Ενα μεγάλο ανοιχτό βιβλίο της φύσης, της ιστορίας, της τέχνης και του πολιτισμού του σημερινού Νομού Κοζάνης, αποτελεί το Ιστορικό, Λαογραφικό και Φυσικής Ιστορίας Μουσείο της Κοζάνης.Η ζωή του ξεπερνά τη δεκαετία (εγκαινιάστηκε επίσημα το 1987) και για την προσφορά του βραβεύτηκε τον περασμένο Δεκέμβρη από την Ακαδημία Αθηνών. Το Μουσείο ιδρύθηκε από το Σύνδεσμο Γραμμάτων και Τεχνών Νομού Κοζάνης,με βασικό σκοπό τη διάσωση των θησαυρών της πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου και των θησαυρών του φυσικού περιβάλλοντος. Στεγάζεται σε τετραώροφο κτίριο παραδοσιακής μακεδονικής αρχιτεκτονικής των χρόνων της τουρκοκρατίας και στις αίθουσές του φιλοξενούνται οι συλλογές του ιστορικού και λαογραφικού τμήματος, αλλά και οι συλλογές φυσικής ιστορίας.

Ο φούρνος, που καίει για να ψήσει ψωμί, το πηγάδι, απαραίτητο σε κάθε παλαιό αρχοντικό για την ύδρευση της οικογένειας, "υποδέχονται" στον ισόγειο χώρο, τον επισκέπτη του Μουσείου. Σε τμήμα του ίδιου χώρου, φιλοξενείται η αναπαράσταση της αγροτικής ζωής στην ύπαιθρο: Γεωργός στη σπορά και το όργωμα, θερίστριες στο σιταγρό, κόψιμο του τριφυλλιού, αλωνισμός των σιτηρών και λίχνισμα, ο μύλος που αλέθει τα σιτηρά. Οι μικροί και μεγάλοι επισκέπτες του Μουσείου έχουν τη δυνατότητα να γνωρίσουν ακόμη τη ζωή των ξυλοκόπων στο δάσος, όπου πριονίζουν το δέντρο για ξυλεία, πλανίζουν τον κορμό και τον σχίζουν σε σανίδες, ενώ ο βοηθός τους "Καλύβας" ζυμώνει, πλένει και μαγειρεύει. Ακόμη, ενημερώνονται συνοπτικά για την ιστορία του Νομού Κοζάνης από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, για την τοπική αρχιτεκτονική σε σύγκριση με την αρχιτεκτονική στον ευρύτερο ελληνικό χώρο με βάση τις μακέτες και τις φωτογραφίες κτιρίων, που εκτίθενται σε δύο παράπλευρους εκθετήριους χώρους.

Στο Ιστορικό Τμήμα, στον 1ο και 2ο όροφο του Μουσείου, ο επισκέπτης, ξεκινώντας από τις αρχέγονες ρίζες της ανθρώπινης ζωής στο Νομό Κοζάνης, ξετυλίγοντας το νήμα της ιστορίας, φτάνει στη σύγχρονη εποχή. Ενδιαφέροντα εκθέματα μας ταξιδεύουν στη νεολιθική εποχή, στην εποχή του σιδήρου, στην αρχαϊκή, στην κλασική, στην ελληνιστική, στη ρωμαϊκή, στη βυζαντινή, στην τουρκοκρατία και τους νεότερους χρόνους (Μακεδονικός Αγώνας, Βαλκανικοί Πόλεμοι, Ελληνοϊταλικός Πόλεμος, Εθνική Αντίσταση).

Το Λαογραφικό Τμήμα του Μουσείου (3ος όροφος) προσφέρει μια συνθετική και λειτουργική παρουσίαση των όψεων του παραδοσιακού πολιτισμού κατά θέματα και ενότητες, που εκπροσωπούν όλα τα πολιτισμικά υποσύνολα και τις κοινωνικές ομάδες, που περικλείονται στο χώρο του Νομού Κοζάνης. Καθώς ανεβαίνει ο επισκέπτης τη σκάλα, βλέπει ένα μεγάλο πίνακα λαϊκής ζωγραφικής, έργο του Τάσου Ζωγράφου.Μπαίνοντας, αντικρίζει τους χώρους με τις παραδοσιακές ασχολίες της πρωτογενούς παραγωγής με τα πατροπαράδοτα εργαλεία τους. Η γεωργία, η κτηνοτροφία, η αμπελουργία, η αλιεία, η καπνοκαλλιέργεια, η μελισσοκομία και η κροκοκαλλιέργεια, είναι οι βασικές εργασίες με τις οποίες ασχολήθηκε ο κάτοικος της Κοζάνης. Τα παρουσιαζόμενα αντικείμενα είναι πράγματα, που χρησιμοποίησε το ελληνικό αγροτικό και κτηνοτροφικό σπίτι από τον πανάρχαιο καιρό.Αντικείμενα, που στις μέρες μας, τα περισσότερα, έχουν αντικατασταθεί από σύγχρονα βιομηχανοποιημένα. Τα εκθέματα του Λαογραφικού Τμήματος είναι χειροποίητα, κατασκευασμένα από τους ίδιους τους αγρότες ή τους τσοπάνηδες, για να καλύψουν τις ανάγκες της δουλιάς τους και του σπιτιού τους.

