Τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα η πολιτική ζωή στις χώρες της Λατινικής Αμερικής είναι στενά συνδεδεμένη με την πνευματική ζωή. Οι βασικές εμπειρίες που βίωσαν οι διανοούμενοι αυτήν την περίοδο είναι η εξορία, η φυλακή, τα βασανιστήρια και ο θάνατος. Ολα αυτά ήταν «έργο» της πολιτικής των δικτατορικών καθεστώτων (Χιλή, Αργεντινή, Ουρουγουάη κλπ.) και προκάλεσαν μια βαριά παράλυση στην πνευματική εξέλιξη, με συνέπειες καταστρεπτικές. Αραγε, πόσα θα ήταν τα έργα που δεν έγινε δυνατόν να γραφτούν εξαιτίας του κλίματος της τρομοκρατίας; Δύσκολο να το ξέρουμε. Πολύ λίγοι από τους υπεύθυνους για την εξαφάνιση και το θάνατο χιλιάδων ανθρώπων έχουν τιμωρηθεί για τα εγκλήματά τους. Η πληγή συνεχίζει να είναι ανοιχτή...

Ο Περουβιανός Ξαβιέ Ερώ (1943 - 1963) μετατράπηκε σε ένα μύθο της γενιάς του, με την καθαρότητα της φωνής του, την παθιασμένη του αφοσίωση στην ποίηση και με τον τραγικό θάνατό του, σε μια μακρινή γωνιά της Περουβιανής ζούγκλας. Ο Ερώ, δοσμένος στην υπόθεση της Κουβανέζικης Επανάστασης, πίστεψε στη στρατηγική του Τσε Γκεβάρα, που είχε στόχο να δημιουργήσει επαναστατικές εστίες σ' όλη την ήπειρο. Μετά από ένα ταξίδι στη Σοβιετική Ενωση, εκπαιδεύτηκε σαν αντάρτης στην Κούβα και στάλθηκε στο Περού, για να διεισδύσει στα σύνορα με τη Βολιβία.

Εκεί η ομάδα του Ερώ έπεσε σε ενέδρα στρατιωτικού τάγματος. Εκτελέστηκαν όλοι στις όχθες ενός ποταμού, παρ' όλο που είχαν, ήδη παραδοθεί. Καθώς το πρώτο του βιβλίο τιτλοφορούνταν «Ο ποταμός», η βραχύβια ζωή του θεωρείται σαν προκαθορισμένη γι' αυτό το τέλος. Και αυτό συνετέλεσε στο μύθο του. Ο τραγικός του θάνατος διέκοψε ένα έργο που μόλις άρχιζε και αποτελούσε μια μεγάλη υπόσχεση.

Μια άλλη περίπτωση είναι ο Σαλβαδορένιος Ρόκε Ντάλτον (1935 - 1975). Ο Ντάλτον υπήρξε σ' όλη του τη ζωή στρατευμένος ποιητής και φλογερός μαρξιστής επαναστάτης, ο οποίος με το έργο του και τη ζωή του εξέφραζε την αφοσίωσή του στη σοσιαλιστική υπόθεση σε οποιοδήποτε μέρος του κόσμου, κυρίως όμως στην Κούβα και στην πατρίδα του, το Σαλβαδόρ. Εζησε εξόριστος πολλά χρόνια στη Γουατεμάλα και το Μεξικό. Υπέφερε φυλακίσεις και διαρκή καταδίωξη. Στην Κούβα, όπου κατέφυγε για κάποιο διάστημα, έγραψε το μυθιστόρημα «Φτωχούλης ποιητής που είμαι». Το «Η ταβέρνα και άλλοι τόποι» είναι το καλύτερο ποιητικό του βιβλίο. Μέλος του επαναστατικού κινήματος του Ελ Σαλβαδόρ, ο Ντάλτον δολοφονήθηκε υπό περίεργες συνθήκες. Πολύ πιθανόν ο δολοφόνος του να ήταν πράκτορας της CIA, ο οποίος είχε διεισδύσει στις γραμμές των ανταρτών και όχι ότι έπεσε θύμα σε σύγκρουση αντιτιθέμενων ομάδων, όπως υποστηρίχτηκε.

Στην Αργεντινή, η εξολόθρευση διανοουμένων και δημοσιογράφων ήταν ένα μέρος του συστήματος του τρόμου που είχε επιβάλει η στρατιωτική δικτατορία, κατά τα χρόνια 1976 - 1983. Ενα από τα θύματα ήταν και ο Ροδόλφος Ουόλς. Ο Ουόλς δολοφονήθηκε από μια στρατιωτική μονάδα, καθώς προσπαθούσε να κυκλοφορήσει αντίτυπα της «Ανοιχτής επιστολής στη στρατιωτική χούντα». Μέλος των ανταρτών «Μοντονέρος», πριν δολοφονηθεί, είδε να πεθαίνει η κόρη του, επίσης ενεργό μέλος της αργεντίνικης αντίστασης.

