Ολημερίς τον χτίζανε, αλλά μόνο σε λόγια και υποσχέσεις. Ο λόγος για ένα νέο νόμο που θα προστάτευε την ελληνική πολιτιστική κληρονομιά.Αντ' αυτού από το 1932 (και μέχρι αυτή την ώρα) ισχύει ένας νόμος που συντάχθηκε το 1932 και ως εκ τούτου ήταν αδύνατον να προβλέπει τα νέα δεδομένα στις ανάγκες προστασίας, συντήρησης και ανάδειξης όσων κινητών και ακίνητων θεωρούνται ιστορικές και πολιτιστικές μαρτυρίες. Ωστόσο, η υπόσχεση ενός νέου νόμου συνόδευε πάντα τις εξαγγελίες κάθε νέου υπουργού Πολιτισμού.

Αυτή τη φορά το σχέδιο νόμου για την προστασία της Πολιτιστικής Κληρονομιάς είναι πραγματικότητα και ήδη στα χέρια των κομμάτων και των αρμόδιων φορέων, προκειμένου να ολοκληρωθεί ο διάλογος που θα λήξει στις 10 Ιουλίου.Μέχρι στιγμής, η σημερινή ηγεσία του ΥΠΠΟ τήρησε τα χρονοδιαγράμματα, που είχε ανακοινώσει για την ολοκλήρωση του σχεδίου. Για τη σύνταξή του επιστρατεύτηκε 40μελής ομάδα εργασίας,με επικεφαλής το γενικό γραμματέα του ΥΠΠΟ, Γιώργο Θωμά.

Επιχειρώντας μια κατ' αρχήν παρουσίαση των διατάξεων, που αν ψηφιστούν θα αποτελέσουν το πλαίσιο προστασίας των μνημείων, θυμίζουμε τα λόγια του Γ. Θωμά, ο οποίος σχολιάζοντας αρνητικές αντιδράσεις και παρερμηνείες ιδιοκτητών ακινήτων είπε ότι, "ο νόμος που συντάσσεται θα μπορούσε να είναι ακόμα πιο αυστηρός".

Η μεγάλη μάχη, ή το μεγάλο στοίχημα που καλούνταν να κερδίσει το ΥΠΠΟ με τη σύνταξη αυτού του νόμου, ήταν κατ' αρχάς να επιτύχει την προστασία στο διηνεκές, όχι μόνο με απαγορεύσεις και υποχρεώσεις, αλλά και με την ανάδειξη της κληρονομιάς σε κοινωνικό αγαθό.Αυτό θα απαιτούσε την ύπαρξη διατάξεων με στόχο τα αντικείμενα της πολιτιστικής κληρονομιάς να γίνουν κομμάτι της ζωής του πολίτη και τμήμα της εκπαίδευσης του μαθητή. Αντ' αυτού το τμήμα που αναφέρεται στα μουσεία, για παράδειγμα, μόνο επιφανειακά ασχολείται με τη συμμετοχή και σχέση του πολίτη με την κληρονομιά.

Μια δεύτερη μάχη που κλήθηκε να δώσει το ΥΠΠΟ ήταν ο περιορισμός της "ιδιωτικής" ασυδοσίας.Τελικά οι "ιδιωτικές" σχέσεις με την πολιτιστική κληρονομιά υποτίθεται ότι ελέγχονται, αλλά δεν περιορίζονται. Αντίθετα, περιορίστηκαν οι αρχικές προθέσεις της ομάδας εργασίας. Εκεί σημειώθηκαν και οι υποχωρήσεις:

