Συνεχίζουμε σήμερα το ταξίδι που ξεκινήσαμε την προηγούμενη Κυριακή, μέσα από το βιβλίο του Τζον Φρίλι «Εικόνες από την Πόλη»,(εκδ. «Printa»). Ενα ενδιαφέρον οδοιπορικό μέσα από το οποίο διαλέξαμε να εστιάσουμε στις κρήνες που «ξεδιψούν» τον αναγνώστη...

«Οι κρήνες της Ιστανμπούλ διαφέρουν από τις κρήνες της Ρώμης. Εδώ απουσιάζουν εντελώς οι επιβλητικές μαρμαρόγλυφες φιγούρες, οι αλληγορικές θεότητες των ποταμών, οι ερωτιδείς με τους πίδακες που αναβλύζουν, όπως και οι περίτεχνοι καταρράκτες και οι στέρνες. Ωστόσο, οι κρήνες της Ιστανμπούλ, παρά τη λιτότητα και τη χρηστικότητά τους, δεν υστερούν καθόλου αισθητικά. Στην πιο απλή μορφή τους είναι μια εσοχή σε κάποιον τοίχο, με στόμιο απ' όπου το νερό τρέχει σε μια μαρμάρινη λεκάνη. Το στόμιο είναι ένθετο σ' ένα μαρμάρινο θωράκιο, τον "πέτρινο καθρέφτη" που συνήθως φέρει χαμηλή ανάγλυφη διακόσμηση με φυτικά και γεωμετρικά μοτίβα. Η εσοχή, πάλι, συνήθως πλαισιώνεται από ένα τόξο και η πρόσοψη του τοίχου γύρω του είναι επενδεδυμένη με μάρμαρο που το κοσμούν σχέδια παρόμοια με εκείνα του "πέτρινου καθρέφτη". Στην κορφή της πρόσοψης θα βρείτε πάντα μια καλλιγραφημένη επιγραφή με το όνομα του δωρητή και την ημερομηνία της κατασκευής.

Οι επιγραφές, συνήθως, φτιάχνουν ένα χρονόγραμμα όπου οι σχετικές πληροφορίες παρέχονται βάσει της αριθμητικής αξίας των αραβικών γραμμάτων. Ενα τυπικό παράδειγμα τέτοιου χρονογράμματος υπάρχει στην κρήνη, κοντά στην πλατεία Μπεγιαζίτ. Το πρώτο τμήμα της επιγραφής μάς πληροφορεί πως ο δωρητής της κρήνης λεγόταν Αχί Ντουρμούς Μπαμπά και υπηρέτησε ως νεροκουβαλητής στο στρατό του Σουλτάνου Μπεγιαζίτ Β΄. Το χρονόγραμμα εμφανίζεται στην τελευταία φράση της επιγραφής και διαβάζεται ως εξής: "Ο ουρανός παραμένει στη θέση του". Ο έξυπνος Αραβας ερευνητής μπορεί, κάλλιστα, χρησιμοποιώντας ένα λογαριθμικό κανόνα, να υπολογίσει την ημερομηνία της κατασκευής ως έτος Εγείρας 916 (1511 μ.Χ.).

Τα χρονογράμματα αποτέλεσαν την αγαπημένη καλλιτεχνική έκφραση των οθωμανών ποιητών που συναγωνίζονταν για την πιο έξυπνη και πρωτότυπη σύνθεση. Το ιδανικό χρονόγραμμα, κατά τη δική τους άποψη, έπρεπε να δίνει όχι μόνο το όνομα του δωρητή και την ημερομηνία της κατασκευής, αλλά ταυτόχρονα να διαφημίζει και τις ποιητικές ικανότητες του δημιουργού του. Ενα καλό τέτοιο παράδειγμα είναι η επιγραφή στη μνημειακή δημόσια κρήνη του Σουλτάνου Αχμέτ Γ΄, γραμμένη από τον περιφανή ποιητή Σαγίτ Ουεχμπί που εξυμνεί με περίτεχνα χρυσά γράμματα την κρήνη, συγκρίνοντάς τη με το νερό της ιερής πηγής Ζεμζέμ και με την ιερή σελσεμπίλ του παραδείσου. Η επιγραφή κλείνει με τους ακόλουθους σεμνούς στίχους: "Ο Σεγίτ Ουεχμπί Εφέντη, ο μεγαλύτερος μάγος του λόγου στην εποχή του, πέρασε τα μαργαριτάρια αυτά στο νήμα της ποίησής του, ενώνοντας τους δύο στίχους στο χρονόγραμμα σαν δυο γλυκά αμύγδαλα, στήθος με στήθος: Με τι τείχος ανυπέρβλητο καταράστηκε ο Σουλτάν Αχμέτ τα νερά! Μόλις το ρεύμα, έκπληκτο, το αντικρίσει, ανακόπτει την πορεία του". (Ετος Εγείρας 1139, ή 1728 μ.Χ.). Αλλοι δημιουργοί χρονογραμμάτων, όπως π.χ. στην κρήνη του Σεμίζ Αλί Πασά, έφεραν σε πέρας την ανάθεση με καθαρά επιγραμματικό ύφος, χωρίς κομπορρημοσύνες και εκλεπτυσμούς. Το χρονόγραμμα της κρήνης αναφέρεται στο ιστορικό ποτάμι Σατ αλ Αράπ, στη συμβολή του Τίγρη και του Ευφράτη. Διαβάζουμε: "Το νερό της κρήνης τρέχει σαν τα νερά του Σατ. Το ακούει η Βαγδάτη και λαχταρά να δροσιστεί!". (Ετος Εγείρας 965, ή 1558 μ.Χ.).

