Το σοσιαλιστικό σύστημα στην Ευρώπη

τη μεταπολεμική περίοδο

Η λήξη του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου βρίσκει το διεθνή συσχετισμό δυνάμεων με σοβαρές αλλαγές προς όφελος των δυνάμεων του σοσιαλισμού, ενώ ταυτόχρονα η διεθνής κατάσταση γίνεται περισσότερο περίπλοκη και οι απαιτήσεις που προβάλλουν μπροστά στο νεότευκτο σοσιαλιστικό σύστημα είναι πολύ πιο σύνθετες και υψηλές. Η νίκη του σοσιαλισμού σε οκτώ χώρες της Ευρώπης αποτέλεσε θεμέλιο της δημιουργίας του μεταπολεμικού σοσιαλιστικού συστήματος. Οι χώρες αυτές είχαν ως τότε στη συντριπτική πλειοψηφία τους καθυστερημένη παραγωγική ανάπτυξη, μη διαθέτοντας ούτε καν την πείρα του αναπτυγμένου καπιταλισμού. Εκτός αυτού, ήταν καταστραμμένες από τον πόλεμο και η ανοικοδόμηση στις νέες συνθήκες απαιτούσε τεράστια χρηματικά ποσά και βοήθεια, που η ΕΣΣΔ έπρεπε να δόσει στα πλαίσια του προλεταριακού διεθνισμού.

Οι διαφορετικές συνθήκες, μέσα στις οποίες σχηματίστηκαν τα νέα καθεστώτα και μετεξελίχθηκαν σε πολιτική εξουσία της εργατικής τάξης, γέννησαν και ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στις οκτώ χώρες που πέρασαν στο σοσιαλισμό, στο πολιτικό σύστημα, στην κοινωνική και πολιτική συνείδηση, στις συνθήκες και τις μορφές κατάκτησης εξουσίας, τις κρατικές μορφές και τα πολιτικά συστήματα, στους ρυθμούς και τη διάρκεια της κάθε μεταβατικής περιόδου, στο ρόλο της θρησκείας και της Εκκλησίας.

Η νέα κοινωνία, στις οκτώ ευρωπαϊκές αυτές χώρες, γεννήθηκε μέσα από τις εξελίξεις και τις ιδιομορφίες του αντιφασιστικού αγώνα. Ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας συγχωνεύτηκε με τη λαϊκή επανάσταση. Σε ορισμένες άμεσα και σε ορισμένες βαθμιαία διαλυόταν ο παλιός μηχανισμός διοίκησης, ενώ ταυτόχρονα μέσα στην αντιφασιστική αντίσταση διαμορφώνονταν νέα όργανα εξουσίας και διοίκησης, κεντρικά και τοπικά. (15)

Η βασική αντίθεση ανάμεσα στο κεφάλαιο και την εργασία εκφράστηκε στη συγκεκριμένη περίπτωση με την αντίθεση των λαϊκών τάξεων προς τους ξένους φασίστες και τους συνεργάτες τους. Σ' αυτό το σημείο συναντήθηκαν οι ανταγωνιστικές αντιθέσεις των κοινωνιών.

Οι εκπρόσωποι πρώην εκμεταλλευτριών τάξεων, σε μια σειρά από τις χώρες αυτές, αποτελούσαν σχετικά σημαντικό ποσοστό. Στις δύσκολες και κρίσιμες στιγμές που ακολούθησαν συσπειρώθηκαν με πρώην μικροαστικά στρώματα, έγιναν στήριγμα του ιμπεριαλισμού στις διάφορες μηχανορραφίες του. Στο βαθμό, που οι ιδιαιτερότητες αυτές δεν προσέχτηκαν έγκαιρα από τα κομμουνιστικά κόμματα, είχαν τη δική τους συμβολή στην εμφάνιση αρνητικών φαινομένων, που παρεμπόδιζαν την ανάπτυξη της σοσιαλιστικής συνείδησης.