• Το πρώτο προσχέδιο που είχε ανακοινωθεί, όριζε ότι όποιος έχει στην κατοχή του ακίνητο μέχρι το 1700 μ.Χ. πρέπει να το δηλώσει, προσκομίζοντας σχετικές αποδείξεις, αφού το πρώτο τεκμήριο ιδιοκτησίας έχει το κράτος.Αυτή η διάταξη ξεσήκωσε διαμαρτυρίες ιδιοκτητών του τύπου "το κράτος δημεύει ιδιοκτησίες".Υστερα από αυτά με το νομοσχέδιο που έχουμε στα χέρια μας είναι σαφές ότι επεκτείνεται η κρατική προστασία, χωρίς να επεκτείνεται η κρατική ιδιοκτησία.Μεταβατική διάταξη, η οποία συμπληρώθηκε, αναφέρει ότι "ιδιοκτησιακά δικαιώματα ιδιωτών επί κινητών και ακινήτων αρχαίων, που ανάγονται από το 1453 έως το 1700 μ.Χ., δε θίγονται. Σε περίπτωση μεταβιβάσεώς τους στο κράτος οι ιδιοκτήτες δικαιούνται αποζημίωσης".Επίσης, έχει αρθεί η υποχρέωσή τους να τα δηλώσουν, εκτός αν πρόκειται να αλλάξει το ιδιοκτησιακό καθεστώς.Ουσιαστικά, για κειμήλια μετά από το 1453 και στο εξής δε θίγονται ιδιοκτήτες.
• Αφού για τη σημερινή πολιτική ηγεσία η επέκταση της κρατικής ιδιοκτησίας ήταν αδύνατη, στα πλαίσια της... δεδομένης πια εμπλοκής των ιδιωτών, θεσπίζει κίνητρα για ιδιοκτήτες ακίνητων μνημείων.Αυτά είναι: Μείωση φόρου μεταβιβάσεως, εξαίρεση από το τεκμαρτό εισόδημα ιδιοκατοίκησης ή ιδιόχρησης ακίνητου, φοροαπαλλαγές για έξοδα συντήρησης και αποκατάστασης, χορήγηση δανείων με ευνοϊκούς όρους για εργασίες συντήρησης, φοροαπαλλαγές για δωρεές κινητών μνημείων στο δημόσιο. Και επιπλέον θα πληρώνει το κράτος για αποκατάσταση και ανάδειξη ακίνητων μνημείων, όταν πρόκειται για εργασίες που... "δεν μπορεί" να αναλάβει ο ιδιοκτήτης.
• Μια προσεκτική ανάγνωση των απαγορεύσεων, των δικαιωμάτων, των υποχρεώσεων ή των δυνατοτήτων που έχουν ιδιώτες απέναντι σε αρχαία, νεότερα, σύγχρονα μνημεία και συλλογές, θα αποκαλύψει ότι συνοδεύονται από τη φράση"μετά από σύμφωνη γνώμη του Συμβουλίου και απόφαση του υπουργού".Αρα οι απαγορεύσεις είναι δυνατόν να ακυρώνονται, τα δικαιώματα να επεκτείνονται, οι υποχρεώσεις να αίρονται και οι δυνατότητες να πολλαπλασιάζονται κατά το δοκούν,ανάλογα με τις πολιτικό - οικονομικό - κοινωνικές συναλλαγές κυβέρνησης, υπουργείου, συλλεκτών - ιδιοκτητών. Για παράδειγμα "οι κληρονόμοι μπορούν να αναγνωριστούν κάτοχοι, μετά από σύμφωνη γνώμη του συμβουλίου και απόφαση του υπουργού",αλλά "εάν παύσει να συντρέχει μία από τις προϋποθέσεις της χορηγήσεως άδειας κατοχής, μπορεί με απόφαση της υπηρεσίας να ανακληθεί προσωρινά ή οριστικά η άδεια". Δηλαδή δεν ανακαλείται ούτως ή άλλως... από το νόμο.
• Από την ανάγνωση του νομοσχεδίου είναι φανερό ότι το Αρχαιολογικό Συμβούλιο δεν αποκόπτεται από τον κυβερνητικό εναγκαλισμό.
• Οι λεπτομέρειες λειτουργίας του συμβουλίου, όπως και μια σειρά άλλες εκκρεμότητες, θα αντιμετωπιστούν με το νέο Οργανισμό του ΥΠΠΟ, εάν ποτέ συνταχθεί. Επίσης, οι καθοριστικές λεπτομέρειες δεκάδες διατάξεων του νομοσχεδίου "θα" οριστούν με Προεδρικά Διατάγματα.Αλλά, τα ΠΔ έχουν τις εξής ιδιότητες: Συνοδεύουν ένα νόμο που φροντίζει να μην είναι πάντα συγκεκριμένος,δηλαδή ένα νόμο πλαίσιο. Αρα μπορούν να τον ερμηνεύσουν όπως θέλουν.Το χειρότερο είναι ότι τα ΠΔ ανατρέπονται και τα επόμενα είναι δυνατόν να ερμηνεύσουν αλλιώς τον ίδιο νόμο.Ο κίνδυνος ό,τι ορίζεται από αυτό το νόμο να ακυρώνεται από τα Προεδρικά Διατάγματα ή και τον Οργανισμό, είναι άμεσος και ορατός.

