Οταν στα μέσα του περασμένου Μάη και με αφορμή την 29η Γιορτή Βιβλίου στον πεζόδρομο της Δ. Αεροπαγίτου κάτω από την Ακρόπολη, ο υπουργός Πολιτισμού, Γ. Βουλγαράκης, «έβλεπε» ότι έχει «συντελεστεί αληθινή κοσμογονία» στο χώρο του βιβλίου, ο «Ρ» υπενθύμιζε: «Την ίδια στιγμή, τα μικρομεσαία και τα ιστορικά εκδοτικά "μετράνε" πτώση του τζίρου, η συγκεντροποίηση του εκδοτικού κεφαλαίου με εξαγορές και συγχωνεύσεις μικρομεσαίων επιχειρήσεων από εκδοτικά μονοπώλια συνεχίζεται, ενώ, όλα τα στατιστικά στοιχεία των τελευταίων χρόνων για τον αριθμό των εκδόσεων, των αμιγώς βιβλιοπωλείων και για την αναγνωσιμότητα, κάθε άλλο παρά "κοσμογονία" μυρίζουν».

Οι διαπιστώσεις αυτές προκύπτουν από μια απλή ανάγνωση των στατιστικών στοιχείων που προέρχονται από έρευνες κρατικών και ιδιωτικών φορέων τα τελευταία πέντε χρόνια. Δεδομένου ότι η στατιστική είναι το κατεξοχήν «ευέλικτο» εργαλείο προπαγάνδας, οι διαπιστώσεις από τις κατά καιρούς έρευνες για το βιβλίο «ράβονταν» στα μέτρα των «συμπερασμάτων» που ήθελε να ...«προκύψουν» ο εντολοδόχος της έρευνας. Αυτή είναι η μία πλευρά. Η άλλη προκύπτει από μερικά κοινά βασικά στοιχεία των ερευνών, τα οποία, ακριβώς επειδή είναι κοινά, δύσκολα αμφισβητούνται. Π.χ.: Οι Ελληνες δε διαβάζουν και η συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του εκδοτικού κεφαλαίου συνεχίζεται ακάθεκτη.

Ως προς το πρώτο, η πιο πρόσφατη έρευνα που έγινε για λογαριασμό του περιοδικού «Χάιλάιτς» και παρουσιάστηκε το Νοέμβριο του 2005 έδειξε ότι το 68% των ερωτηθέντων δεν πάτησε ποτέ το πόδι του σε βιβλιοθήκη ή δημόσια βιβλιοθήκη και το 86% στην Εθνική Βιβλιοθήκη. Το 82% δε διαβάζει ποτέ βιβλία, είτε αν αυτά σχετίζονται με το επάγγελμά τους (30%) είτε όχι (52%). Ανάλογη έρευνα του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου το 2004 έδειξε ότι μόλις το 25,4% των ερωτηθέντων διάβασε από 1 - 9 βιβλία ανά έτος, ενώ το 43,8% δε διαβάζει ούτε ένα βιβλίο το χρόνο.

Παρόλ' αυτά, ο Γ. Βουλγαράκης είπε ότι η «κοσμογονία» «αποτυπώνεται στη διεύρυνση του αναγνωστικού κοινού»! Δε γνωρίζουμε τι ακριβώς είχε «υπόψη» ο υπουργός, πάντως, η έρευνα του «Χάιλάιτς» έδειξε ότι λιγότερο από το 1% των ερωτηθέντων απάντησε «Παπαδιαμάντης», όταν τους ζητήθηκε να αναφέρουν έναν Ελληνα συγγραφέα, μόλις το 3% ανέφερε τον Καζαντζάκη και το 2% τον Ελύτη! Το 68% απάντησε «δε γνωρίζω»! Το 78% δε γνωρίζει κανέναν ξένο συγγραφέα, με το 2% να αναφέρει τον Νταν Μπράουν του «Κώδικα Ντα Βίντσι» (σ.σ. το γνωστό, ανούσιο μυθιστόρημα που έγινε «μπεστ σέλερ») και κάτω από το 1% ανέφερε ονόματα όπως του Χεμινγουέι και του Ντοστογιέφσκι.

