Υπάρχουν κάποια καλλιτεχνικά έργα, τα οποία, πέρα από την καλλιτεχνική τους αξία, λειτουργούν και σαν σημεία ιστορικής, πολιτικής, κοινωνιολογικής αναφοράς. 'H, ακόμα, και σαν σημεία αναφοράς καλλιτεχνικών ρευμάτων, τεχνοτροπιών, κλπ. Και, επίσης, σημεία αναγνώρισης της πορείας - και της στάσης απέναντι στην τέχνη και στα πράγματα - του δημιουργού τους.

«Οι Παράνομοι», του Νίκου Κούνδουρου, πέρα από τη διαπιστωμένη καλλιτεχνική τους αξία, ιδιαίτερα στο αισθητικό μέρος τους, λειτουργούν και σαν σημείο αναφοράς όλων των παραπάνω. Ιδιαίτερα για τη νέα γενιά, η οποία έχει λίγες, έως ελάχιστες, δυνατότητες να γνωρίσει το έργο των ξένων αλλά, δυστυχώς, και των άξιων Ελλήνων δημιουργών, οι οποίοι, με το έργο τους, σημάδεψαν τον πολιτισμό της χώρας.

Ο Νίκος Κούνδουρος, πέρα από τις όποιες επιφυλάξεις και αν έχεις για τη σταθερότητα των πολιτικών και καλλιτεχνικών απόψεών του, είναι ένας καλλιτέχνης που πολύ αγάπησε τον τόπο και πολύ προσπάθησε να τον βοηθήσει. Το συνολικό έργο του, είτε αυτό αφορά τον κινηματογράφο, είτε το θέατρο, είτε τα εικαστικά, είτε τα γραπτά του, ακόμα και τον «ευκαιριακό» συνδικαλισμό του, ήταν πάντα με την πλευρά του λαού. Χωρίς αυτό, βέβαια, να σημαίνει, πως το έργο του, και η στάση του γενικότερα, δεν παρουσιάζει ταξικές (κυρίως) ελλείψεις. Μην ξεχνάμε πω ο ίδιος δεν έχει λαϊκή προέλευση και δεν αφομοίωσε ολοκληρωμένα τις λαϊκές ιδέες, που προσπάθησε, τόσο σαν καλλιτέχνης όσο και σαν άνθρωπος, να υπηρετήσει!

«Οι Παράνομοι» είναι ο καθρέφτης, θα έλεγε κανείς, του Νίκου Κούνδουρου. Στον εικαστικό τομέα, τον οποίον κατέχει άριστα, η ταινία είναι σχεδόν άψογη. Σε μια περίοδο που το ελληνικό σινεμά (δεκαετία του '50) ήταν κακή αντιγραφή του αμερικάνικου κινηματογράφου (μελό και μιούζικαλ), ο Νίκος Κούνδουρος αγκάλιασε το νεορεαλισμό, τον ελληνικό νεορεαλισμό, και τον υπηρέτησε συνειδητά και παθιασμένα. «Οι Παράνομοι» και, κυρίως, ο «Δράκος», είναι μοναδικά δείγματα του ελληνικού νεορεαλισμού.

Στον τομέα του περιεχομένου, τα πράγματα δεν είναι τόσο καθαρά. Ο Νίκος Κούνδουρος είτε διστάζει να πει ολόκληρη την αλήθεια, είτε δεν την έχει ολόκληρη αφομοιώσει. Ετσι η ταινία του μπάζει ιδεολογικά. Οι ήρωές του, όλοι οι ήρωες (και αυτό δεν είναι σωστό), λειτουργούν με το ένστικτο. Στην προσπάθειά τους να γλιτώσουν δε διστάζουν να σκοτώσουν. Αυτή η ισοπέδωση, χωρίς κανείς να παραβλέπει το ένστικτο της αυτοσυντήρησης, δεν ταυτίζεται με τους κανόνες του νεορεαλισμού, της ταξικής πολιτικής και, τέλος, δε διδάσκει! Κάποιοι άνθρωποι, εξακολουθούν να παραμένουν άνθρωποι κάτω απ' οποιεσδήποτε συνθήκες. Γι' αυτό και τους βγάζουμε το καπέλο! Το φινάλε της ταινίας του, άλλωστε, μας δικαιώνει. Ενας από τους τρεις ήρωες συνειδητά θυσιάζεται για να σωθούν οι άλλοι δύο.

Θεωρώ ότι ο φίλος του καλού κινηματογράφου πρέπει οπωσδήποτε να δει την ταινία. Πρέπει οπωσδήποτε να αποχτήσει δική του, προσωπική γνώμη. Σας το είπα και στην αρχή. «Οι Παράνομοι» δεν είναι απλώς μια ακόμα ταινία. Είναι μια ταινία που λειτουργεί πολλαπλώς!

Παίζουν: Τίτος Βανδής, Πέτρος Φυσσούν, Νέλλη Αγγελίδου, Ανέστης Βλάχος.