Στην εκδήλωση για τα 90χρονα του ΚΚΕ στο νοσοκομείο «Σωτηρία» έγινε ιδιαίτερη αναφορά στις ηρωικές σελίδες που γράφτηκαν από τους φυματικούς εργάτες, τους κομμουνιστές, τους ανάπηρους, τους υγειονομικούς στα νοσοκομεία την περίοδο της Κατοχής. Το νοσοκομείο «Σωτηρία» συνδέεται με την ηρωική δράση του Κόμματος την περίοδο της αντίστασης, όπως και πολλοί άλλοι χώροι της Υγείας. Είναι παραδείγματα οργάνωσης, σχεδιασμού, στήριξης στις εργατικές - λαϊκές μάζες. Πως όταν υπάρχει μια πρωτοπορία αποφασισμένη εμπνέει και κινητοποιεί και ευρύτερες δυνάμεις.

Μια από τις σπουδαιότερες επιχειρήσεις του ΕΛΑΣ Αθήνας ήταν η απελευθέρωση των 56 κομμουνιστών Ακροναυπλιωτών, που κρατούνταν ως φυματικοί, στο νοσοκομείο «Σωτηρία». Πρόκειται για τους πολιτικούς κρατούμενους στην Ακροναυπλία από τη δικτατορία του Μεταξά, οι οποίοι στη συνέχεια παραδόθηκαν στις δυνάμεις κατοχής το 1940 - '41. Το Πολιτικό Γραφείο της Κεντρικής Επιτροπής ανέθεσε στην ΚΕ του ΕΛΑΣ την επιχείρηση.

Το σχέδιο καταστρώθηκε σε ειδική συνεδρίαση σε σπίτι της οδού Ιωάννου Δροσοπούλου 162 και συμμετείχαν ο Γιώργης Σιάντος, ο Σπύρος Κωτσάκης και ο Πολύδωρος Δανιηλίδης. Οργανωτής και καθοδηγητής της επιχείρησης ορίστηκε ο Σπύρος Κωτσάκης, υπεύθυνος του ΕΛΑΣ Αθήνας. Τον Δεκέμβρη του 1942 ο Βασίλης Μπαρτζιώτας που ήταν Γραμματέας της κομματικής επιτροπής στην Ακροναυπλία παίρνει κρυπτογραφημένο σημείωμα του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, το οποίο του έδινε την ευθύνη των μέτρων ώστε να ενταχθούν στον κατάλογο των 50 - 60 φυματικών που θα πήγαιναν στο Σανατόριο «Σωτηρία», εγκεκριμένοι από τους Ιταλούς γιατρούς.

Η σύνταξη του καταλόγου κράτησε ένα μήνα, με καθοριστική βοήθεια του επίσης κρατούμενου γιατρού Δημήτρη Μπαρτζιώτα, τον οποίο έβαλαν οι Ιταλοί γιατροί στον κατάλογο από συναδελφική αλληλεγγύη. Συμβούλευε τους Ιταλούς γιατρούς να φερθούν σαν επιστήμονες και όχι σαν κατακτητές, εκπαίδευε τους κρατούμενους, ώστε να δείχνουν ότι είναι φυματικοί, για να μπουν στον κατάλογο. Συγκροτήθηκε ο κατάλογος με 57 μέλη και στελέχη του ΚΚΕ, ανάμεσά τους και όλοι οι φυματικοί.

Η μεταφορά έγινε το Φλεβάρη του 1943, στο «Σωτηρία», σαν φυματικοί. Την τρίτη μέρα της κράτησής του στο νοσοκομείο πέθανε ο Γιάννης Κονταξής, σιδηροδρομικός από τη Θεσσαλονίκη, μένοντας έτσι 56 κρατούμενοι. Στη διάρκεια της κράτησης μαζικές επιτροπές ασθενών και υγειονομικών επισκέπτονταν τους κρατούμενους, τους έδιναν παράνομο Τύπο, τους ενημέρωναν για τις εξελίξεις.

Στην οργάνωση της επιχείρησης είχαν αποφασιστική συμβολή άνθρωποι από τη φρουρά των κρατουμένων, γιατροί και άλλοι εργαζόμενοι του νοσοκομείου που ήδη ήταν μέλη του ΕΑΜ. Οπως του επιλοχία του αστικού στρατού και υπερνομάρχη της φρουράς Γιάννη Γυπάρη, μετέπειτα αξιωματικού του ΕΛΑΣ, του υφηγητή του Πανεπιστημίου Γιάννη Λαμέρα, του Γραμματέα της ΚΟ Σπύρου Βλαχούλη. Ολοι δούλευαν σαν ένας άνθρωπος. Στις 31.3.1943 ο Σπύρος Κωτσάκης - ντυμένος γιατρός - ο υφηγητής Λαμέρας και ο Βλαχούλης, επισκέφτηκαν τον Βασίλη Μπαρτζιώτα, δήθεν για καρδιολογική εξέταση και ως επικεφαλής των 56 τού έδωσαν το σημείωμα του Πολιτικού Γραφείου, αναπτύσσοντας σύντομα και με ακρίβεια το όλο σχέδιο και την προετοιμασία από μέσα των 56 για την απόδραση.