Το μόνο που «ανθεί» είναι το εκδοτικό κεφάλαιο και πριν προχωρήσουμε στην εξήγηση αυτής της φαινομενικής «αντίφασης», να σημειώσουμε, ότι σύμφωνα με έρευνα του ΕΚΕΒΙ για την «ελληνική βιβλιοπαραγωγή» το 2004 η οποία παρουσιάστηκε στη Θεσσαλονίκη στο πλαίσιο της πρόσφατης 3ης Διεθνούς Εκθεσης Βιβλίου, οι νέοι τίτλοι που εκδόθηκαν στην Ελλάδα στη διάρκεια του 2004 έφτασαν τους 7.888 (η παραγωγή αυξήθηκε κατά 6,8% σε σύγκριση με το 2003). Ενώ «αγγίζει» τους 8.500 τίτλους μαζί με τις επανεκδόσεις. Ο συνολικός αριθμός τίτλων (μαζί με τις επανεκδόσεις) από το 1999 έως το 2004 έχει ως εξής: 1999: 7.809, 2000: 8.329, 2001: 7.855, 2002: 7.995, 2003: 8.091, 2004: 8.478.

Από αυτό τον όγκο, τα μη λογοτεχνικά βιβλία κατέχουν το 57,5% της βιβλιοπαραγωγής και «μοιράζονται» ως εξής: θεωρητικές επιστήμες: 26,7%, θετικές επιστήμες: 7,4%, γενικά και πρακτικά βιβλία: 11,8%, βιβλία τέχνης: 6,2%, σχολικά βοηθήματα: 5,3% παραμένοντας στην πρώτη θέση. Η λογοτεχνία ακολουθεί με 21,7% και τα παιδικά βιβλία με 20,8%.

Αυτό το στοιχείο μας δίνει έναν «μπούσουλα» για τη λύση της «αντίφασης». Σύμφωνα με την έρευνα, «τα βιβλία των κατεξοχήν "πρακτικών" και "χρηστικών" αναγνώσεων σημείωσαν τη μεγαλύτερη αύξηση από όλους τους άλλους τομείς κατά τη διάρκεια της εξαετίας 1999 - 2004, κατά την οποία ο αριθμός των νέων τίτλων διπλασιάστηκε. H αύξηση τίτλων, το 2004, ήταν 13,4% σε σύγκριση με το 2003». Σημειώνεται ότι «στην κατηγορία των Γενικών Βιβλίων έχουν περιληφθεί τα βιβλία "γενικού" χαρακτήρα και πρακτικών - χρηστικών αναγνώσεων όλου του φάσματος, ιδίως των κατηγοριών: αλμανάκ, εγκυκλοπαίδειες γενικού χαρακτήρα, σπαζοκεφαλιές - γρίφοι, ημερολόγια, αποκρυφισμός, αστρολογία, πρακτική ψυχολογία, βιβλία αυτο-βοήθειας, χρηστικά βιβλία θρησκευτικής λατρείας (ύμνοι, προσευχές, συναξάρια, κ.ά.), γενικά βιβλία στρατιωτικής τέχνης και άμυνας, ορθογραφικά και ξενόγλωσσα λεξικά, άσκηση - υγεία και εναλλακτικές θεραπείες, μαγειρική και γαστρονομία, αισθητική, κηπουρική, κατοικίδια ζώα, αυτοκίνητο, αθλητισμός και σπορ, ταξιδιωτικοί οδηγοί και χάρτες, κ.ά.».

Δε χρειάζεται ιδιαίτερες αναλυτικές ικανότητες για να καταλάβει κανείς ότι η μεγάλη αύξηση αυτής της κατηγορίας μάλλον να ανησυχεί πρέπει παρά να αποτελεί αφορμή για «πανηγύρια». Εκτός αν ο αποκρυφισμός και τα συναξάρια μπορούν να θεωρηθούν στοιχεία κάποιου είδους «αύξησης» του ...πνευματικού επιπέδου. Αντίθετα, αυτό είναι στοιχείο πνευματικής ένδειας, αφετέρου και, αφενός, δείχνει μια από τις «πηγές» κερδοφορίας του εκδοτικού κεφαλαίου: την εξειδίκευση των πελατειακών «στόχων».

