Ισως αποδειχθεί ζήτημα - κλειδί σε πολλά ερωτήματα που μας απασχολούν για το έδαφος, πάνω στο οποίο ευδοκίμησαν λάθη, αδυναμίες, ελλείψεις και τελικά παρεκκλίσεις. Το πρόβλημα των αντιθέσεων στο σοσιαλισμό δεν έγινε αντικείμενο θεωρητικών μελετών και κυρίως πρακτικών λύσεων, με αποτέλεσμα αρνητικές συνέπειες, που είχαν την αντανάκλασή τους στο οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο. Υποτιμήθηκαν βασικές σκέψεις του Λένιν, σύμφωνα με τις οποίες ο σοσιαλισμός δεν είναι απαλλαγμένος από αντιθέσεις και διαφωνίες και ότι αυτές, όταν παραγνωρίζονται, μπορεί να πάρουν χαρακτήρα σύγκρουσης. (21)

Υπερεκτιμήθηκε ή απολυτοποιήθηκε η διαδικασία ενοποίησης της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Κυριάρχησαν εσφαλμένες απόψεις, που υποστήριζαν ότι οι αντιθέσεις στο σοσιαλισμό χάνουν τη σημασία τους, με αποτέλεσμα να μην εντοπίζονται και να μην αντιμετωπίζονται αναντιστοιχίες, δυσαρμονίες και προβλήματα, στο βαθμό που απαιτούσαν οι συνθήκες.

Κατά διαστήματα, ιδιαίτερα στη 10ετία του '70 και πιο έντονα μετά την πολωνική κρίση, αναπτύσσονταν έντονες συζητήσεις για τη διαλεκτική των αντιθέσεων στο σοσιαλισμό, οι οποίες όμως δεν είχαν συνέχεια. Αν και επισημαίνονταν ζητήματα δε φαίνεται ότι δίνονταν πρακτικές λύσεις στο καίριο αυτό πρόβλημα, πέρα από θεωρητικές συζητήσεις και τις εργασίες που έγιναν από διάφορα επιστημονικά ινστιτούτα.

Σε κάθε φάση ανάπτυξης της σοσιαλιστικής κοινωνίας σε συνθήκες, όπου η επιστημονικοτεχνική επανάσταση που προβάλλει τον οργανικό δεσμό ανάμεσα στην κοινωνική και την τεχνολογική πρόοδο, τα κομμουνιστικά κόμματα και τα κρατικά όργανα όφειλαν να έχουν διαρκώς στραμμένη την προσοχή τους στα εξής προβλήματα: την τελειοποίηση των παραγωγικών σχέσεων και την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων την ανώτερη οργάνωση του όλου μηχανισμού της οικονομίας. Την άνοδο της σοσιαλιστικής συνείδησης και της πολιτιστικής ανάπτυξης των λαών των σοσιαλιστικών χωρών.

Στις συνθήκες της σοσιαλιστικής οικοδόμησης - σε διάκριση προς τον καπιταλισμό - χαρακτηριστικό γνώρισμα είναι η γρήγορη και σε ορισμένες φάσεις αλματώδης αύξηση των υλικών και πνευματικών αναγκών του ανθρώπου, άρα οι ανάγκες για ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων συνεχώς μεγαλώνουν.

Στο βαθμό που δεν αντιμετωπίζονται οι αντιφάσεις αυτές, ανακύπτουν αντιθέσεις ανάμεσα στην κοινωνική παραγωγή και την κατανάλωση, ανάμεσα στο ατομικό και κοινωνικό συμφέρον. Στην προκειμένη περίπτωση η άρση αυτής της αντίφασης δεν μπορεί να γίνει με την καλλιέργεια και εξιδανίκευση του ατομικού καταναλωτισμού ούτε βεβαίως με την αγνόηση της τάσης αύξησης των προσωπικών και συλλογικών αναγκών. Η πορεία της σοσιαλιστικής οικοδόμησης δείχνει ότι στο βαθμό που δεν υπήρξε ένα "μέτρο" ισορροπίας με βάση τις αντικειμενικές δυνατότητες, δημιουργήθηκαν προβλήματα, καλλιεργήθηκαν δυσαρέσκειες.

Με την οικοδόμηση των βάσεων του σοσιαλισμού καταργήθηκαν οι ταξικές διακρίσεις, υποχώρησαν αλλά δεν καταργήθηκαν οι διακρίσεις και διαφορές ρόλων ανάμεσα στην εργατική τάξη και τα άλλα κοινωνικά στρώματα του πληθυσμού, αγροτιά, διανόηση, που εκδηλώνονταν με διάφορες μορφές (αντίθεση μεταξύ πόλης και χωριού, σωματικής και πνευματικής εργασίας κ. λ. π. ).

