Στις 18 Μάρτη του 1871, η κόκκινη σημαία των εργατών υψώνεται στο δημαρχείο του Παρισιού. Η γέννηση της Κομμούνας, μέσα από τις φωτιές του γαλλο-πρωσικού πολέμου (1870-1871), αποτελεί γεγονός. Γεγονός που, ακόμη και σήμερα, 138 χρόνια μετά, στοιχειώνει τους αστούς. Για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας, το προλεταριάτο παίρνει στα χέρια του την εξουσία. Υπήρξε η απαρχή, η πρώτη προσπάθεια. Λίγα χρόνια αργότερα, τον Οκτώβρη του 1917, τα χέρια του ρώσικου προλεταριάτου παίρνουν την κόκκινη σημαία απ' τα χέρια των νεκρών αδελφών τους και ανεβάζουν τον αγώνα του προλεταριάτου ένα βήμα παραπάνω. Η ιστορία ποτέ δε σταμάτησε να κυλά προς τα μπρος, παρά τα όποια σκαμπανεβάσματα μπορεί να έχει...

Πώς όμως φτάσαμε σε αυτό το κοσμοϊστορικό γεγονός; Τα γεγονότα της Κομμούνας του Παρισιού δεν μπορούν να ξεχωριστούν από τα γεγονότα του γαλλο-πρωσικού πολέμου του 1870-71. Ο πόλεμος κηρύσσεται από τον Ναπολέοντα Βοναπάρτη (ανιψιό του Βοναπάρτη, που το 1851 κατέλυσε τη Δημοκρατία, εγκαθιδρύοντας τη «Δεύτερη Αυτοκρατορία»), στις 20 του Ιούλη 1870, αλλά οι πολεμικές επιχειρήσεις δεν ξεκινούν νωρίτερα από τις 2 του Αυγούστου του ίδιου χρόνου. Στην πραγματικότητα, ο πόλεμος αυτός δεν ήταν άλλο από την έκφραση των εκρηκτικών αντιθέσεων και του οξυμένου ανταγωνισμού μεταξύ των αστικών τάξεων της Γαλλίας και της Γερμανίας.

Η προσπάθεια ενοποίησης της Γερμανίας - που συντελείται εκείνη την περίοδο με την πραγματοποίηση τριών πολέμων - είναι η έκφραση της γρήγορης οικονομικής ανόδου των διαφόρων γερμανικών κρατιδίων με επίκεντρο την Πρωσία. Δεν είναι τυχαίο ότι η οικονομική πορεία και η βιομηχανική ανάπτυξη της Γερμανίας είναι πολύ ταχύτερες απ' ό,τι οι αντίστοιχες της Γαλλίας. Η αντίθεση, λοιπόν, ανάμεσα στις δύο χώρες οξύνεται, αφού η Γαλλία όχι μόνο βλέπει έναν επικίνδυνο ανταγωνιστή, αλλά και μια ισχυρή απειλή στα ανατολικά της σύνορα.

Σε σχέση με τη Γαλλία, η οικονομική πορεία της Γερμανίας παρουσιάζει τις εξής ιδιομορφίες: Αφ' ενός είναι πολύ γρήγορη. Ας πάρουμε την εξόρυξη κάρβουνου που αποτελεί τομέα - κλειδί για τον 19ο αιώνα. Η παραγωγή της Γερμανίας περνά από τα 12.000.000 τόνους το 1860 στα 26.000.000 το 1870, ενώ της Γαλλίας, τον ίδιο χρόνο, δεν ξεπερνούσε τα 10.000.000. Αφ' ετέρου είναι πολύ πιο προσανατολισμένη προς μία «παραγωγική» και «βιομηχανική» κατεύθυνση. Η πρώτη ατμομηχανή στη Γερμανία κατασκευάζεται - με αρκετή καθυστέρηση - το 1841 από την εταιρεία «Borsig» που εδρεύει στο Βερολίνο (και που εξακολουθεί να υπάρχει και σήμερα στο δυτικό τμήμα της πόλης). Το 1871, όμως, η Γερμανία διαθέτει ήδη περισσότερες ατμομηχανές από τη Γαλλία.