Η παλαιότερη κρήνη της Ιστανμπούλ είναι μάλλον εκείνη που βρίσκεται έξω από την Πύλη του Βελιγραδίου. Λέγεται Καζλί Τσεσμέ, Κρήνη της χήνας, γιατί είναι διακοσμημένη με την ανάγλυφη φιγούρα μιας χαρωπής, κατά τα φαινόμενα, χήνας με μακρύ λαιμό. Λέγεται πως η Κρήνη της χήνας, που έδωσε το όνομά της σε ολόκληρη τη συνοικία, χτίστηκε τη βυζαντινή εποχή. Μια επιγραφή μάς πληροφορεί πως η κρήνη αναστυλώθηκε το 1546 από κάποιον Μεχμέτ Μπέη. Η ποιητική επιγραφή κλείνει με έναν χαρούμενο χαιρετισμό του δωρητή: "Στην υγεία των φίλων που έρχονται να ξεδιψάσουν!".

Μια από τις ωραιότερες δημόσιες κρήνες της Πόλης συναντάται στην περιοχή του Λευκού Μουστακιού, μια γραφική συνοικία, απάτητη από τουρίστες, παρόλο που είναι ακριβώς πίσω από το Μπλε Τζαμί. Βρίσκεται στην πλατεία και είναι η κατεξοχήν πηγή ύδρευσης της πάμφτωχης αλλά χαρούμενης γειτονιάς. Μ' όλο που φαίνεται σαν ένας κοινός τσεσμές, από τους πολλούς στην πόλη, ξεχωρίζει για τις πανέμορφες ανάγλυφες παραστάσεις της, φτιαγμένες σύμφωνα με την πιο εκλεπτυσμένη μπαρόκ τεχνοτροπία. Ο "πέτρινος καθρέφτης" έχει φιγούρες κυπαρισσιών που λυγίζουν στον άνεμο. Δίπλα και πάνω από τα κυπαρίσσια αναπαριστώνται μπολ με φρούτα και ανθισμένα φυτά, όλα μέσα σε μια ζωφόρο με περικοκλάδες. Η ομορφιά της κρήνης γίνεται ακόμη εντονότερη από την καλλιτεχνική επέμβαση δύο αιώνων χρήσης. Τα πέτρινα λουλούδια έγιναν εμφανέστερα από την κάπνα των μαγειρείων που σερβίρουν βραδινό. Οι μαρμάρινοι πάγκοι δίπλα στην κρήνη έχουν πάρει το οικείο σχήμα του σαμαριού από γενιές ολόκληρες γυναικών που μαζεύονται εκεί για να κουτσομπολέψουν. Το βαθούλωμα του "πέτρινου καθρέφτη" ταιριάζει απόλυτα στο χέρι του διψασμένου που σκύβει για να πιει. Η κρήνη βρίσκεται συνεχώς στο επίκεντρο της κοινωνικής ζωής της πλατείας, από το 1745 που χτίστηκε, γιατί η τυχερή αυτή γειτονιά δεν έχει καταστραφεί από την πρόοδο. Και μ' όλο που είναι πρόβλημα η απουσία τρεχούμενου νερού στο σπίτι, η κρήνη στην πλατεία ξέρει να ανταμείβει με την πολλαπλή λειτουργικότητά της ως πλυσταριό, γυναικείο φόρουμ, παιδική μπανιέρα, ποτίστρα για τα άλογα και δεξαμενή καθαρμών. Χρειάζεται να περάσει κανείς μερικές ώρες σε κάποιο καφενείο της πλατείας για να μπορέσει να καταλάβει πόσο απαραίτητη είναι η κρήνη αυτή για τη ζωή της γειτονιάς. Να δει τα παιδιά που έρχονται να ξεδιψάσουν την ώρα που παίζουν στην πλατεία. Τις γυναίκες που κουβεντιάζουν καθώς περιμένουν τη στάμνα να γεμίσει. Τους εξουθενωμένους μικροπωλητές που, αφού δροσιστούν κάτω από την κρήνη, ξαποσταίνουν ακουμπώντας το βρεγμένο τους κεφάλι στην μπαρόκ περικοκλάδα και μετρούν θλιμμένα μια χούφτα κέρματα μετά από ένα μακρύ και εξοντωτικό μεροκάματο. Καθισμένοι στην πλατεία, πίνοντας το ρακί μας, ξαναφέρνουμε στο νου όλες αυτές τις διαχρονικές υπηρεσίες που προσφέρει η παλιά κρήνη. Αναλογιζόμαστε, επίσης, και τους αμέτρητους άλλους τρόπους με τους οποίους η παλιά πόλη διατηρεί ακόμη τον πλούτο και την ανθρωπιά της, κάτι που, στις σύγχρονες πόλεις, έχει πια λησμονηθεί. Αυτά κουβεντιάζαμε ένα απόγευμα στην πλατεία του Λευκού Μουστακιού, όταν προσέξαμε ένα νεαρό κορίτσι, όρθιο, στην κρήνη. Είχε πάψει για λίγο να κουβεντιάζει με μια φιλενάδα και στεκόταν εκεί, με το ένα χέρι στο γοφό ενώ το άλλο, καθώς κρατούσε τον αμφορέα στον ώμο, διέγραφε ένα υπέροχο τόξο. Μια στάση αρχαϊκή που θύμιζε αττική ζωφόρο, μια κλασική ομορφιά δίπλα στο πηγάδι, εδώ στην τραχιά, παλιά Κωνσταντινούπολη».