Η επιχείρηση έγινε στις 7 Απρίλη του 1943 στις 5.30 το πρωί. Η ομάδα εφόδου απαρτιζόταν από 27 ΕΛΑΣίτες, ντυμένοι όλοι χωροφύλακες. Στις 5.35 όλα είχαν ολοκληρωθεί, χωρίς να πέσει ντουφεκιά. Οι 56 έφυγαν από τον υπόνομο του «Σωτηρία» και μέσα από τα Τουρκοβούνια πήγαν στα σπίτια που είχαν προκαθοριστεί από την ΚΟΑ. Από 'κει ανέλαβαν καθήκοντα σε Οργανώσεις τόσο στην Αθήνα, όσο και στην επαρχία. Η απόδραση έγινε γνωστή στις δυνάμεις κατοχής και στους συνεργάτες τους μετά από πέντε ώρες, αφού ο ΕΛΑΣ είχε κόψει και τα τηλεφωνικά καλώδια. Η απόδραση δημιούργησε κλίμα ενθουσιασμού και αγωνιστικής ανάτασης στο λαό της Αθήνας.

Στο «Σωτηρία» οι φυματικοί - εργάτες στη συντριπτική τους πλειοψηφία - είχαν μετατρέψει το νοσοκομείο σε φρούριο του αγώνα. Ενισχύθηκε η δράση και με τον ερχομό των αναπήρων του πολέμου. Συνδύαζαν τον αγώνα για την επιβίωση με τον αγώνα για την απελευθέρωση. Η αρχικά αυθόρμητη πάλη μετατράπηκε σε οργανωμένη - σχεδιασμένη δράση με την ίδρυση του ΕΑΜ και την ένταξή τους σε αυτό.

Τα νοσοκομεία χρησιμοποιούνταν για συνεδριάσεις της ΟΠΛΑ και της Λαϊκής Πολιτοφυλακής, για περιφρούρηση με τη συμβολή των αναπήρων. Εκαναν εράνους με κουπόνια, διακινούσαν τον παράνομο Τύπο. Ηταν οργανωμένοι σε πεντάδες και ένας μόνο με ψευδώνυμο είχε την επαφή ανάμεσα στις πεντάδες. Οι ανάπηροι είχαν συγκροτήσει τις νοσοκομειακές επιτροπές σε κάθε νοσοκομείο και την Παννοσοκομειακή Επιτροπή, ένα συντονιστικό όργανο με πρόεδρο τον λογοτέχνη Θέμο Κορνάρο. Στην πράξη, είχαν πάρει στα χέρια τους τη διαχείριση των τροφίμων και των φαρμάκων από τους αξιωματικούς των χιτλερικών ελληνικών κυβερνήσεων, οι οποίοι τα αξιοποιούσαν για μαύρη αγορά.

Συμμετείχαν, μαζί με τους εργαζόμενους στα νοσοκομεία σε όλες τις κινητοποιήσεις. Ενάντια στην επιστράτευση, στην επέκταση της φασιστικής Βουλγαρίας. Στις 27.11.43 τα μέλη του συνδέσμου των αναπήρων, Γονατάς, Τζαμουράκης, Σίλιβος και Ανυφαντής, όλοι μέλη της ΚΟΑ, εκτελέστηκαν από τους γερμανοτσολιάδες. Τους ανάπηρους Γονατά και Τζαμουράκη τους έβαλαν σε σκαμνιά και τους εκτέλεσαν, γιατί ήταν κομμένα και τα δυο τους πόδια και δεν μπορούσαν να σταθούν όρθιοι.

Η μεγάλη και συνειδητή δράση, ο ηρωισμός που βγαίνει από την εκπλήρωση του καθήκοντος, αποτυπώνεται στην απολογία του Νίκου Μπελογιάννη που εκτελέστηκε στις 30 Μάρτη του 1952 στις 4.10 τα ξημερώματα, έξω από τη μάντρα του νοσοκομείου «Σωτηρία»: «Εάν έκανα δήλωση αποκήρυξης, θα αθωωνόμουνα κατά πάσα πιθανότητα μετά μεγάλων τιμών... αλλά η ζωή μου συνδέεται με το ΚΚΕ και τη δράση του. Δεκάδες φορές μπήκε μπροστά μου το δίλημμα να ζω προδίδοντας τις πεποιθήσεις μου, την ιδεολογία μου, είτε να πεθάνω παραμένοντας πιστός σ' αυτές. Πάντοτε προτίμησα τον δεύτερο δρόμο και σήμερα τον ξαναδιαλέγω».

