Η σοσιαλιστική σκέψη μπορούσε και έπρεπε να αποτελεί το πηδάλιο της εξέλιξης της νέας αυτής κοινωνίας, που ήταν υποχρεωμένη να ανιχνεύσει νέους δρόμους μέσα σε συνθήκες έντονης αναμέτρησης με την αστική και μικροαστική ιδεολογία, με τον οπορτουνισμό και αναθεωρητισμό. Η οικοδόμηση του σοσιαλισμού απαιτεί επαρκές μορφωτικό και πολιτικό - ιδεολογικό επίπεδο των πλατιών λαϊκών μαζών, ένα απαραίτητο επίσης επίπεδο γνώσεων και συνειδητότητας, για να μπορούν αυτές να ανταποκριθούν στη σύνθετη δημιουργική και πρωτόβουλη πολιτικο - οργανωτική διαδικασία.

Σε συνθήκες έντονης ιδεολογικής αναμέτρησης με τον καπιταλισμό, ιδιαίτερης αύξησης του ρόλου της ιδεολογικής δραστηριότητας στο εσωτερικό των σοσιαλιστικών κοινωνιών, παραμελήθηκε το σημαντικό αυτό μέτωπο δράσης. Δεν προσαρμόστηκε στις εξελισσόμενες συνθήκες, γιατί θεωρήθηκε δεδομένο ότι οι εργαζόμενοι είναι πεπεισμένοι υποστηρικτές του συστήματος. Υποτιμήθηκε η πολυπλοκότητα της διαδικασίας για την καλλιέργεια σοσιαλιστικής συνείδησης μέσα από την άμεση, ενεργητική συμμετοχή στην επίλυση των προβλημάτων της οικοδόμησης, της διεύθυνσης των κοινωνικών και πολιτικών υποθέσεων.

Η συζήτηση ιδεολογικών και πολιτικών προβλημάτων δε δραστηριοποίησε όλο το Κόμμα, τις κομματικές οργανώσεις, τα μέλη και τους εξωκομματικούς, ολόκληρη την κοινωνία. Ετσι θα δινόταν η δυνατότητα και πλατιάς έκφρασης των απόψεων και των προσανατολισμών, και αντιμετώπισης με ιδεολογικά μέσα και πειστικά επιχειρήματα λανθασμένων απόψεων.

Η εξέλιξη των ιδεών δε συμβαδίζει αυτόματα με την κοινωνική εξέλιξη, οι προοδευτικές και επαναστατικές ιδέες - σε συνθήκες άμβλυνσης, χαλάρωσης και μείωσης της λαϊκής πρωτοβουλίας και δημιουργικής δράσης - υποχωρούν, επανέρχονται και δυναμώνουν οι αναχρονιστικές επιβιώσεις, ο ατομισμός, ο υποκειμενισμός, ο τοπικισμός. Ετσι δημιουργήθηκαν προϋποθέσεις, ώστε οι αγωγοί διείσδυσης και αναπαραγωγής της αστικής και μικροαστικής ιδεολογίας, του συμβιβασμού και της κόπωσης μπροστά στην πολυπλοκότητα των προβλημάτων, να λειτουργήσουν αποτελεσματικά. Οι ανεπάρκειες αυτές φαίνονται πιο έντονα σήμερα, σε συνθήκες γενικής οπισθοδρόμησης.

Χωρίς καμιά πρόθεση να ακυρωθεί η επιστημονική έρευνα και οι θεωρητικές αναζητήσεις στη Σοβιετική Ενωση και στις άλλες σοσιαλιστικές χώρες, οι εξελίξεις δείχνουν, ότι με ευθύνη των κομμουνιστικών κομμάτων σημειώθηκε θεωρητική καθυστέρηση στη δημιουργική ανάπτυξη της μαρξιστικής - λενινιστικής θεωρίας στις συνθήκες της σοσιαλιστικής οικοδόμησης και του σύγχρονου κόσμου. Υποτιμήθηκαν ή παραγνωρίστηκαν επιστημονικές έρευνες που γίνονταν από ειδικά ερευνητικά κέντρα, ορισμένα από τα οποία ανήκαν στο ίδιο το Κόμμα.