Αν και σημειώνεται ανοδική πορεία στην οικονομία των σοσιαλιστικών χωρών, το χαρακτηριστικό είναι ότι προωθούνται οι αριθμητικοί στόχοι, ενώ δεν εκπληρώνονται - ανάλογα με τον προγραμματισμό - οι στόχοι της πλατιάς αξιοποίησης των επιστημονικοτεχνικών επιτευγμάτων. Δεν πραγματοποιούνται επίσης οι στόχοι για την εξάλειψη των δυσαναλογιών. Προς το τέλος της 10ετίας του 1970 διαπιστώνεται μείωση των ρυθμών ανάπτυξης και μια ορισμένη οπισθοχώρηση. Συσσωρεύονται προβλήματα που αφορούν το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων.

Οι επιλογές των τρόπων και μεθόδων για την πραγματοποίηση στόχων - που λίγο - πολύ παραμένουν οι ίδιοι για όλα τα Συνέδρια - διαφέρουν σημαντικά. (16)

Στις αρχές της 10ετίας του 1980, στο ΚΚΣΕ γίνονται σημαντικοί προβληματισμοί, που επιχειρούν να θέσουν το ζήτημα των μεταρρυθμίσεων στη σοσιαλιστική οικονομία, καθώς και προβληματισμοί για τη στάση του εργαζόμενου απέναντι στην εργασία. Συνδυάζονται με το άνοιγμα του ιδεολογικού μετώπου για την υπεράσπιση των αρχών της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, τη ρητή υπεράσπιση της κοινωνικής ιδιοκτησίας και του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού. (17)

Οι οκτώ σοσιαλιστικές χώρες χρησιμοποίησαν την πείρα της Σοβιετικής Ενωσης στις δικές τους συνθήκες. Πολλά στοιχεία της, ιδιαίτερα στην περίοδο οικοδόμησης των βάσεων του σοσιαλισμού, τα μετέφεραν μηχανιστικά. Στην πορεία εμφανίζονται και διαφορετικές αντιλήψεις και πρακτικές που αποκλίνουν σημαντικά από το σοβιετικό "μοντέλο". Στην περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας, Αλβανίας, Ρουμανίας, Τσεχοσλοβακίας (περίοδος της γνωστής "άνοιξης της Πράγας"), Ουγγαρίας (10ετία '80), Πολωνίας (10ετία '80) οι διαφορετικές μέθοδοι και πολιτικές αντανακλούσαν και ιδεολογικές διαφωνίες σε θέματα οικοδόμησης του σοσιαλισμού, σε διεθνή ζητήματα και ζητήματα σχέσεων ανάμεσα στα κομμουνιστικά κόμματα.

Η μελέτη κομματικών ντοκουμέντων και συζητήσεων δείχνει, ότι κατά την περίοδο αυτή αναπτύσσονται διαφορετικοί προβληματισμοί και διαφωνίες για τα προβλήματα του σοσιαλισμού, με τη μορφή ιδεολογικής διαπάλης. Την περίοδο αυτή κυοφορούνται ισχυρές θεωρητικές παρεκκλίσεις και αμφισβητήσεις, που καλλιεργούν το έδαφος για την εμφάνιση και την απήχηση της περεστρόικα. (18)

Η σημερινή εξέταση της μεταπολεμικής σοσιαλιστικής οικοδόμησης και ιδιαίτερα των τελευταίων δεκαετιών φανερώνει τη βαθμιαία συσσώρευση προβλημάτων και κυρίως την αδυναμία των κομματικών και κρατικών ηγεσιών και των κομμουνιστικών κομμάτων πρώτα απ' όλα, να δώσουν τις απαιτούμενες αποτελεσματικές και ουσιαστικές λύσεις με βάση τις αρχές της επιστημονικής θεωρίας του σοσιαλισμού και τη βαθύτερη μελέτη των νέων προβλημάτων και των αντιφάσεων που ανέκυπταν κατά την πορεία της σοσιαλιστικής οικοδόμησης.

ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ

Συμπεράσματα και προβληματισμοί για

τις αιτίες της καπιταλιστικής παλινόρθωσης

Η επιχείρηση καπιταλιστικής παλινόρθωσης στις σοσιαλιστικές χώρες ξεκίνησε από τα μέσα και από τα πάνω, χωρίς να προηγηθεί στρατιωτική ιμπεριαλιστική επέμβαση για την αποκατάσταση του καπιταλισμού ή λαϊκή εξέγερση και σύγκρουση στο εσωτερικό. Η ιστορία του εργατικού επαναστατικού κινήματος έχει γνωρίσει ήττες, σε διαφορετική όμως ιστορική στιγμή και φάση, όταν δεν είχε κριθεί η έκβαση του αγώνα. Σε τέτοιες συνθήκες η σύγκρουση αναπτύχθηκε με καθαρά χαρακτηριστικά ανάμεσα στην αποφασιστική δράση των επαναστατικών λαϊκών μαζών, αφ' ενός και τις δυνάμεις της ντόπιας και διεθνούς αστικής τάξης αφ' ετέρου.

Οι συνθήκες, οι μέθοδοι και οι τρόποι που πραγματοποιήθηκε η καπιταλιστική παλινόρθωση υποχρεώνουν να μελετηθεί το πρόβλημα με αφετηρία τον υποκειμενικό παράγοντα, δηλαδή το Κόμμα και το κρατικό σοσιαλιστικό σύστημα, καθώς και το σύνολο των εσωτερικών κυρίως αντιθέσεων που αναφέρονται στην περιοχή των κοινωνικών και οικονομικών σχέσεων. Στη συγκεκριμένη φάση, που πραγματοποιήθηκε η καπιταλιστική παλινόρθωση η άλλη ομάδα των αντιθέσεων, που αφορά τις σχέσεις του σοσιαλισμού με τον καπιταλισμό, άσκησε σοβαρή επίδραση στην αλληλουχία και αλληλεξάρτηση των εσωτερικών γεγονότων, που οδήγησαν στην αντεπανάσταση, όμως δεν ήταν καθοριστική.

Το γεγονός, ότι δε συνειδητοποιήθηκε η απειλή της αντεπανάστασης, αποδεικνύει ήδη από μόνο του την αλλοίωση της φυσιογνωμίας και του χαρακτήρα των κομμουνιστικών κομμάτων στις χώρες του σοσιαλισμού.

Υπήρξαν και συγκεκριμένα γεγονότα, και μάλιστα στο έδαφος της Ευρώπης, τα οποία έπρεπε να συνειδητοποιηθούν, ως "σήματα συναγερμού" (Ουγγαρία, Πολωνία, Τσεχοσλοβακία, τα προβλήματα της Γιουγκοσλαβίας, Ρουμανίας και Αλβανίας, καθώς και η αναθεωρητική επίθεση με αιχμή του δόρατος τον ευρωκομμουνισμό που "χτύπησε" το κομμουνιστικό κίνημα της καπιταλιστικής Ευρώπης). Φαινόμενα διασπάσεων σε κομμουνιστικά κόμματα της καπιταλιστικής Ευρώπης, επίσης αποτελούσαν ισχυρή προειδοποίηση για την ιδεολογική πίεση που ασκούσε ο καπιταλισμός και η ιδεολογία του στις γραμμές του εργατικού και κομμουνιστικού κινήματος των καπιταλιστικών χωρών.

Τα κομμουνιστικά κόμματα, όπως δείχνουν πιο καθαρά οι τελευταίες εξελίξεις, θεώρησαν ως δεδομένο και αδιαμφισβήτητο τον ηγετικό, πρωτοποριακό ρόλο τους στην κοινωνία. Οι επιτυχίες στη σοσιαλιστική οικοδόμηση και στο διεθνή στίβο καλλιεργούσαν πνεύμα αυτάρκειας και αυταρέσκειας. Επαψαν να έχουν ενδιαφέρον να διατηρούν και να ανανεώνουν συνεχώς, ό,τι πιο πολύτιμο και αναγκαίο για το σοσιαλισμό, την ενότητα με το λαό, τη δημοκρατική σχέση με τους εργαζόμενους, με τις κοινωνικές οργανώσεις.