Λίγα χιλιόμετρα πιο κάτω, στο Ασκληπιείο της Βούλας, με τη δράση του Κόμματος, γραφόταν άλλη μια ηρωική σελίδα συμβολής στον αγώνα. Εκεί, το σύνολο σχεδόν του προσωπικού οργανώθηκε ή συνεργάστηκε στο ΕΑΜ, διέθετε και ένοπλο τμήμα του ΕΛΑΣ. Ο ΕΛΑΣ τροφοδοτούσε με δυναμίτη δύο ΕΑΜίτες ψαράδες, οι οποίοι προωθούσαν τα ψάρια στο νοσοκομείο για τη βελτίωση του συσσιτίου των ασθενών αλλά και συσσίτιο για το λαό της περιοχής. Οταν διαγραφόταν η επερχόμενη μάχη της Αθήνας το 1944 με τις εγχώριες αστικές δυνάμεις και τους Εγγλέζους, ο ΕΛΑΣ δημιούργησε νοσοκομεία για τις ανάγκες. Αυτά τα νοσοκομεία στελεχώθηκαν από γιατρούς και νοσηλευτικό προσωπικό, καθώς και με υγειονομικό υλικό από το Ασκληπιείο Βούλας.

Υπεύθυνος της κομματικής και ΕΑΜίτικης δουλειάς στο νοσοκομείο ήταν ο Θάνος ο δάσκαλος, ο οποίος κρατούσε επαφή προσωπική με ΕΑΜίτες που αξιοποιούνταν σε ειδικές περιπτώσεις, όπως ήταν ο Παπαδημήτρης (Κοντάρας) εφημέριος στην εκκλησία της Βούλας, ο πρόεδρος στην Κοινότητα της Βούλας Νίκος Στάικος, ο διευθυντής του νοσοκομείου Ιατρίδης, ο υπεύθυνος διοικητικού Μπαριτάκης, ο καθηγητής - χειρουργός Γαροφαλίδης. Σπουδαίο ρόλο έπαιξαν επίσης ο γιατρός Μανώλης Κοντός, η νοσοκόμα Ελένη Σωτηρίου, οι μάγειροι Χρόνης και Οικονόμου, οι θυρωροί, ο υπεύθυνος του ΕΛΑΣ του νοσοκομείου Βασίλης Ρηγόπουλος κ.ά.

Αντίστοιχη δράση αναπτύχθηκε και στο νοσοκομείο του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού στους Αμπελόκηπους. Τον Οκτώβρη του 1941 με πρωτοστάτες τους κομμουνιστές Δημήτρη Μούρη - καθαριστή, Γιάννη Κοντίνη που δούλευε στο μαγειρείο, Βασίλη Ράδο - παρασκευαστή και τη δασκάλα Τσάχα που δούλευε στο οικονομικό, φτιάχτηκε το ΕΑΜ στον «Ερυθρό Σταυρό». Μετά την παννοσοκομειακή απεργία και την ίδρυση του ΕΑΜ, πάνω από 40 άτομα μπήκαν στην ΚΟ από όλες τις ειδικότητες. Ανάμεσά τους η νοσοκόμα Σπίθα που σκοτώθηκε σε διαδήλωση. Οι Οργανώσεις που φτιάχτηκαν - ΕΑΜ, Εθνική Αλληλεγγύη, τμήμα ΕΛΑΣ, Επιμελητεία του Αντάρτη - είχαν την πλήρη κυριαρχία του νοσοκομείου. Βάση αυτής της Οργάνωσης ήταν ο αρχικός πυρήνας του ΚΚΕ με Γραμματείς τον καθαριστή Δημήτρη Μούρη και την δασκάλα Τσάχα.

Οι Οργανώσεις του «Ερυθρού Σταυρού» τροφοδοτούσαν μέσω συνδέσμων με υγειονομικό υλικό τις ένοπλες ομάδες και αργότερα μετά το 1942 τον ΕΛΑΣ. Το ένοπλο τμήμα του «Ερυθρού Σταυρού» είχε συμβολή - μαζί με άλλα τμήματα - στην απελευθέρωση των 56 κομμουνιστών από το «Σωτηρία». Υπερασπίστηκε μαζί με την ΕΛΑΣίτικη ομάδα του Γηροκομείου το νοσοκομείο από την επίθεση του αστικού στρατού και των Εγγλέζων στις 4 Δεκέμβρη του 1944.