Αυτό προκύπτει και από τα ποσοστά των θεωρητικών επιστημών, οι οποίες, σύμφωνα με την έρευνα, «παραμένουν ο σημαντικότερος τομέας της εκδοτικής παραγωγής με ποσοστό 26,7% του συνόλου, το 2004». Συγκεκριμένα, ο αριθμός τίτλων παρουσίασε αύξηση κατά 7,9% σε σύγκριση με το 2003, η οποία είναι και μεγαλύτερη από αυτή του συνόλου της βιβλιοπαραγωγής! Ιστορία και δίκαιο παραμένουν στην πρώτη θέση της παραγωγής (18,1% και 15,2%, αντίστοιχα) και ακολουθούν: κοινωνικές επιστήμες: 9,1%, θρησκεία: 7,5%, πολιτικές επιστήμες: 6,4%, εκπαίδευση - παιδαγωγική: 6,3%, βιογραφίες - μαρτυρίες: 6,1%, φιλοσοφία: 5,9%, οικονομία: 5,4%, ψυχολογία: 5%, οργάνωση και διοίκηση: 4,8%, γλώσσα: 3,7%. Η θρησκειολογία και η θεολογία παρουσιάζουν αύξηση 27,2%!

Η λογοτεχνία, αντίθετα, δείχνει πτωτικές τάσεις αφού μειώνεται κατά 1,3% σε σχέση με το 2003. Αν και το περιεχόμενο είναι σημαντικός παράγοντας, ωστόσο, η λογοτεχνία είναι γενικά σημαντικός παράγοντας καλλιέργειας, καταρχήν στον τομέα της γλώσσας. Ετσι, η μείωσή της σε σχέση με την αύξηση των... αλμανάκ δε χρειάζεται περισσότερο σχολιασμό για το πού πάνε τα πράγματα σε επίπεδο κουλτούρας.

Οι λογοτεχνικοί τίτλοι το 2004 ήταν 1.698, φτάνοντας στο επίπεδο αριθμού τίτλων του 2002, «δηλαδή στο υψηλότερο σημείο τους». Η ελληνική λογοτεχνία βρίσκεται μεν σταθερά στην πρώτη θέση, αλλά σημειώνει κάμψη το 2004 κατά 1% σε σύγκριση με το 2003, και κατά 10,2%, σε σύγκριση με το 2001! Ακολουθεί η ξένη λογοτεχνία με 682 τίτλους και οριακή άνοδο κατά 0,9%.

Ωστόσο, οι λογοτεχνικές μεταφράσεις κατέχουν υψηλότερο ποσοστό από ό,τι οι μεταφράσεις στο σύνολο της βιβλιοπαραγωγής (44,0% έναντι 37,2%). «Η Ελλάδα παραμένει μια από τις χώρες στην οποία εκδίδονται τα περισσότερα μεταφρασμένα λογοτεχνικά βιβλία, σε σύγκριση με την υπόλοιπη Ευρώπη, με ποσοστό 44% του συνόλου (παρά το γεγονός ότι το κόστος της μετάφρασης επιβαρύνει τον εκδοτικό οίκο, καθώς δεν έχει σημαντική επίπτωση στην τιμή του βιβλίου)» διαπιστώνει η έρευνα. Συνολικά, το ποσοστό των μεταφρασμένων τίτλων μειώνεται, αλλά το 2004 εκδόθηκαν 2.933 μεταφρασμένα βιβλία έναντι 2.806 το 2003.

Πρώτο στη μεταφρασμένη λογοτεχνία έρχεται το μυθιστόρημα με 74,3%, ενώ «ο αριθμός των μεταφρασμένων μυθιστορημάτων είναι σχεδόν διπλάσιος από αυτόν των ελληνικών»! Ακολουθούν, με μεγάλη διαφορά, τα διηγήματα, αφηγήματα, νουβέλες (10,1%), θεατρικά έργα (6%), ποίηση (4,4%), δοκίμιο (2,9%). Οπως αναμενόταν τα αγγλικά κατέχουν με διαφορά την πρώτη θέση με 64,7% (1.612 τίτλοι). Τα γαλλικά έρχονται δεύτερα με 15,3% (382 τίτλοι) και ακολουθούν τα ιταλικά (6,6%) και τα γερμανικά (6,2%). Η αύξηση των μεταφράσεων από τα ιταλικά (και η αντίστοιχη μείωση από τα ισπανικά) είναι η μόνη σημαντική εξέλιξη που σημειώνεται το 2004 σε σχέση με το 2003.

