι αυτός στους μεγάλους ορίζοντες.

Εντεκάχρονος, μόλις, μπαρκάρει κρυφά σαν μούτσος... Αλλά δεν προλαβαίνει να φτάσει στον ωκεανό. Ο πατέρας του τον φέρνει πίσω. Το όνειρο τελειώνει άσχημα, αλλά ο πόθος δε θα τελειώσει ποτέ.

Στα εικοσιδυό του χρόνια, ο Βερν θα γνωρίσει επιτέλους τη μεγάλη αγάπη του, τη θάλασσα. Μαζί με τον αδελφό του επιβιβάζονται σε ένα πλοίο και κατεβαίνουν το ποτάμι! Η συγκίνησή του θα αποτυπωθεί στις σελίδες πολλών μυθιστορημάτων του και στη συνέχεια, η εξερεύνηση των μικρών νησιών της Βρετάνης θα τον επηρεάσει βαθιά, με το μυστήριο των βράχων και την υπερκόσμια μουσική των κυμάτων. Αργότερα, θα ξανοιχτεί ως τη Μεσόγειο, θα πάει στη Σουηδία, θα διασχίσει τον Ατλαντικό με το υπερωκεάνιο «Ο μεγάλος Ανατολικός». Θ' αποχτήσει και δικό του πλεούμενο για μικρές αποδράσεις, το «Σαιν Μισέλ».

Κάθε ταξίδι θα γίνει αστείρευτη πηγή έμπνευσης.

«20.000 λεύγες κάτω από τις θάλασσες», «Πλωτή πολιτεία», «Πιλότος στο Δούναβη», «Το μυστικό του Βίλελμ Στόριτς», «Ο θαυμαστός Ορενόκος». Ακόμη και ο «Ροβύρος ο Κατακτητής» ταξιδεύει με το Αλμπατρος που έχει σκαρί ίδιο με το σκάφος του Βερν ανεστραμμένο!

Αλλά πριν γίνει συγγραφέας μυθιστορημάτων, ο Ιούλιος Βερν γίνεται νομικός, σύμφωνα με την επιθυμία του πατέρα του που ονειρεύεται για τον πρωτότοκο γιο του τη συνέχιση της δικής του δουλιάς. Σπουδάζει λοιπόν στο Παρίσι, όχι μόνο νομικά ...αλλά και την τέχνη της διασκέδασης στο θέατρο, την απόλαυση της λογοτεχνίας στο αναγνωστήριο της Εθνικής Βιβλιοθήκης.

Δυο μεγάλες μορφές θα τον ταξιδέψουν στο πέλαγο της ζωής του.

Ο Αλέξανδρος Δουμάς (πατήρ) τον υποστηρίζει στις προσπάθειές του να ανεβάσει τα έργα του στη σκηνή. Μα δεν είναι το ταλέντο του για το θέατρο αυτό που θα οδηγήσει τον Βερν στους μεγάλους ορίζοντες της επιτυχίας.

Στα 1862 ο εκδότης Χετζέλ διαβάζει, για πρώτη φορά, το πρωτόλειο ενός άγνωστου συγγραφέα: «Πέντε εβδομάδες μ' αερόστατο». Ο Βερν το έχει ήδη δώσει σε άλλους χωρίς αποτέλεσμα. Ο Χετζέλ του το επιστρέφει γεμάτο διορθώσεις που ο Βερν αποδέχεται χωρίς συζήτηση. Ετσι αρχίζει μια φιλία που θα διακόψει μόνο ο θάνατος, μια επιτυχία που δε θα σταματήσει ποτέ και μια επαγγελματική σχέση που θα κάνει τον Βερν αυτόν που γνωρίζουμε.

«Σας παρουσιάζω έναν νεαρό σοφό που θέλει να κάνει την επιστήμη μυθιστόρημα», γράφει ο Χετζέλ για τον Βερν. Βέβαια, ο Βερν δεν είναι ακόμη παρά ένας μαθητευόμενος μάγος, ένας ερασιτέχνης στην επιστημονική γνώση, αλλά ο εκδότης του έβλεπε μακριά.

«Η επιστήμη είναι φτιαγμένη από σφάλματα, αλλά σφάλματα που είναι καλό να γίνονται γιατί αυτά λίγο λίγο οδηγούν στην αλήθεια».

«Ταξίδι στο κέντρο της Γής»

Ο Βερν θεωρείται πρόδρομος ενός νέου είδους μυθιστορήματος που, στον εικοστό αιώνα, θα ονομαστεί «επιστημονικής φαντασίας».