Τα νέα στοιχεία στο νομοσχέδιο που πρόσφατα παρουσιάστηκε εντοπίζονται κατ' αρχήν στη χρονολογική κατάταξη των μνημείων. Ετσι:

• Ως "αρχαία μνημεία" νοούνται τα κινητά και ακίνητα που ανάγονται στους χρόνους μέχρι το 1700 μ.Χ..Τα αρχαία ανήκουν στο ελληνικό δημόσιο κατά κυριότητα και νομή και είναι πράγματα εκτός συναλλαγής και ανεπίδεκτα χρησικτησίας. Η κατοχή ουδέποτε επιφέρει απώλεια του πλήρους δικαιώματος κυριότητας και νομής του δημοσίου επί των αρχαίων.Ο προηγούμενος νόμος έφτανε μέχρι το 1453, αλλά με ΠΔ η προστασία επεκτάθηκε ως το 1830. Εξάλλου, σχετική μεταβατική διάταξη ορίζει ότι όποιος έχει στην κατοχή του κινητά αρχαία οφείλει να τα δηλώσει, σε διάστημα τριών μηνών από τη δημοσίευση του νόμου. Η εμπρόθεσμη δήλωση θα απαλλάξει τον κάτοχο από ποινικές κυρώσεις για τη μη έγκαιρη δήλωση, σύμφωνα με τον ισχύοντα νόμο.
• Η αυτόματη προστασία επεκτείνεται και στα "νεότερα μνημεία".Ως τέτοια νοούνται τα κινητά και ακίνητα που χρονολογούνται από το 1701 και μετά και είναι παλαιότερα των 100 ετών και των οποίων η προστασία επιβάλλεται λόγω της καλλιτεχνικής, τεχνολογικής, ιστορικής ή άλλης επιστημονικής σημασίας τους. Σε αυτά απαγορεύεται οποιαδήποτε εργασία, χωρίς άδεια από την αρμόδια υπηρεσία. Κηρύσσονται με υπουργική απόφαση,ύστερα από γνωμοδότηση του Συμβουλίου, χωρίς να θίγεται το υφιστάμενο ιδιοκτησιακό καθεστώς, ενώ για πρώτη φορά θεσπίζονται ζώνες προστασίας. Και σε αυτή την περίπτωση δε θίγονται ιδιοκτησιακά δικαιώματα. Επίσης, προστατεύονται και νεότερα κινητά μνημεία, αφού βέβαια δηλωθούν από όσους τα κατέχουν στις αρμόδιες υπηρεσίες και Εφορείες.
• Ως "σύγχρονα μνημεία" νοούνται κινητά και ακίνητα έργα ή μαρτυρίες των τελευταίων 100 ετών εκάστοτε,των οποίων η προστασία επιβάλλεται λόγω της εξαιρετικής καλλιτεχνικής, τεχνολογικής, ιστορικής ή άλλης επιστημονικής σημασίας τους. Κηρύσσονται με υπουργική απόφαση ύστερα από γνωμοδότηση του Συμβουλίου.
• Με το νομοσχέδιο προστατεύονται επίσης αρχιτεκτονικά σύνολα και ιστορικοί τόποι.
• Σχετικά με τους κατόχους αρχαίων και τους συλλέκτες, θεσπίζεται η μη δυνατότητα κληροδότησης της κατοχής.Ο κληρονόμος πρέπει να κριθεί εκ νέου από την Υπηρεσία. Εξάλλου, για κάθε αρχαίο που δηλώνεται, πρέπει να προσκομίζονται πλήρη στοιχεία προέλευσής του, τόπος εύρεσης, τρόπος απόκτησης και τα πλήρη στοιχεία του προηγούμενου κατόχου ή του προσώπου που παρέδωσε στο δηλούντα το αρχαίο.Το ίδιο ισχύει και για κάθε αντικείμενο με το οποίο εμπλουτίζονται συλλογές. Η διάταξη δεν ισχύει αναδρομικά, άρα μεγαλοσυλλέκτες μπορούν να κοιμούνται ήσυχοι.
• Θεσμοθετείται η υποχρέωση του ιδιοκτήτη να συντηρεί το μνημείο και ορίζονται οι υποχρεώσεις ιδιοκτητών και κατόχων μνημείων.
• Καθιερώνεται το μουσείο ως επιστημονικός και πολιτιστικός θεσμός και ρυθμίζονται οι αρχές ίδρυσης, ανέγερσης και λειτουργίας των μουσείων. Μουσεία, στα οποία δεν περιλαμβάνονται αρχαία, μπορούν να ιδρύουν και ΝΠΙΔ, εφ' όσον στη διοίκησή τους συμμετέχει εκπρόσωπος του ΥΠΠΟ. Εισάγεται, επίσης, ο θεσμός των Μουσείων Ανοιχτού Χώρου.
• Σχετικά με τη λειτουργία των υπηρεσιών του υπουργείου εισάγονται σαφή και υποχρεωτικά χρονοδιαγράμματα στην Αρχαιολογική Υπηρεσία, για την απελευθέρωση των οικοπέδων όπου εντοπίζονται αρχαία κατά τη διαδικασία εκτέλεσης δημόσιου ή ιδιωτικού έργου.Εάν εφαρμοστεί η διάταξη αυτή θα πάψει το απαράδεκτο φαινόμενο να ταλαιπωρούνται μικροϊδιοκτήτες επί σειρά ετών, μέχρι να αποφανθεί το ΥΠΠΟ για την τύχη των ιδιοκτησιών τους.
• Το νομοσχέδιο "φιλοδοξεί" να βάλει τάξη στις υποχρεώσεις και τα δικαιώματα των ανασκαφέων.Παύει να χορηγείται σε ανασκαφέα άδεια νέας συστηματικής ανασκαφής, εάν δεν έχει ολοκληρώσει και δημοσιεύσει την προηγούμενη. Επίσης, σε αρχαιολογικούς χώρους όπου διεξάγεται ανασκαφή επί μία τουλάχιστον πενταετία, δε χορηγείται άδεια συνέχισης του ανασκαφικού έργου, προτού να υποβληθεί αναλυτική έκθεση καταστάσεως των ήδη ανασκαμμένων αρχαίων.
• Νέο στοιχείο είναι και η καταγραφή και τεκμηρίωση κινητών εκκλησιαστικών μνημείων με τη συνεργασία της Εκκλησίας (!).
• Οσο για τη θεσμοθέτηση του Εθνικού Αρχείου Μνημείων πρέπει να θυμίσουμε ότι η Διεύθυνση Αρχείου Μνημείων του ΥΠΠΟ υπάρχει πάνω από 10 χρόνια, παραμελημένη και εξαναγκασμένη σε υποτυπώδες έργο. Αραγε η θεσμοθέτησή της πρόκειται να αλλάξει τη συμπεριφορά του κράτους απέναντί της;