Στις 2 του Αυγούστου 1870 ξεκινούν οι πολεμικές επιχειρήσεις, οι οποίες εξελίσσονται με μεγάλη ταχύτητα. Στις 4 του Αυγούστου, τα γαλλικά στρατεύματα κατατροπώνονται στο Βίσενμπουργκ. Στις 18 του Αυγούστου ο βασικός όγκος του γαλλικού στρατού πολιορκείται στο Μετς. Στις 27 του Αυγούστου - 1 του Σεπτέμβρη η στρατιά του Μακ - Μαόν, μαζί με τον ίδιο τον Λουδοβίκο Γ΄, πολιορκείται στο Σεντάν. Η απόπειρα διάσπασης του κλοιού αποτυγχάνει και στις 2 του Σεπτέμβρη ο αυτοκράτορας μαζί με το στρατό του (40 στρατηγοί, 4.000 αξιωματικοί, 84.000 άνδρες) αιχμαλωτίζονται. Οι Γερμανοί ανεμπόδιστοι συνεχίζουν την προέλαση και στις 19 του Σεπτέμβρη, φτάνουν έξω από το Παρίσι, του οποίου η πολιορκία αρχίζει. Στο μεταξύ, όμως, είχαν συμβεί ιστορικά γεγονότα.

Στις 2 του Σεπτέμβρη, με την είδηση της συνθηκολόγησης, η αντιπολίτευση στον Λουδοβίκο - που καιρό υπέβοσκε - ξεσπά. Συνέρχεται το νομοθετικό Σώμα του Παρισιού και ανάμεσα στα άλλα αποφασίζει την κατάργηση της μοναρχίας και την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας (4 του Σεπτέμβρη), τη δημιουργία κυβέρνησης «Εθνικής Αμυνας» και τη δημιουργία Εθνοφρουράς για την υπεράσπιση της πόλης από τον κίνδυνο της άμεσης κατάληψης. Στις 16 του Σεπτέμβρη τα πρώτα γερμανικά στρατιωτικά τμήματα εμφανίζονται έξω απ' το Παρίσι και στις 19 του μήνα ξεκινά η πολιορκία της πόλης κυρίως από το Βορρά και την Ανατολή.

Η κυρίαρχη αστική τάξη επιδιώκει, από τον Οκτώβρη ακόμη, να σώσει τα συμφέροντά της, να προδώσει το λαό και να έρθει σε συμφωνία με τους Πρώσους. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, στις 27 του Οκτώβρη, ο στρατάρχης Μπαζέν παραδίδει στους Γερμανούς το Μετς με όλο το στρατό του. Στις 31 του Οκτώβρη, το προλεταριάτο απαντά σε αυτή την προδοτική στάση με εξέγερση, η οποία όμως αποτυγχάνει.

Στις 18 του Γενάρη, στην Αίθουσα των Κατόπτρων των Βερσαλιών, που έχουν καταλάβει τα γερμανικά στρατεύματα, ο βασιλιάς της Πρωσίας Γουλιέλμος ανακηρύσσεται διά βοής «Αυτοκράτορας της Γερμανίας» (Κάιζερ). Ηταν η ληξιαρχική πράξη γέννησης της Γερμανίας.

Η νέα προδοσία της αστικής τάξης έρχεται στις 19 του Γενάρη του 1871, όταν η εθνοφρουρά οδηγείται σε βέβαιη καταστροφή με την οργάνωση εξόδου στον τομέα Μπινζαβάλ. Το αποτέλεσμα ήταν νέα εργατική εξέγερση στις 22 του Γενάρη, και αυτή, όμως, αποτυχημένη.

Στις 28 του Γενάρη, η κυβέρνηση Εθνικής Αμυνας υπογράφει ανακωχή με τους Γερμανούς, η οποία δεν είναι τίποτε άλλο από πλήρης συνθηκολόγηση. Στις 8 του Φλεβάρη και ενώ η πολιορκία του Παρισιού συνεχίζεται, εκλέγεται νέα Εθνοσυνέλευση, στη σύνθεση της οποίας πλειοψηφούν οι μοναρχικοί. Στις 17 του Φλεβάρη πρωθυπουργός αναλαμβάνει ο Thiers (Θιέρσιος). Στις 26 του ίδιου μήνα, υπογράφεται στις Βερσαλίες η προκαταρκτική συμφωνία και επικυρώνεται από την Εθνοσυνέλευση την 1η του Μάρτη.