Η επινόηση φανταστικών κόσμων, μελλοντικών ή ήδη υπαρχόντων σε απρόσιτο χώρο, στο φεγγάρι για παράδειγμα, δεν είναι βέβαια εύρημα του Βερν. Αν αφήσουμε κατά μέρος τον Ομηρο και τον Ηρόδοτο, προϋπήρξαν ο Λουκιανός με την «Αληθινή Ιστορία» (Β΄ αιώνας), ο Συρανό ντε Μπερζεράκ με την «Κωμική ιστορία των κρατών και αυτοκρατοριών του ηλίου (ΙΖ΄αι.), ο Ιωνάθαν Σουίφτ με τα «Ταξίδια του Γκιούλιβερ» (ΙΖ΄- ΙΗ΄ αι.).

Η διαφορά του Βερν είναι ότι ο φανταστικός κόσμος του δε στηρίζεται στους παλιούς μύθους, στις ψευδαισθήσεις, στις ονειροφαντασιές, αλλά σε συγκεκριμένες εφευρέσεις και ανακαλύψεις, σε επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα που επηρεάζουν τη ζωή των ανθρώπων στο επίπεδο του ψυχισμού τους, της συμπεριφοράς, της οικονομίας, της εξουσίας.

Ο Βερν όχι μόνο παρακολουθεί με ζήλο οτιδήποτε γράφεται στα επιστημονικά - εκλαϊκευτικά περιοδικά της εποχής του και στις εφημερίδες, αλλά πολιορκεί με ερωτήσεις, υποθέσεις, απορίες, όλους τους φίλους του που έχουν σχέση με την επιστήμη. Κι αυτοί δεν είναι λίγοι. Μαθηματικοί, αστρονόμοι, εξερευνητές...

Στο δεύτερο ήμισυ του αιώνα, οι εφευρέσεις και οι πρόοδοι της επιστήμης διαδέχονται η μια την άλλη με τρελούς ρυθμούς. Και ο Βερν γοητεύεται. Τις χρησιμοποιεί και τις πολλαπλασιάζει, τις προεκτείνει, τις τελειοποιεί! Οπως παρατηρεί ο Αντόνιο Γκράμσι, ο Βερν δε δουλεύει στη σφαίρα του απραγματοποίητου, αλλά, σαν οραματιστής, υπερβαίνει τα δεδομένα της εποχής του. Γι' αυτό και η τόσο μεγάλη επιτυχία του.

Για παράδειγμα, ο «Ναυτίλος» του Βερν στο «20.000 λεύγες κάτω από τις θάλασσες», αρχίζει το φανταστικό ταξίδι του στα 1870, ενώ το πρώτο υποβρύχιο (Gymnote) κατασκευάζεται στα 1887, δοκιμάζεται στα 1898, ενώ χρησιμοποιείται για αναγνωριστικές αποστολές και τορπιλισμούς στα 1914!

Αντίθετα, οι στενοί δεσμοί του με τα επιτεύγματα της εποχής του, όταν αυτά ακυρώνονται από την πρόοδο της επιστήμης και της τεχνικής, κάνουν ορισμένα έργα του ξεπερασμένα. Στη «Σφίγγα των πάγων», για παράδειγμα, που αποτελεί συνέχεια του έργου του Πόε «Περιπέτειες του Αρθούρου Γκόρντον Πυμ», ο Βερν «εξηγεί» με «επιστημονικό» τρόπο - τον ρούφηξε ο μαγνητισμός του βουνού - την εξαφάνιση του Πυμ. Η σύγχρονη εξέλιξη του ηλεκτρομαγνητισμού αναίρεσε την υπόθεση του Βερν. Ωστόσο, μένει το γεγονός ότι ο Βερν «έφτασε» στον Νότιο Πόλο δεκατέσσερα χρόνια πριν από τον Αμούδσεν!

Η δυνατότητα να επιζούν σε αβύσσους διάφορα ζωικά είδη που θεωρούνται εξαφανισμένα είναι μια άλλη υπόθεση του Βερν. Τη συναντάμε στο «Ταξίδι στο κέντρο της Γης», («Ενα τέτοιο θηρίο θα μπορούσε να διατηρηθεί στη θάλασσα και δε θα μπορούσε να διατηρηθεί παρά μόνο στη θάλασσα»), ενώ επιβεβαιώνεται έως σήμερα από διάφορα κατά καιρούς αλιεύματα παράξενων και άγνωστων ειδών.