Στο νομοσχέδιο είναι ενσωματωμένες οι ποινές που αφορούν σε: Φθορές και καταστροφές, μερικές ή ολικές, μνημείων. Παράνομη επέμβαση ή παράνομη εκτέλεση τεχνικού έργου σε προστατευόμενα μνημεία. Παράνομη διαφήμιση και χρήση συμβόλων. Παράνομη αναπαραγωγή. Υπεξαίρεση αρχαίου, κλοπή αρχαίου, κλεπταποδοχή αρχαίου. Παράνομη μετακίνηση αρχαίων. Παράνομη ανασκαφή ή επιφανειακή έρευνα. Παράνομη υποβρύχια έρευνα. Παράνομη συλλογή, παράνομη μεσολάβηση, παράνομη εξαγωγή. Θεσπίζεται η επαναφορά αρχαίων στην κατοχή του Ελληνικού Δημοσίου και η δήμευση. Επίσης, ποινικοποιείται η μη συμμόρφωση με απόφαση για επιστροφή αγαθού.

Από τις παραπάνω περιπτώσεις ποινή κάθειρξης (κακούργημα) μπορεί να επιβληθεί στις περιπτώσεις φθορών και καταστροφών, υπεξαίρεσης αρχαίου, κλοπής αρχαίου, κλεπταποδοχής και παράνομης εξαγωγής.

Δ. Μ.