Υποτιμήθηκε η ανάγκη να οικοδομείται ο σοσιαλισμός με τη συνεχή ανάπτυξη της θεωρίας, την ανανέωση της γνώσης, η οποία σε συνδυασμό με την ενεργητική συμμετοχή στη διαχείριση και διεύθυνση, καλλιεργεί το έδαφος για ανάπτυξη του νέου τύπου ανθρώπου.

Η μελέτη θεωρητικών και επιστημονικών προβλημάτων δεν προπορευόταν, ώστε να αντιμετωπίζονται έγκαιρα οι δυσκολίες, να εντοπίζονται οι νέες τάσεις, οι αντιφάσεις και νέες αντιθέσεις που έπρεπε να λυθούν με διαλεκτικό τρόπο. Η επιτυχία της Οκτωβριανής Επανάστασης, η άνοδος του επαναστατικού κινήματος που ακολούθησε, δείχνει ότι ένας από τους βασικούς παράγοντες επιτυχίας ήταν το γεγονός, ότι αρκετά πριν είχαν μελετηθεί μια σειρά κρίσιμα θεωρητικά ζητήματα από τους κλασικούς. Η απολυτοποίηση της εμπειρίας χωρίς την προσφυγή στη θεωρητική και επιστημονική έρευνα είναι επιζήμια. Το Κόμμα ως πρωτοπόρο τμήμα του λαού οφείλει να αντιλαμβάνεται έγκαιρα τα νέα προβλήματα, να μπορεί να προβλέπει, να μη χάνει την ολική κίνηση, το όλο, μπροστά στο άμεσο, το καθημερινό, το μερικό.

Δεν έγινε δυνατό, σε όλη την πορεία της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, να συνδυαστεί ο κεντρικός σχεδιασμός με τη λαϊκή πρωτοβουλία, να καλλιεργηθεί στο λαό το αίσθημα της διαχείρισης της σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας. Από τη 10ετία του '70 το φαινόμενο αυτό εντάθηκε, πήρε οξεία μορφή.

Εμφανίστηκαν προβλήματα στην ανάπτυξη των μορφών της σοσιαλιστικής δημοκρατίας και στην ορθή λειτουργία τους, υπερεξουσίες και φαινόμενα τέτοια, που δε δικαιολογούνταν όλα από αντικειμενικής φύσεως προβλήματα ή και ειδικές συνθήκες. Δεν αποκαλύφθηκαν ή δεν αξιοποιήθηκαν οι εγγενείς δυνατότητες που περικλείει το συγκεκριμένο σύστημα, που βασικό του κριτήριο έχει τη συνειδητή συμμετοχή του λαού, τον κοινωνικό έλεγχο της κυβέρνησης, των οργάνων διεύθυνσης, τη διαλεκτική σχέση και ενότητα: "κόμμα - σοβιέτ - λαός".

Οι απώλειες έμπειρων στελεχών και μαχητών κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου και στο δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, η ανάγκη να αξιοποιηθούν τα πιο ικανά και δυνατά στελέχη στο μέτωπο της σοσιαλιστικής οικοδόμησης δημιούργησαν κενά στη σύνθεση των σοβιέτ. Αναδείχτηκε εξ αντικειμένου μια νέα γενιά στελεχών χωρίς την απαιτούμενη πείρα στην επίλυση προβλημάτων με δημοκρατικό τρόπο και με λαϊκή συμμετοχή και στήριξη. Εκλέχθηκαν, μέσα σε κλίμα χαλάρωσης και καριερίστες.

Οι συνέπειες αυτές, αν και επισημαίνονταν, δεν αντιμετωπίστηκαν αποτελεσματικά από τα κομμουνιστικά κόμματα και τα όργανα της κρατικής εξουσίας κι έτσι αναπαράγονταν τα προβλήματα με οξύτερο τρόπο.