Από ένα σημείο και μετά αποσπάστηκαν από την πραγματικότητα, έχασαν την ικανότητα να κατανοούν τις διαθέσεις του λαού, τα προβλήματα που τον απασχολούν, τις ανάγκες και τις αγωνίες του. Τα κομματικά όργανα και οι κομματικές οργανώσεις μετατράπηκαν σε υπηρεσίες γραφειοκρατικού τύπου με αποτέλεσμα την εξασθένηση της δημιουργικότητας, της πρωτοβουλίας των λαϊκών μαζών στην ενεργητική συμμετοχή στη σοσιαλιστική οικοδόμηση.

Αδυνάτισε σταδιακά και τελικά εξαφανίστηκε ο έλεγχος του κόμματος, των κομματικών οργανώσεων και των στελεχών από τις πλατιές λαϊκές μάζες. Με ευθύνη των καθοδηγητικών οργάνων των Κομμουνιστικών Κομμάτων υποσκάφθηκε η διαδικασία της κριτικής και αυτοκριτικής από τα κάτω και από τα πάνω, με αποτέλεσμα την τυπικότητα και σχηματικότητα στην εφαρμογή των αποφάσεων, την τάση απόκρυψης της πραγματικής κατάστασης, την ωραιοποίηση, την έλλειψη ανησυχίας για την ποιότητα της δουλειάς και των αποτελεσμάτων, το πνεύμα αλληλοκάλυψης. Καλλιεργήθηκε κλίμα ανοχής σε διαστρεβλώσεις της πολιτικής, στις παραβιάσεις της κρατικής πειθαρχίας, της ποιότητας της παραγωγής.

Παραβιάστηκε η εσωκομματική δημοκρατία, καλλιεργήθηκε το έδαφος για τον καριερισμό στελεχών, την αξιοποίηση της κομματικής και κυβερνητικής θέσης, υποκειμενισμός στην επιλογή των στελεχών. Παραβιάστηκε η αρχή ισότητας του κομμουνιστή, εμφανίστηκαν και δυνάμωσαν τα τελευταία χρόνια τα φαινόμενα περιφρόνησης της κομματικής συντροφικότητας.

Μια τέτοια εξέλιξη έγινε η αιτία να ανοίξουν διάπλατα οι πόρτες σε στελέχη που είχαν ιδιοτελή κίνητρα ή έπασχαν από έλλειψη πολιτικών ικανοτήτων και διορατικότητας, της δυνατότητας να συλλαμβάνουν τις υποδείξεις και παρατηρήσεις των εργαζομένων, να τις επιζητούν ή να ξεχωρίζουν τις διαφορετικές απόψεις από την αντισοσιαλιστική προπαγάνδα. Μειώθηκε η ικανότητα των κομμουνιστικών κομμάτων να στηρίζουν τις αποφάσεις τους σε επιστημονικά δεδομένα με συνέπειες γενικότερης σημασίας στη σοσιαλιστική οικοδόμηση και στην αντιμετώπιση πολύπλοκων και πολυσύνθετων φαινομένων.

Τα φαινόμενα αυτά, ασυμβίβαστα με το χαρακτήρα του κομμουνιστικού κόμματος, άνοιξαν το δρόμο για την υπονόμευση του κύρους του στο λαό.

