Η εξέλιξη της λογοτεχνίας για παιδιά στο νεοελληνικό κράτος είναι παράλληλη με την πορεία των κοινωνικών μεταβολών στον τόπο μας: Η εκάστοτε άνθησή της ή αντίθετα η κάμψη της ποιότητας και της παραγωγής της συμπίπτουν με τις εξάρσεις ή τις καθηλώσεις της οικονομικής, πολιτικής και εθνικής μας ιστορίας.

Οπως ολόκληρος ο ΙΘ΄ αιώνας και οι αρχές του Κ΄ δονούνται από τις μάχες για τη γλώσσα και κυριαρχούνται από τις ιαχές της Μεγάλης Ιδέας, έτσι και τα λογοτεχνήματα για παιδιά εκείνη την περίοδο διαπνέονται από ουτοπίες και ψευδαισθήσεις. Χρηστομάθειες που διδάσκουν πίστη, υπακοή και υπομονή, εγχειρίδια ακατάσχετης προγονολατρίας προσφέρονται στα παιδιά σε γλώσσα συνήθως καθαρεύουσα και ακατάληπτη. Καθώς ελληνικό εξωσχολικό βιβλίο σχεδόν δεν υφίσταται, όχημα «λογοτεχνικής» καλλιέργειας είναι το σχολείο, το κατ' εξοχήν φυτώριο προκαταλήψεων και στερεοτύπων, βολικών για την κυρίαρχη τάξη εφ' όσον αυτή μπορεί να το ελέγχει.

Η εποχή είναι ιδιαίτερα ταραχώδης. Οχι μόνο εξαιτίας των συνεπειών της Επανάστασης, της βαυαροκρατίας, της μεγάλης ήττας του '97, αλλά και εξαιτίας των εσωτερικών ανακατατάξεων και ανατροπών. Μια απ' αυτές, η αστικοποίηση. Ενώ στα μέσα του ΙΘ΄ αιώνα ο αστικός πληθυσμός αποτελούσε το 8% του συνόλου, πριν κλείσει η πρώτη δεκαετία του επόμενου αιώνα είχε φτάσει το 33%! Οι πόλεις κυριεύονται από κύματα επαρχιωτών που αναζητούν στα αστικά κέντρα δουλιά και δυνατότητες επιβίωσης. Δεκάχρονα κοριτσάκια μπαίνουν υπηρέτριες, εφτάχρονα αγοράκια δουλεύουν για εμπόρους, μαστόρους, βιομηχάνους. Στρατιές φτωχών περιφέρουν στους δρόμους την αγωνία τους για ένα μεροκάματο.

Η λογοτεχνία, ως καθρέφτης της κοινωνίας, δε θα μπορούσε να το παραβλέψει. Οι λογοτεχνικές σελίδες φιλοξενούν με προθυμία τους μικρούς αυτούς βιοπαλαιστές, μόνο που το κάνουν με τρόπο υποκριτικό και αποπροσανατολιστικό: Οι φτωχοί είναι άξιοι της μοίρας τους, οι πλούσιοι είναι κατά κανόνα ευεργέτες, η υπακοή και η ευγνωμοσύνη των εργαζομένων είναι ύψιστο καθήκον. Σε μια κοινωνία όπου οι τάξεις είναι καθορισμένες και αναμφισβήτητες, τα παιδικά βιβλία αναπαράγουν ως φυσιολογική την κατωτερότητα των εργατών - οι οποίοι οφείλουν να δουλεύουν - και την ανωτερότητα των αφεντάδων - οι οποίοι δεν οφείλουν τίποτα... Κι αυτή η ιδεολογία, που θα υποχωρήσει κάτω από την πίεση των νέων ιδεών, θα ξαναεμφανίζεται σε κάθε αντιδραστική μεταβολή της πολιτικής ζωής.

(Ενα φτωχό κι ορφανό παιδί, ο Πέτρος, ήταν υπηρέτης στο κατάστημα του κυρίου Μάρκου).

-- Καλά, είπε ο κύριος Μάρκος. Συ να έρθεις να σου αγοράσω τη φορεσιά, κι εγώ θα στείλω στη μητέρα σου τριακόσιες δραχμές. Θα είναι από τους μισθούς σου. Γιατί από σήμερα θα παίρνεις εκατό δραχμές το μήνα. Αργότερα θα παίρνεις περισσότερα. Και θα τα στέλνουμε ταχτικά στη μητέρα σου.

«Τι καλός που είναι ο κύριος Μάρκος!» είπε με το νου του ο Πέτρος.

Κι ύστερα από λίγο συλλογίστηκε: «Από σήμερα θα είμαι πιο πρόθυμος και πιο εργατικός. Πρέπει με την εργασία μου να ξεπληρώσω τη μεγάλη καλοσύνη που δείχνει σε μένα ο αφεντικός μου».

(Αριστ. Π. Κουρτίδη, Ιστορίες. Εκδ. Ι. Κολλάρος & Σία, 1932)

Από τα τέλη του αιώνα και μετά την Οχτωβριανή Επανάσταση ο απόηχος των σοσιαλιστικών ιδεών που ξεσηκώνουν την Ευρώπη εμπνέει και επηρεάζει τους Ελληνες.

Ο λαός έρχεται στο προσκήνιο της κοινωνίας με δύναμη και δικαιώματα και η δημοτική, η γλώσσα του, αναγνωρίζεται ως η μόνη και αληθινή γλώσσα. Η τάξη των εργατών αποκτά υπόσταση και συνείδηση, ενώ η εκπαίδευση σπάει τα δεσμά της και επιχειρεί να αναδειχτεί ως μια πραγματική παιδεία ελευθερίας.