Αλλο θύμα ήταν ο πεζογράφος Κόντι (1925 - 1976). Τα ταξίδια του στην Κούβα, οι πνευματικοί δεσμοί του με ανθρώπους όπως ο Μπενεντέτι και ο Γκαλεάνο και ίσως το τελευταίο του μυθιστόρημα «Μασκαρό, ο Αμερικάνος κυνηγός» (Αβάνα 1975) ήταν αρκετά, για να τον μετατρέψουν σε «εχθρό», τον οποίο το στρατιωτικό καθεστώς ήθελε να εξαλείψει. Ετσι, έκτοτε δε μαθεύτηκε τίποτα γι' αυτόν. Μέχρι σήμερα είναι ένας «εξαφανισμένος».

Αλλο θύμα του «βρώμικου πολέμου» ήταν ο Φραγκίσκο Ουρόντο (1930 - 1976). Ποιητής, δραματουργός, δημοσιογράφος, σεναριογράφος. Ομως, πάνω απ' όλα, ήταν στρατευμένος καλλιτέχνης. Επηρεασμένος από την Κουβανέζικη Επανάσταση επέλεξε τον ένοπλο μυστικό αγώνα. Οι επαφές που είχε στην Κούβα τον έπεισαν πως δεν υπήρχε άλλος δρόμος και αφοσιώθηκε σ' αυτήν την ιδέα με ασίγαστο πάθος. Τα θυσίασε όλα γι' αυτήν. Το 1972 φυλακίστηκε. Αφού βγήκε με αμνηστία, η δράση του έγινε πιο ριζοσπαστική στο πλευρό των Περονιστών «Μοντονέρος». Μια μέρα του 1976 τραυματίζεται θανάσιμα, σε μια ένοπλη σύγκρουση με στρατιωτικές δυνάμεις.

Υπάρχουν κι άλλες περιπτώσεις διανοουμένων - θυμάτων, όπως του πεζογράφου Ντι Μπενεντέτο, ο οποίος δε δολοφονήθηκε μεν από τη δικτατορία, αλλά φυλακίστηκε και βασανίστηκε τόσο, που όταν βγήκε από τη φυλακή, ήταν ένα φάντασμα, ανίκανο να γράψει και ν' αντέξει τη ζωή του.

Ενα από τα μεγαλύτερα εγκλήματα της ουρουγουανής δικτατορίας ήταν το χτύπημα ενάντια στην εβδομαδιαία επιθεώρηση «Πορεία», που δημιουργήθηκε το 1939. Η «Πορεία» γεννήθηκε σα ένα μέσο του αγώνα ενάντια στο φασισμό, που θριάμβευσε στην Ισπανία και απειλούσε την υπόλοιπη Ευρώπη. Αυτή η αντιφασιστική δράση και οι σοσιαλιστικές - αντιιμπεριαλιστικές κατευθύνσεις, παρέμειναν το βασικό ιδεώδες στη μακρά ζωή αυτού του εντύπου. Τα τελευταία χρόνια ήταν πολύ δύσκολα για την «Πορεία». Η στρατιωτική δικτατορία την έκλεισε πολλές φορές, τη λογόκρινε, μέχρι που βρήκε το εξής γελοίο πρόσχημα, ώστε να την κλείσει οριστικά: Η «Πορεία» είχε οργανώσει ένα λογοτεχνικό διαγωνισμό, με πρόεδρο της κριτικής επιτροπής τον Ονέτι. Νικητής ήταν ο Νέλσον Μάρα, με το έργο «Σωματοφύλακας». Την επόμενη μέρα της δημοσίευσής του όλη η συντακτική επιτροπή φυλακίστηκε και προπηλακίστηκε. Ο Μάρα έμεινε πέντε χρόνια στη φυλακή και ο Χούλιο Κάστρο «εξαφανίστηκε». Οι υπόλοιποι εξορίστηκαν στην Ευρώπη και δεν επέστρεψαν ποτέ πια στην πατρίδα τους. Οι αναγνώστες της αμερικανικής ηπείρου έχασαν για πάντα μια φωνή ανεξάρτητη, άξια και προοδευτική.

Η χιλιανή δικτατορία προκάλεσε μια μαζική εξορία όλων όσοι λόγω των ιδεών και της δράσης τους θεωρούνταν εχθροί - πραγματικοί ή δυνητικοί - του καθεστώτος. Η χιλιανή διασπορά μαζί με την ουρουγουανή και την αργεντίνικη συγκέντρωσε χιλιάδες εξορίστων. Οσοι έμειναν επιβίωναν όπως μπορούσαν. Στόχος του καθεστώτος ήταν οι συνδικαλιστές και οι πνευματικοί ηγέτες. Η δικτατορία λογόκρινε και τρομοκρατούσε τους δημοσιογράφους και εμπόδιζε κάθε προσπάθεια προσωπικής ή συλλογικής έκφρασης. Παρά την τρομοκρατία, οι πνευματικοί άνθρωποι βρήκαν εναλλακτικές φόρμες έκφρασης και διατήρησαν το δημιουργικό πνεύμα στη Χιλή. Το θέατρο και η λαϊκή χειροτεχνία αποτελούν χαρακτηριστικά δείγματα αυτής της δημιουργικότητας και αντίστασης στα ζοφερά χρόνια της δικτατορίας. Ομως, τόσο για όσους μπόρεσαν να μιλήσουν όσο και για όσους σίγησαν τα χτυπήματα από τη δικτατορία ήταν βαθιά και επηρέασαν και τις επόμενες γενιές.