Σε ορισμένες περιπτώσεις υιοθετήθηκαν λανθασμένες θεωρίες, που είτε δεν ανταποκρίνονταν στην πραγματικότητα είτε απλούστευαν τα θεωρητικά θέματα της οικοδόμησης του σοσιαλισμού π. χ. θεωρίες που πρόβαλλαν τη γρήγορη μετάβαση στον αναπτυγμένο σοσιαλισμό και στον κομμουνισμό, υποτιμώντας το σύνθετο και μακροχρόνιο χαρακτήρα της μεταβατικής περιόδου (βλ. 20ό συνέδριο), οι θεωρίες για "παλλαϊκό κράτος" και "παλλαϊκό κόμμα", "παλλαϊκή δημοκρατία". (19)

Οι κατευθύνσεις του 20ού συνεδρίου για "ποικιλία μορφών μετάβασης των διάφορων χωρών στο σοσιαλισμό, κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις", αξιοποιήθηκαν από ηγεσίες κομμουνιστικών κομμάτων ως θεωρητικό υπόβαθρο επίθεσης σε βάρος της επιστημονικής θεωρίας του σοσιαλισμού. Στο όνομα των εθνικών ιδιομορφιών και ιδιαιτεροτήτων αναθεωρούνται οι νομοτέλειες της σοσιαλιστικής επανάστασης. Προβάλλονται απόψεις ότι μέσω διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων και της "πολιτικής δημοκρατίας" είναι δυνατόν να μεταλλαγεί το καπιταλιστικό σύστημα σε σοσιαλιστικό, δίχως το επαναστατικό άλμα.

Τέτοιες απόψεις υποτιμούν και υποβιβάζουν το γεγονός ότι οι εκμεταλλεύτριες τάξεις, στηριγμένες στη στρατοκρατία και στον αντιδραστικό γραφειοκρατικό μηχανισμό, προβάλουν αντίσταση, ότι η μια ή η άλλη μορφή μετάβασης υπάγεται σε γενικές νομοτέλειες, είναι αποτέλεσμα μιας ολόπλευρης κοινοβουλευτικής και εξωκοινοβουλευτικής πάλης.

Την επόμενη περίοδο, κάτω και από την επίδραση της πείρας της Χιλής και της Πορτογαλίας και την αλλαγή τακτικής του ιμπεριαλισμού, ορισμένες από τις αντιλήψεις και ιδέες του 20ού συνεδρίου παραμερίζονται. Οποιες αλλαγές προσανατολισμών έχουν γίνει, σε σχέση με το 20ό συνέδριο, πραγματοποιούνται σιωπηρά με την έννοια ότι δε συνοδεύονται από γενικότερη θεωρητική, ανοιχτή, συλλογική συζήτηση στο εσωτερικό των χωρών και στις γραμμές του κομμουνιστικού κινήματος.

Η στρατηγική της ιδεολογικής δολιοφθοράς - όπως φαίνεται σήμερα με την εκ των υστέρων πείρα - δε συνάντησε την αντίστοιχη επιθετική και μάλιστα ενιαία απάντηση του κομμουνιστικού κινήματος, από τα κόμματα και τις κυβερνητικές ηγεσίες των σοσιαλιστικών χωρών. Αν και στα ντοκουμέντα των κομμάτων, ιδιαίτερα του ΚΚΣΕ, γίνεται λόγος για τον επικίνδυνο χαρακτήρα της νέας τακτικής του ιμπεριαλισμού, στην πράξη δεν καταβάλλονται τόσες και τέτοιες προσπάθειες, ώστε το κομμουνιστικό κίνημα να τεθεί σε συναγερμό και επαγρύπνηση, να αντιμετωπίσει επιθετικά και πειστικά τη νέα κατάσταση.

Η αστική τάξη με την πλούσια ιστορική πείρα που διέθετε από την πρώτη στιγμή της εμφάνισης του αυτοτελούς εργατικού κινήματος, με μεγάλη επιδεξιότητα μετέφερε το επίκεντρο του ιδεολογικού αγώνα από το εξωτερικό στο εσωτερικό του κομμουνιστικού κινήματος και του σοσιαλιστικού συστήματος. Αξιοποίησε στη στρατηγική και τακτική την πλούσια ιστορική πείρα προσαρμογής και αναπροσαρμογής που απέκτησε μέσα από την αντιπαράθεση και συνεργασία της με διαφορετικές τάξεις, στρώματα και πολιτικές δυνάμεις (απόλυτη μοναρχία, συνταγματική βασιλεία, κοινοβουλευτική δημοκρατία, φασιστική δικτατορία, στρατιωτικά πραξικοπήματα). Αξιοποίησε τα λάθη, τις αδυναμίες, τις φιλοδοξίες ηγετικών στελεχών, το κοινωνικό και πολιτικό έδαφος που καλλιεργούσε παρεκκλίσεις, δυσαρέσκειες.