Αλλες διακρίσεις συνδέονταν με το επίπεδο ανάπτυξης του σοσιαλισμού, τις μορφές σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας, με ιστορικές, εθνικές και τοπικές ιδιομορφίες. Αλλες διαφορές που εκδηλώνονταν ως διαφορές συνείδησης και προσανατολισμών είχαν πηγή την επιβίωση αναχρονιστικών αντιλήψεων, ή την πίεση της αστικής ιδεολογίας στις συνθήκες ιδεολογικής επίθεσης από τον ιμπεριαλισμό.

Οι αντιθέσεις στη σοσιαλιστική κοινωνία συνδέονται με τη μαρξιστική θέση για το χαρακτήρα της κοινωνίας αυτής, που περιγράφεται ως μεταβατική περίοδος επαναστατικής μετατροπής της καπιταλιστικής σε κομμουνιστική. Περίοδος στην οποία δεν επιτυγχάνεται η πλήρης κοινωνική ισότητα. (22)

Η ιστορική πείρα δικαίωσε τις θέσεις των κλασικών του μαρξισμού - λενινισμού. Εδωσε πολλά νέα στοιχεία για βαθύτερη μελέτη και ανάπτυξη των αντιλήψεων για τις αντιθέσεις στο σοσιαλισμό. Επιβεβαίωσε ότι η σοσιαλιστική κοινωνία διατηρεί επιβιώσεις, παραδόσεις, βαθιά ίχνη της παλιάς κοινωνίας, από τα σπλάχνα της οποίας προήλθε.

Η ταξική πάλη δε σταματά, με τη νίκη της σοσιαλιστικής επανάστασης. Συνεχίζεται και εντείνεται σε κρίσιμες στιγμές, ιδιαίτερα την περίοδο που καταβάλλονται προσπάθειες να κοινωνικοποιηθούν τα βασικά μέσα παραγωγής, να μπουν οι βάσεις του σοσιαλισμού. Οι εκμεταλλεύτριες τάξεις δεν παραδίνονται εύκολα, παρά το γεγονός ότι αποτελούν μειοψηφία και έχουν χάσει ορισμένα από τα πιο βασικά τους οικονομικά και πολιτικά στηρίγματα.

Η ένταση, η διάρκεια, η όξυνση και η μορφή με την οποία εκδηλώνεται η ταξική πάλη εξαρτάται από τους ρυθμούς οικοδόμησης των σοσιαλιστικών σχέσεων, από το διεθνή περίγυρο και συσχετισμό. Σε όλη την περίοδο που υπάρχει ιδιωτικό κεφάλαιο, μικρή εμπορευματική παραγωγή αναπαράγονται νέα στοιχεία της αστικής τάξης. Επηρεάζεται η κατάσταση και από το διεθνή συσχετισμό, τη στρατηγική και τακτική του ιμπεριαλισμού, που αναζητεί συνεχώς εσωτερικά στηρίγματα, ώστε να προωθήσει την από τα μέσα ανατροπή, αφού η εξωτερική επέμβαση δεν είναι εύκολη γι' αυτόν υπόθεση.

Δεν είναι ίδια η οξύτητα και οι μορφές της για όλες της χώρες, παίζουν ρόλο και οι εθνικές ιδιομορφίες, οι παραδόσεις του εργατικού και κομμουνιστικού κινήματος, η ποιότητα των δεσμών του κόμματος με το λαό, η ποιότητα της συμμαχίας της εργατικής τάξης με τα άλλα κοινωνικά στρώματα που παλεύουν για σοσιαλιστικά μέτρα και μετασχηματισμούς στη συγκεκριμένη χώρα.

Είναι φανερό ότι όσο εδραιώνονται οι σοσιαλιστικές σχέσεις παραγωγής, αναπτύσσεται η σοσιαλιστική δημοκρατία, προωθείται η πρωτόβουλη, ενεργητική λαϊκή συμμετοχή στην οικοδόμηση και στη διεύθυνση των πολιτικών και κοινωνικών υποθέσεων οι αντίπαλοι του σοσιαλισμού θα ελαχιστοποιούνται.

Τα Συνέδρια των κομμουνιστικών κομμάτων των σοσιαλιστικών χωρών είχαν επανειλημμένα επισημάνει προβλήματα μη ικανοποιητικής εφαρμογής και αξιοποίησης των νέων τεχνολογιών. Η επιστημονικοτεχνική επανάσταση εφαρμόστηκε και αξιοποιήθηκε ανισόμετρα και επιλεκτικά: στη στρατιωτική οικονομία, στο διάστημα, σε τομείς της βαριάς βιομηχανίας, των μεγάλων έργων και λιγότερο στη βιομηχανία καταναλωτικών αγαθών και στις υπηρεσίες. Πέρα από τους αντικειμενικούς, ιστορικούς παράγοντες, η σχετικά χαμηλή αξιοποίηση των επιτευγμάτων της ΕΤΕ και η σχετικά επίσης χαμηλή απόδοση των επενδύσεων πρέπει να αναζητηθούν και στους παρακάτω παράγοντες:

Στο ρόλο του οικονομικού μηχανισμού διεύθυνσης, στις μορφές και μεθόδους διοίκησης και διεύθυνσης, στο σύστημα κατανομής ανάλογα με την ποσότητα και την ποιότητα της εργασίας, στο σύστημα των υλικών και ηθικών κινήτρων, την ορθολογική χρησιμοποίηση των υλικών, χρηματικών και εργασιακών πόρων, σε στενή σχέση και με τη λαϊκή συμμετοχή στη διαχείριση, διεύθυνση και τον έλεγχο των οργάνων προγραμματισμού και διεύθυνσης.

Αυτοί οι συντελεστές διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στο να αξιοποιηθούν οι δυνατότητες της σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας, που δε γίνονται πράξη από μόνες τους, δίχως τον ανθρώπινο παράγοντα και τη στήριξη στην επιστήμη και στην τεχνική. Το πέρασμα από την εκτατική στην εντατική ανάπτυξη συνδέονται και με τις μορφές και την ποιότητα της σοσιαλιστικής δημοκρατίας, τη συμμετοχή των μαζών.

Ενας παράγοντας, επίσης, που πρέπει να μελετηθεί με τη βοήθεια της πείρας των ΚΚ και των επιστημόνων είναι το πρόβλημα των δυνατοτήτων της σοσιαλιστικής συσσώρευσης - στις συγκεκριμένες χώρες και στις συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες - που δρα ως αντικειμενικός παράγοντας θετικός ή ανασταλτικός στη συνεχή ανάπτυξη και κυρίως στην καθολική εφαρμογή της ΕΤΕ.Η διαπίστωση, για τον τρόπο αξιοποίησης της ΕΤΕ στο σοσιαλισμό δεν αναιρεί το γεγονός ότι οι σοσιαλιστικές σχέσεις παραγωγής έδωσαν σημαντική ώθηση στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και στην αισθητή τεχνολογική πρόοδο σε χώρες που ξεκίνησαν από το κατώτατο σημείο σε σύγκριση με την αντίστοιχη κατάσταση που υπήρχε στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες. Μια σειρά μελέτες και στατιστικές αποδείχνουν, ότι στις σοσιαλιστικές χώρες αναπτύχθηκαν οι παραγωγικές δυνάμεις, έγινε σημαντική προσπάθεια ανάπτυξης της επιστήμης και της τεχνικής. Ανακαλύψεις και επιστημονικές έρευνες διατηρούν ακόμα την αξία τους, σε πολλούς τομείς. Ειδικά η ΕΣΣΔ κατά διαστήματα πήρε το προβάδισμα έναντι των αναπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών.Δεν ισχύει το επιχείρημα που γνώρισε πλατιά διάδοση στις καπιταλιστικές χώρες, ότι η καθυστέρηση στον εκσυγχρονισμό των παραγωγικών δυνάμεων αποτέλεσε καθοριστική αιτία για την ανατροπή των καθεστώτων στις σοσιαλιστικές χώρες.

Οι αντιλήψεις αυτές αναδεικνύουν μονόπλευρα ως αποκλειστικό κριτήριο και μέτρο προοδευτισμού και δημοκρατίας την ανάπτυξη των παραγωγικών μέσων, την ανάπτυξη της τεχνικής και επιστήμης. Παραμερίζουν το πρόβλημα της ιδιοκτησίας στον καπιταλισμό, τη θέση και το ρόλο του εργαζόμενου στην παραγωγική διαδικασία.

Η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, παρά το δημιουργικό, επαναστατικό τους χαρακτήρα, δεν αποτελεί τον αποκλειστικό δείκτη της δημιουργικής πλευράς της ανθρώπινης δραστηριότητας και της κοινωνικής θέσης των εργαζομένων. Ο σοσιαλισμός, ακόμα και με χαμηλότερη παραγωγικότητα, όταν βεβαίως αυτή οφείλεται σε ιστορικούς, αντικειμενικούς λόγους, είναι σε θέση να προσφέρει στους εργαζόμενους περισσότερα απ' ότι ο καπιταλισμός λόγω των ποιοτικών στοιχείων που φέρνει στις συνθήκες εργασίας και διαβίωσης. Η κατάργηση εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο διαμορφώνει ένα νέο σύστημα ανθρώπινων αξιών, που καθορίζουν την ποιότητα ζωής και την ιεράρχηση κριτηρίων και αναγκών.