Στο «Εναέριο χωριό», ο Βερν φαίνεται να υιοθετεί τις θέσεις του Δαρβίνου για την εξέλιξη των ειδών. Αλλά, η υπόθεση ότι ο άνθρωπος μπορεί να κατάγεται από ένα είδος πιθήκων προκάλεσε τα αναθέματα των εκκλησιαστικών κύκλων! Και, ακόμη και στα 1955, ο Ιταλός κριτικός Μπιτέλι υποστήριζε ότι αυτό το βιβλίο «ρίχνει νερό στο μύλο της υλιστικής επιχειρηματολογίας».

«Ούτε θεός ούτε αφέντης»

«Οι ναυαγοί του Ιωνάθαν»

Μπροστά στις μεγάλες προόδους του αιώνα του, ο Βερν αναρωτιέται: Ο άνθρωπος θα χρησιμοποιήσει τις νέες ενέργειες - που διαρκώς εφευρίσκει - για να δημιουργήσει ή για να καταστρέψει;

Στα έργα του, οι δυνάμεις του καλού συγκρούονται ακατάπαυστα με τις δυνάμεις του κακού - και δεν είναι πάντα το καλό που θριαμβεύει. Μια μελαγχολία πλανιέται πάνω από ορισμένους ήρωες, σαν να ενσαρκώνουν αυτοί τη μοίρα των ιδανικών του πολιτισμού που φθίνει.

Ο πλοίαρχος Νέμο είναι ένας μοναχικός αγωνιστής. Βοηθάει τους επαναστατημένους Ελληνες («20.000 λεύγες...») και τους ναυαγούς («Η μυστηριώδης νήσος»). Κινείται όμως εκτός κοινωνίας, εκτός ομάδας, πατερναλιστής και μεσσιανικός εκδικητής, χωρίς προοπτική.

Αν και δεν πήρε μέρος στην παρισινή κομμούνα, ο Βερν ήταν με το μέρος των ξεσηκωμένων... Η αντίφαση είναι μέρος όχι μόνο της ζωής του. Υποστηριχτής των κινημάτων εθνικής απελευθέρωσης που χαρακτηρίζουν τον ΙΘ΄ αι., ο Βερν επαινεί τους ξεσηκωμένους Ελληνες, αν και περιγράφει με μελανά χρώματα τους πειρατές του Οιτύλου, (στο «Αρχιπέλαγος στις φλόγες»). Υπερασπίζεται τα ανθρώπινα δικαιώματα («Ο γύρος του κόσμου σε 80 ημέρες»), αν και δε συζητάει τη σχέση κυρίου και υπηρέτη!

Και συχνά παρασύρεται σε σοβινισμό. Οσο περνούν τα χρόνια, γίνεται πιο φανερή η εχθρότητά του για τους Αγγλους και τους Αμερικανούς, η ψυχρότητά του για τους Γερμανούς, ενώ αποδίδει στους Γάλλους όλες τις αρετές.

Αναρχικός στα νιάτα του, ονειρευόταν μια ανατροπή του συστήματος. Σε πολλά μυθιστορήματά του, όπως γράφει ο Μαρκ Σοριανό, ο Βερν στηλιτεύει τη λατρεία του κέρδους που κυριεύει την κοινωνία μας, εκφράζει την αντίθεσή του στις καταπιεστικές μορφές της κρατικής εξουσίας και της κοινωνικής οργάνωσης -δικαιοσύνη, αστυνομία, φρενοκομεία, αναμορφωτήρια -, επανέρχεται με επιμονή στο θέμα της δικαστικής πλάνης.

Αλλά ο Βερν, έως το τέλος του, (24 Μάρτη 1905 στην Αμιέννη) δεν αφήνεται ποτέ στη γεύση της πίκρας. Από τα νιάτα του ήταν χωρατατζής και εξαιρετικά προικισμένος για φάρσες και παιχνίδια γρίφων, συμβολισμών και συνειρμών. Ο Σοριανό αναφέρει χαρακτηριστικά την περίπτωση του πλοιάρχου Νέμο. Ο τραγικός αυτός ήρωας έχει το όνομα που πήρε ο Οδυσσέας όταν ξεγέλασε τον Πολύφημο. Η λατινική λέξη Νέμο σημαίνει Κανείς, Ούτις! Ο Βερν αδιάκοπα και σε κάθε ευκαιρία, στα περισσότερα από 50 βιβλία του, προκαλεί τους αναγνώστες να ανακαλύψουν τι βρίσκεται πίσω από την επιφάνεια, ως τα βάθη της ύπαρξης και του μέλλοντος του ίδιου του ανθρώπου. Ωστε να χρησιμοποιεί την επιστήμη για να δημιουργεί, όχι να καταστρέφει.