Το παιδικό βιβλίο σημειώνει τη μεγαλύτερη αύξηση σε σχέση με το 2003. Εχουμε αύξηση τίτλων κατά 18,7% σε σύγκριση με το 2003 και κατά 25,4% σε σύγκριση με το 1999. Ωστόσο, η αύξηση οφείλεται κυρίως στα βιβλία για παιδιά προσχολικής ηλικίας που αποτελούν το 62% του συνόλου. Μετά... το «χάος». Να θυμίσουμε μόνο αυτό που είπε ο πρόεδρος του Συλλόγου Εκδοτών Βιβλίου Αθηνών (διοργανωτής της έκθεσης στη Δ. Αεροπαγίτου), Δ. Παντελέσκος, ότι «ο Ελληνας εκδότης κατορθώνει να επιβιώνει, παρά το μικρό τιράζ της παραγωγής και παρά την ιδιαιτερότητα της γλώσσας μας, σχεδόν αβοήθητος από την Πολιτεία: με ένα εκπαιδευτικό σύστημα που, αντί να προωθεί την αναγνωσιμότητα, αναπαράγει και διευρύνει την αποστήθιση, με την απουσία βιβλιοθηκών και με τη χαρακτηριστική αδυναμία ενός δυσκίνητου και γραφειοκρατικού κράτους να κατανοήσει την πολιτισμική σπουδαιότητα του κλάδου μας και να την αξιοποιήσει προς όφελος του τόπου μας».

Ο συνολικός αριθμός των «ενεργών» (έστω και με έναν τίτλο/ χρόνο) εκδοτικών οίκων αυξήθηκε κατά 4 το 2004 σε σχέση με το 2002, φτάνοντας τους 650, αριθμός διπλάσιος από τις αρχές της δεκαετίας του '90. Να σημειωθεί ωστόσο ότι σε αυτόν τον αριθμό περιλαμβάνονται και περίπου 340 νομικά πρόσωπα του ευρύτερου δημόσιου τομέα και άλλοι φορείς (Ακαδημία Αθηνών, πανεπιστημιακές εκδόσεις, τραπεζικά ιδρύματα, δήμοι, υπουργεία, κ.ά.) που «εμφάνισαν εκδοτική δραστηριότητα». Οι φορείς αυτοί αυξήθηκαν, το 2004, κατά 11,8% σε σύγκριση με το 2002, ενώ, η παραγωγικότητά τους το 2004 ήταν 329 νέοι τίτλοι ή 4,2% του συνόλου, έναντι 261 τίτλων ή 3,8% του συνόλου το 1999.

Τα μεγάλα εκδοτικά αύξησαν το μερίδιό τους στη βιβλιοπαραγωγή κατά 2,3% το 2004 σε σχέση με το 2002 και τα μικρά κατά μόλις 0,5%. Τα «μεσαία» εκδοτικά μειώθηκαν κατά 5, ενώ μειώθηκε και το ποσοστό τους στη βιβλιοπαραγωγή, κατά 2,8%. Μεταξύ 1999 - 2004 παρατηρείται αύξηση του μεριδίου των μεγάλων εκδοτών, μείωση των «μεσαίων» και «σταθερότητα» των μικρών, που στην περίπτωσή τους σημαίνει «πνίξιμο». Αντιθέτως, η έρευνα εκτιμά αυτά τα στοιχεία ως «απόδειξη» της «ανθεκτικότητας» της «επιχειρηματικής τους δραστηριότητας». Κι όμως, η ίδια η έρευνα αναδεικνύει πως η διαδικασία συγκέντρωσης του εκδοτικού κεφαλαίου το 2004 έχει ως εξής: 158 μεγάλοι και μεσαίοι εκδοτικοί οίκοι, δηλαδή το 24% του συνόλου, εξέδωσαν το 81% των τίτλων (ποσοστό σταθερό, σε σύγκριση με το 1999)! Οι 13 από τους 20 παραγωγικότερους εκδότες αύξησαν την παραγωγή τους από 33,8% το 1999, σε 56,8% το 2004!