Αναμφισβήτητα η ανάπτυξη της υλικοτεχνικής υποδομής στη βάση της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης, το επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών μέσων, η σύνθετη εκμηχάνιση και ο αυτοματισμός συμβάλλουν στην ανάπτυξη των παραγωγικών σχέσεων.

Στην ενιαία στρατηγική και τακτική του ιμπεριαλισμού δεν αντιπαρατάχθηκε σε κρίσιμες περιόδους η ενιαία στρατηγική και τακτική του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος. Ιδιαίτερο πλήγμα στην ενότητα του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος αποτέλεσε η ρήξη ανάμεσα στο ΚΚΣΕ και το Κ. Κ. Κίνας με επιπτώσεις στο διεθνή συσχετισμό δύναμης, στην ενιαία δράση κατά του ιμπεριαλισμού. Ασκησε αρνητικές επιδράσεις, αλυσιδωτές, σε πολλά κομμουνιστικά κόμματα σε ολόκληρο το κόσμο. Αξιοποιήθηκε για την ένταση του αντικομμουνισμού και του αντισοσιαλισμού. Στη συνέχεια η ενότητα του κομμουνιστικού κινήματος δοκιμάστηκε από το ρεύμα του ευρωκομμουνισμού, που σήμανε τη διείσδυση αναθεωρητικών και ηττοπαθών, συμβιβαστικών αντιλήψεων στις γραμμές του κομμουνιστικού κινήματος στην καπιταλιστική Ευρώπη.

Χρειάζεται να μελετηθούν στην πορεία και να φωτιστούν οι αρνητικές συνέπειες, οι επιπτώσεις από τη διάλυση της Κομμουνιστικής Διεθνούς ως ενιαίου κέντρου με την ανταλλαγή απόψεων και με άλλα κομμουνιστικά κόμματα. Η νέα μορφή συντονισμού, με τη βοήθεια των διεθνών διασκέψεων που καθιερώθηκε, συνέβαλε ως μια ορισμένη περίοδο στην κοινή επεξεργασία της στρατηγικής και τακτικής, στην κοινή δράση. Στην πορεία ουσιαστικά εγκαταλείφθηκε και αυτή, λόγω των ιδεολογικών διαφωνιών και των ρήξεων στις γραμμές του κομμουνιστικού κινήματος. Η αντικατάστασή της με διμερείς και πολυμερείς περιφερειακές συναντήσεις για ορισμένα διεθνή κυρίως ζητήματα δεν επαρκούσε για να αντιμετωπιστούν ζητήματα ενιαίας δράσης, ιδεολογικά και θεωρητικά προβλήματα. Ο χαρακτήρας συζήτησης και αντιπαράθεσης ήταν λιγότερο ή περισσότερο τυπικός, μακριά από τη ζωντανή δημιουργική συζήτηση για την ουσία των προβλημάτων.

Υπήρξαν περίοδοι που συζήτηση με επίκεντρο ιδεολογικές διαφορές πήρε και τη μορφή ανοιχτής ρήξης και διακοπής κάθε είδους σχέσης, με αποτέλεσμα χάσμα και διαιρέσεις. Σε άλλες περιπτώσεις στο όνομα της αυτοτελούς ευθύνης και της μη επέμβασης στα εσωτερικά των κομμάτων σταματούσε κάθε συζήτηση και κριτική με αποτέλεσμα οι σχέσεις να παίρνουν τυπικό χαρακτήρα στην ανταλλαγή απόψεων και γνωμών. Και η μια και η άλλη τακτική τελικά οδήγησε στο ίδιο αποτέλεσμα στη χαλάρωση της ενότητας ή στην εύκολη στοίχιση πίσω από τη μια ή την άλλη άποψη. Το πιο βασικό είναι ότι μειώθηκε έως και αδυνάτισε η συζήτηση θεωρητικών προβλημάτων και αιτιών που προκαλούσαν τη μια ή άλλη άποψη και παρέκκλιση.

Είναι αναγκαίο να συνεχιστεί η προσπάθεια, με την ανταλλαγή γνωμών με άλλα κομμουνιστικά κόμματα, με βάση τη μακρόχρονη θετική αλλά και αρνητική πείρα, ώστε να εμβαθύνουμε στους τρόπους και τις μεθόδους που γίνονταν οι συζητήσεις σε ιδεολογικά θέματα και διαφορές ανάμεσα στα κομμουνιστικά κόμματα, στο τύπο σχέσεων που ανέπτυξαν μεταξύ τους σε διεθνές και περιφερειακό επίπεδο.

Η συζήτηση των διαφορετικών απόψεων, όταν γίνεται με βάση τις κομμουνιστικές αρχές, όχι μόνο δεν επιτρέπει την αξιοποίησή τους από τις δυνάμεις του ιμπεριαλισμού, αλλά αντίθετα μπορεί να αποτελέσει σοβαρό παράγοντα για την καλύτερη αντιμετώπισή του.