«Μόνον άτομο με ψηλά σηκωμένο το κεφάλι μπορεί ν' αναθρέψει

ατομικότητες με κεφάλια υψωμένα προς το φως και την αλήθεια,

ατομικότητες με υπερηφάνεια και αυτοκυριαρχία».

(Αλέξανδρος Δελμούζος, 1918)

Η ίδρυση του Εκπαιδευτικού Ομίλου στα 1910 και σχολείων βασισμένων στην παροχή ουσιαστικής γνώσης με άξιους διανοητές και αγωνιστές όπως ο Γληνός, ο Δελμούζος, ο Κουντουράς, η εμφάνιση αξιόλογων συγγραφέων, όπως ο Πάλλης, η Δέλτα, ο Παπαντωνίου, που αποδείχνουν τον γλωσσικό δυναμισμό της περιφρονημένης «μαλλιαρής» (της δημοτικής γλώσσας), το γενικό πνεύμα απελευθέρωσης από ταξικές διακρίσεις και θρησκευτικές αγκυλώσεις, όλα ενισχύουν τις προοδευτικές δυνάμεις που ονειρεύονται μια γνήσια λογοτεχνία για τη νέα γενιά.

Δυστυχώς, ο σκοταδισμός δε θ' αφήσει την ελπίδα μιας αληθινής αναγέννησης του λαού να θριαμβεύσει: Οι πρωτεργάτες του προοδευτικού Ανωτέρου Παρθεναγωγείου Βόλου θα συκοφαντηθούν, θα κατηγορηθούν και θα συρθούν στα δικαστήρια.

«Εις την συνείδησιν όλου του κόσμου μαλλιαρισμός, αναρχισμός,

σοσιαλισμός, αθεϊσμός, μασονία είναι εν και το αυτό».

Από τα πρακτικά της δίκης (Ναύπλιον 16/4/1914). Μάρτυς Μαυρομάτης (επίσκοπος).

Αλλά και τα λογοτεχνήματα που αποτελέσανε τα αναγνωστικά του καινούριου σχολείου, γραμμένα στη ζωντανή γλώσσα, με όλους τους κανόνες της λογοτεχνίας και με αξιοζήλευτες παιδαγωγικές αρχές, θα οδηγηθούν στην πυρά.

«Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα συμφώνως

προς τους νόμους εκείνους συνταχθέντα και σήμερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως».

(Νοέμβριος 1920)

Ωστόσο, αυτός ο καινούριος κόσμος χρειάζεται οπωσδήποτε την τέχνη! Ο Βάρναλης, ο Καζαντζάκης και η Γαλάτεια Καζαντζάκη, ο Βουτυράς, ο Πικρός, η Αλεξίου, ο Ρώτας γράφουν για μικρούς και μεγάλους, κι όχι μόνο εξωσχολικά βιβλία, αλλά συνεργάζονται και σε σχολικά, όταν φυσικά οι συνθήκες επιτρέπουν τη συμπόρευση της τέχνης με το σχολείο.

«Για ν' αγαπήσει ο λαός την ανάγνωση πρέπει τα παιδιά να γνωρίσουν την αξία και την αγάπη του βιβλίου. Τα καλά βιβλία είναι ό,τι πιο χρήσιμο και απαραίτητο μπορούμε να προσφέρουμε στο έθνος», διακηρύσσει ο Εκπαιδευτικός Ομιλος και αποφασίζει την έκδοση μιας σειράς βιβλίων για τα Ελληνόπουλα. Τι βιβλίων όμως; Βιβλία που θα έχουν λογοτεχνική αξία, γιατί στα παιδιά ταιριάζουν μόνο «βιβλία τέχνης και ομορφιάς». Με θέματα από τη ζωή του έθνους - τη σύγχρονη και την παλαιότερη - και από τον κόσμο της φύσης. Ιστορία, λοιπόν, πολιτισμός και φύση στα παιδικά βιβλία, για να μπορέσουν οι νέοι άνθρωποι να καταλάβουν «τη θέση τους και τη σημασία τους στην κοινωνία και στον κόσμο».

Ο εικοστός αιώνας έρχεται με κύματα πολέμων - Βαλκανικοί, Α΄ Παγκόσμιος - με διχασμούς, με πραξικοπήματα και δημοκρατίες, με τη μικρασιατική καταστροφή, με απεργίες και λαϊκούς αγώνες, με δραματικές ιδεολογικές συγκρούσεις, αλλά και μεγαλειώδεις προοπτικές. Ο καινούριος κόσμος έχει το πρόσωπο του σοσιαλισμού, στο ένα χέρι κρατάει το ζυγό της κοινωνικής δικαιοσύνης και στ' άλλο το περιστέρι της ειρήνης. Μια φωτεινή εικόνα για το μέλλον, που αντιγράφουν με συγκίνηση τα βιβλία για τη νέα γενιά, που θα ζήσει αυτό το μέλλον.

Πού 'ναι πιο καλά

(Βασίλης Ρώτας)

-- Φεγγαράκι, φεγγαράκι

που κρέμεσαι στον ουρανό

πες μου, και πού 'ναι πιο καλά

στον κάμπο ή στο βουνό;

Ποταμάκι, ποταμάκι

που τρέχεις όλον τον καιρό

πες μου, και πού 'ναι πιο καλά

στην πόλη ή στο χωριό;

Χελιδόνι, χελιδόνι

που βλέπεις χώρες και χωριά

πες μου, και πού 'ναι πιο καλά

στο νότο ή στο βοριά;

-- Οπου 'ναι υγεία και χαρά

κι όπου κανένας δεν πεινάει

κανείς δεν κρυώνει ούτε πονάει

εκεί 'ναι πιο καλά.