Το πιο βασικό πρόβλημα που πρέπει να διερευνηθεί περισσότερο, ώστε να αξιοποιηθεί η σχετική πείρα, αφορά το ρόλο και την αξιοποίηση των σοβιέτ ως μορφή κρατικής εξουσίας και τη σχέση των τοπικών σοβιέτ με τις εργατικές κολεκτίβες.

Αν και ψηφίζονταν νόμοι που έδιναν συνεχώς νέα δικαιώματα στα τοπικά σοβιέτ, στους εργαζόμενους και στις εργασιακές ομάδες, ωστόσο στην πράξη οι διαδικασίες λαϊκής συμμετοχής και ελέγχου αποκτούσαν τυπικό χαρακτήρα.

Εξίσου σοβαρό ζήτημα για βαθύτερη εξέταση είναι η θέση και ο ρόλος των συνδικάτων και των άλλων μαζικών οργανώσεων της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Νομικά και θεσμικά ο ρόλος τους ήταν κατοχυρωμένος στην επεξεργασία νόμων, αποφάσεων, στη συμμετοχή σε όλες τις κοινωνικές και πολιτικές υποθέσεις. Στην πράξη ο ρόλος τους δεν αναπτύχθηκε στον ανώτατο δυνατό βαθμό.

Η χαλάρωση των δεσμών του Κόμματος με το λαό, η απόσπαση των κεντρικών οργάνων από τους εργαζόμενους, επέδρασε αρνητικά στην αξιοποίηση των μαζικών οργανώσεων, οι οποίες έπρεπε να αποτελούν χώρους προσέλκυσης των εξωκομματικών δυνάμεων, του λαού, για ενεργητική συμμετοχή, έλεγχο των κρατικών και κομματικών οργάνων.

Η κύρια, η πρώτη ευθύνη για τα παραπάνω φαινόμενα βρίσκεται στο ρόλο και τη δράση του κομμουνιστικού κόμματος, που από τη φύση και το ρόλο του πρέπει να έχει πρώτη φροντίδα, να συσχετίζει τη δράση του με την πρωτοβουλία του λαού, να καλλιεργεί συνεχώς τη λαϊκή συμμετοχή. Να περιορίζει και να εξαλείφει τις διοικητικές μεθόδους να δημιουργεί προϋποθέσεις για να αυξάνει ο ρόλος των άμεσων και των αντιπροσωπευτικών οργάνων του λαού στις οικονομικο - οργανωτικές λειτουργίες του σοσιαλιστικού κράτους.

Η κριτική που ασκήθηκε στο πολιτικό σύστημα του σοσιαλισμού από αντισοσιαλιστικές δυνάμεις των καπιταλιστικών χωρών, ρεφορμιστές και αναθεωρητές ξεκινούσε από μια συνειδητά, ή ασυνείδητα σε ορισμένες περιπτώσεις, λανθασμένη βάση: την εξομοίωση κριτηρίων ανάμεσα στον καπιταλισμό και το σοσιαλισμό, από αταξική αντιμετώπιση της δημοκρατίας και της ελευθερίας.

Από τις πιο χαρακτηριστικές αντιλήψεις αυτού του τύπου είναι η ταύτιση της δημοκρατίας με τον πολυκομματισμό, με τον αριθμό των κομμάτων που ασκούν εξουσία και συμμετέχουν στη διακυβέρνηση. Ο σοσιαλισμός δεν αποκλείει την ύπαρξη και λειτουργία άλλων κομμάτων. Η ύπαρξή τους καθορίζεται κυρίως από αντικειμενικά κριτήρια. Ο αριθμός, ο χαρακτήρας και ο ρόλος των πολιτικών κομμάτων στο σοσιαλισμό, πέραν του κομμουνιστικού κόμματος, εξαρτάται από τις συγκεκριμένες εθνικές ιδιομορφίες και παραδόσεις, από την κοινωνική διαστρωμάτωση ή από ιστορικούς λόγους (π. χ. οι εσέροι, ενώ συμμετείχαν στην πρώτη σοβιετική κυβέρνηση, κατά τον Εμφύλιο πέρασαν με την αντεπανάσταση).