Θεωρούμε επίσης, με βάση και την εκ των υστέρων πείρα, ότι σε ντοκουμέντα των ΚΚ των σοσιαλιστικών χωρών υπερεκτιμώνται οι αναμφισβήτητες νίκες του σοσιαλισμού, οι θεαματικές αλλαγές που έγιναν στον κόσμο μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, με τρόπο που υποβαθμίζονται τα σύνθετα νέα προβλήματα, τα οποία ανακύπτουν στην πορεία των εξελίξεων.

Σε ορισμένες περιπτώσεις απολυτοποιούνται τα φαινόμενα κρίσης του καπιταλισμού, καλλιεργείται μια απλουστευτική αντίληψη για πορεία αποσύνθεσης του καπιταλιστικού συστήματος. Υποτιμήθηκε η δυνατότητα του καπιταλισμού να εφαρμόζει τις νέες επιστημονικοτεχνικές επιτεύξεις στην παραγωγή, παρά τις αντιφάσεις και τα αρνητικά αποτελέσματα για τη ζωή και τα δικαιώματα των εργαζομένων.

Η παρέκκλιση δε γεννήθηκε αυτόματα, στο κενό. Νέα προβλήματα που δεν έβρισκαν απάντηση, λάθη που δεν αποκαλύπτονταν έγκαιρα ή δεν εντοπιζόταν η κύρια αιτία τους, υποκειμενικές και επιφανειακές εκτιμήσεις μετεξελίσσονται, διολισθαίνουν σε παρέκκλιση.

Ορισμένες λαθεμένες η ουτοπικές απόψεις που αφορούσαν τα προβλήματα της διεθνούς ζωής και της αντιπαράθεσης των δύο κοινωνικών συστημάτων εκφράζουν τάση υποχώρησης στην ιδεολογική πίεση της αστικής ιδεολογίας παρά το γεγονός ότι η Σοβιετική Ενωση και οι άλλες σοσιαλιστικές χώρες δε δίστασαν να συγκρουστούν με τον ιμπεριαλισμό σε κρίσιμες ώρες, προκειμένου να υπερασπιστούν το σοσιαλισμό και τις χώρες που έκαναν εθνικοαπελευθερωτικό πόλεμο.

Είτε άμεσα, είτε έμμεσα ο οπορτουνισμός ανοίγει το δρόμο για το αδυνάτισμα των κομμουνιστικών κομμάτων. Αποτελεί την ιδεολογική βάση για να ευοδωθούν οι προσπάθειες του ιμπεριαλισμού να υποσκάψει και να αδυνατίσει το σοσιαλισμό.

Το πρόβλημα δε λύνεται με ένα τυπικό εξορκισμό των αναθεωρητικών, οπορτουνιστικών, διαλυτικών απόψεων και την καταδίκη των φορέων τους. Οι αρχές της υλιστικής - διαλεχτικής ερμηνείας της ιστορίας οδηγούν στην αναζήτηση των αντικειμενικών δεδομένων της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτιστικής ζωής στη βάση των οποίων δημιουργούνται προϋποθέσεις να εμφανιστούν οπορτουνιστικές θεωρίες και πρακτικές μέσα στο εργατικό κίνημα.Δε σημαίνει ότι η επικράτηση του οπορτουνισμού είναι αναπόφευκτη. Οταν υπάρχει συνείδηση των αντικειμενικών παραγόντων που ευνοούν το φαινόμενο, τότε είναι δυνατό το κομμουνιστικό κίνημα να αντιμετωπίσει τα προβλήματα, τις παρενέργειες, τις προσωρινές ακόμα ήττες.