Εικόνες από τη βιοτεχνική και εμπορική δραστηριότητα του τόπου στους περασμένους καιρούς, προσφέρει η επίσκεψη στον 4ο όροφο του Μουσείου, με οδηγό το χρωστήρα του ζωγράφου Μανώλη Δραγώγια."Ζωντανεύουν" ο καστανάς, ο υπαίθριος πλανόδιος φωτογράφος, οι πολυτάλαντοι τεχνίτες του χαλκού, του χρυσού, του σιδήρου, ο τσαγκάρης, ο νταμπάκης, ο κουρέας, ο κανταρτζής.

Το Χοροστάσι του Μουσείου, στον 5ο όροφο, είναι γεμάτο από γιορτινές, αυθεντικές λαϊκές φορεσιές, που, τοποθετημένες σε ομάδες, παρουσιάζουν κάθε περιοχή του νομού, με κέντρο την πόλη της Κοζάνης. Οι φορεσιές αυτές (58 συνολικά) δείχνουν την καλλιτεχνική δημιουργία της γυναίκας του λαού. Βγαλμένες όλες μέσα από τη βυζαντινή παράδοση, εκφράζουν τη λαϊκή ψυχολογία και φανερώνουν τις συνθήκες της ζωής των κατοίκων του τόπου, αλλά και την έντονη επιθυμία για τη διατήρηση της ομορφιάς της ζωής.Στο βάθος, στην αριστερή γωνιά, οι λαϊκοί οργανοπαίκτες, οι γνωστοί "λαλτσήδες" με τα λαλούμενά τους, περιμένουν το σύνθημα για να βροντήσουν "τ' άργανα", ν' αρχίσει η ζωή και η κίνηση στο χοροστάσι.

Διαφορετικό, αλλά εξίσου σημαντικό και ενδιαφέρον, είναι το τμήμα της Φυσικής Ιστορίας του Μουσείου, που φιλοξενείται στο υπόγειο. Το τμήμα αυτό αναπαριστάνει τη φύση σε σμικρογραφία. Στις συλλογές του περιλαμβάνονται συνοπτικά: Μικρό σπήλαιο με σταλακτίτες και σταλαγμίτες. Ποικιλία από ορυκτά, πετρώματα, μεταλλεύματα, γαιώδη, καλλιτεχνήματα της φύσης και ημιπολύτιμοι λίθοι, τοποθετημένα σε προθήκες. Συλλογή από 220 φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά του Νομού Κοζάνης. Απολιθωμένοι κορμοί δέντρων και απολιθωμένα φύλλα παλαιοζωικού - καινοζωικού αιώνα. Απολιθωμένα θαλασσινά είδη από όλες τις περιοχές του νομού, όπως σπάνια είδη κοραλλιών της Δεβονίου, Σιλουρίου περιόδου, είδη κώνων της κρητιδικής περιόδου, κοχλίες κ.ά. Οικοσύστημα βουνό - δάσος με όλα τα είδη ζώων της περιοχής ταριχευμένα. Οικοσύστημα λίμνη, αγρός και αγροικία με όλα τα είδη ζώων. Διάφορα είδη εντόμων. Διάφορα κοράλλια, όστρακα και λοιπά είδη από τον κόσμο της θάλασσας, είδη ορυκτών της πατρίδας μας και άλλων χωρών.

Εκτός από τις μόνιμες συλλογές του, στο Μουσείο λειτουργεί επίσης: Εκθεσιακός χώρος για περιοδικές εκθέσεις ζωγραφικής, φωτογραφίας, ορυκτολογίας και παραδοσιακού κοσμήματος. Χώρος για διαλέξεις, συναυλίες και προβολές. Εργαστήριο προληπτικής συντήρησης αντικειμένων των λαογραφικών συλλογών και των ειδών φυσικής ιστορίας κ.ά. Στον τομέα των εκπαιδευτικών προγραμμάτων λειτουργεί χορευτικό συγκρότημα με τη συμμετοχή 450 παιδιών, ηλικίας 6 έως 18 ετών, που διδάσκονται ιστορία, λαογραφία, δημοτικά τραγούδια και παραδοσιακοί χοροί. Ακόμη λειτουργεί Τμήμα Ζωγραφικής,στο οποίο συμμετέχουν 50 παιδιά, ενώ το Τμήμα Εκδόσεων Βιβλίων έχει κυκλοφορήσει μέχρι σήμερα 52 βιβλία ιστορικού - λαογραφικού, αρχαιολογικού και εθνογραφικού περιεχομένου. Τέλος, σημειώνουμε ότι παράρτημα του Μουσείου είναι το υπαίθριο Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα, στο όρος Μπούρινο.

Η. Μ.