Η πορεία της σοσιαλιστικής οικοδόμησης ανέδειξε την ανάγκη σε κάθε φάση, σε κάθε βαθμίδα της σοσιαλιστικής ανάπτυξης να διασφαλίζεται ο ανώτερος δυνατός συνδυασμός ανάμεσα στη δημοκρατία και το συγκεντρωτισμό, στο οικονομικό πεδίο της κοινωνίας με κύριο στόχο την τελειοποίηση του συγκεντρωτισμού και την ανάπτυξης της δημοκρατίας.

Ο συγκεντρωτισμός πρέπει να εκφράζει τα βασικά συμφέροντα των εργαζομένων και η δημοκρατία τη συνεχή προσέλκυση του λαού στην άσκηση εξουσίας. Ο όσο γίνεται αρμονικότερος συνδυασμός τους, η διαλεκτική αλληλεπίδρασή τους αποτελεί παράγοντα ικανότητας του σοσιαλιστικού συστήματος να υπερασπίζεται τον εαυτό του από λάθη και υπονομευτικές ενέργειες. Η διόγκωση του συγκεντρωτισμού σε βάρος της δημοκρατίας προκάλεσε σοβαρές παρενέργειες στην οικονομική ανάπτυξη, στην ικανοποίηση των συλλογικών συμφερόντων, έγινε παράγοντας εξασθένησης της υπεράσπισης του σοσιαλιστικού συστήματος.

Η λαϊκή συμμετοχή και ο κοινωνικός έλεγχος της σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας αποδείχτηκε ότι δεν είναι εύκολη υπόθεση, καθώς το σοσιαλιστικό σύστημα χωρίζεται ιστορικά από την κομμουνιστική αυτοδιοίκηση. Για να γίνει ο λαός ανώτατος και μοναδικός ιδιοκτήτης ολόκληρου του κοινωνικού πλούτου, απαιτείται χρόνος, συνεχής προσπάθεια, ώστε να διασφαλίζονται, να τελειοποιούνται και να διευρύνονται τα δικαιώματα ελέγχου, να αναπτύσσεται πολύπλευρα η ανθρώπινη προσωπικότητα.

Αν και αυτό απασχολούσε έντονα τα κομματικά συνέδρια και υπήρξαν συγκεκριμένες αποφάσεις και σχεδιασμοί, εντούτοις δε φαίνεται ότι αντιμετωπίστηκε αποτελεσματικά, με βάση τους στόχους και τις ανάγκες.

Στα προβλήματα που εμφανίστηκαν, πέρα από τις αντικειμενικές δυσκολίες, επέδρασαν και λάθη, παραβιάσεις και αποκλίσεις που συνοψίζονται στην ποιότητα της σχέσης των εργαζομένων με τη σοσιαλιστική ιδιοκτησία, την προσέλκυση των εργαζομένων στην άσκηση των λειτουργιών της εξουσίας σε αρμονική σχέση με την αυξανόμενη σημασία μιας κεντρικής διεύθυνσης. (20)

Το σύστημα οικονομικών και ηθικών κινήτρων απαιτούσε συνεχείς βελτιώσεις. Στο βαθμό που δε γινόταν αυτό και παραβιαζόταν, καλλιεργήθηκε το έδαφος για αδιαφορία απέναντι στην εργασία και την άνοδο της παραγωγικότητας. Οδήγησαν στο σχηματισμό εισοδημάτων που δεν ανταποκρίνονταν στο μέτρο και την ποιότητα της εργασίας. Παρά τις κατά διαστήματα προσπάθειες οικονομικών μεταρρυθμίσεων στις σοσιαλιστικές χώρες, τελικά δε δυνάμωσε ο ρόλος των οικονομικών μεθόδων και κινήτρων στη λαϊκή οικονομία, ο κεντρικός σχεδιασμός έγινε δύσκαμπτος, συγκεντρωτικός. Παρέμεναν προβλήματα στη διακίνηση εμπορευμάτων, στον έγκαιρο εφοδιασμό της αγοράς.

Στον τομέα αυτό γίνονται προβληματισμοί και κριτικές παρατηρήσεις από κομμουνιστικά κόμματα, μαρξιστές οικονομολόγους, για τον τρόπο που αξιοποιήθηκε και χρησιμοποιήθηκε ο νόμος της αξίας, οι εμπορευματοχρηματικές σχέσεις, για τη διεύθυνση και λειτουργία των επιχειρήσεων και τον τρόπο που αξιοποιήθηκαν οι εργατικές κολεκτίβες.

Τα θέματα που αφορούν ειδικά τις εμπορευματοχρηματικές σχέσεις, την ποιότητα των καταναλωτικών αγαθών και υπηρεσιών, τα οικονομικά και ηθικά κίνητρα, τον κοινωνικό έλεγχο και τη συμμετοχή στο σχεδιασμό και τη διεύθυνση, απαιτούν παραπέρα ειδικό προβληματισμό. Οι κριτικές παρατηρήσεις έχουν βάση, απαιτείται όμως ειδική εξέταση και μεγαλύτερη εμβάθυνση. Χρειάζεται, σε συνεργασία με κομμουνιστικά κόμματα και επιστήμονες, να μελετηθεί η πείρα ορισμένων χωρών της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, όπως της Ουγγαρίας και της Πολωνίας, στις οποίες έγιναν πειραματισμοί και εφαρμογές. Ορισμένες αποδείχτηκαν αναποτελεσματικές και υπαίτιες για την εμφάνιση καπιταλιστικής ιδιοκτησίας με παρενέργειες στον ιδεολογικό και πολιτικό τομέα.

Τα προβλήματα που εμφανίστηκαν, και τα οποία συνιστούσαν παρεκκλίσεις από τη θεωρία, όχι μόνο δεν αναιρούν αλλά επιβεβαιώνουν τη γενική κατεύθυνση του μαρξισμού - λενινισμού, ότι η κοινωνικοποίηση στην περίοδο του σοσιαλισμού (με τις δύο κύριες μορφές της, την κρατική και τη συνεταιριστική) δεν μπορεί να γίνει με τη μορφή ξεχωριστών αυτοτελών κοινοτήτων, αλλά με την κρατική μορφή ιδιοκτησίας, λόγω της ανάγκης να αναπτυχθούν οι παραγωγικές δυνάμεις, να διασφαλιστεί στη μεταβατική περίοδο το συλλογικό συμφέρον.

Τα προβλήματα, οι αδυναμίες και τα λάθη που εμφανίστηκαν στη διαλεκτική σχέση δημοκρατίας και συγκεντρωτισμού στο πεδίο του προγραμματισμού, στα τοπικά σοβιέτ και τις εργατικές κολεκτίβες και το ρόλο τους, δεν μπορεί να αποτελέσουν άλλοθι για να προβληθεί σαν αντίβαρο του σοσιαλισμού η "οικονομία της αγοράς", ο "ελεύθερος ανταγωνισμός" και η πολιτική των ιδιωτικοποιήσεων ή η ουτοπική στην καλύτερη περίπτωση άποψη της "αυτοδιαχείρισης" και "αυτοδιεύθυνσης", που οδηγεί στη διάσπαση της ενιαίας, παλλαϊκής σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας σε ιδιοκτησίες ομάδων παραγωγών, σε βάρος του κοινωνικού συνόλου και του συλλογικού συμφέροντος.H κοινωνική ιδιοκτησία και ο κεντρικός σχεδιασμός δέχτηκαν και δέχονται συνεχείς βολές και συκοφαντίες από τις αντισοσιαλιστικές δυνάμεις. Στην ουσία "πυροβολείται" η κατάργηση της ταξικής εκμετάλλευσης και η πολιτική εξουσία της εργατικής τάξης και των συμμάχων της.