Η κατάσταση στο Παρίσι έχει φτάσει σε εκρηκτικό σημείο. Ηδη, όπως είδαμε, έχουν πραγματοποιηθεί δύο αποτυχημένες εξεγέρσεις, που όμως δηλώνουν τη διάθεση του λαού της πόλης και των πρωτοπόρων στοιχείων του, των εργατών. Στο μεταξύ, το Φλεβάρη - Μάρτη του 1871, εργάτες και μικροαστοί του Παρισιού ιδρύουν μια μαζική πολιτική οργάνωση, τη «Δημοκρατική Ομοσπονδία της Εθνοφρουράς του Τμήματος του Σηκουάνα», με δύναμη 215 ταγμάτων. Να σημειωθεί εδώ πως ο λαός του Παρισιού δεν είχε αφοπλιστεί.

Στις 18 του Μάρτη του 1871, κυβερνητικά στρατεύματα εισβάλλουν στις συνοικίες του Παρισιού, περικύκλωσαν τη Μονμάρτη και απαίτησαν την παράδοση των όπλων της Εθνοφρουράς, προκειμένου να υλοποιηθεί η προδοτική συμφωνία με τη Γερμανία. Τα μέλη της Εθνοφρουράς, με τη στήριξη του λαού, αρνούνται. Διατάσσεται επίθεση του τακτικού στρατού. Οι στρατιώτες δεν υπακούουν. Συλλαμβάνουν τους στρατηγούς των κυβερνητικών στρατευμάτων Λεκόντ και Τομά και τους εκτελούν. Οι εξεγερμένοι καταλαμβάνουν το Δημαρχείο του Παρισιού και υψώνουν την κόκκινη σημαία. Στις 20 του Μάρτη γίνονται προσπάθειες εξέγερσης και σε άλλες πόλεις, που, όμως, αποτυγχάνουν. Στις 26 του Μάρτη, εκλέγεται η Παρισινή Κομμούνα και στις 28 ανακηρύσσεται πανηγυρικά κυβέρνηση. Στο μεταξύ, η προδοτική αστική κυβέρνηση του Θιέρσιου έχει μεταφερθεί στις Βερσαλίες (18 χλμ. δυτικά του Παρισιού).

Μέσα στις 70 μέρες που κράτησε η Κομμούνα, μέχρι τις 28 του Μάη, υλοποίησε ένα πλούσιο έργο και πήρε ιστορικές αποφάσεις. Να πώς περιγράφει ο Μαρξ τα διατάγματα της Κομμούνας:

«Το πρώτο διάταγμα της Κομμούνας ήταν το διάταγμα για την κατάργηση του μόνιμου στρατού και για την αντικατάστασή του με τον οπλισμένο λαό». «Η Κομμούνα - συνεχίζει σε άλλο σημείο - δεν επρόκειτο να είναι ένα κοινοβουλευτικό, αλλά ένα εργαζόμενο Σώμα, εκτελεστικό και νομοθετικό ταυτόχρονα. Η αστυνομία, που ως τότε ήταν το όργανο της κεντρικής κυβέρνησης, απογυμνώθηκε αμέσως από όλες τις πολιτικές της ιδιότητες και μετατράπηκε σε υπεύθυνο όργανο της Κομμούνας, που μπορούσε να ανακληθεί σε οποιαδήποτε στιγμή».

Αναλυτικά τα βασικά διατάγματα ήταν: Κατάργησε την υποχρεωτική στρατιωτική θητεία και τον τακτικό στρατό και στη θέση του δημιούργησε την Εθνοφρουρά, που αποτελούνταν από «όλους τους ικανούς άνδρες». Κατάργησε τα τυχερά παιχνίδια. Θεσμοθέτησε το χωρισμό της Εκκλησίας από το κράτος, κατάργησε τον εκκλησιαστικό προϋπολογισμό, εθνικοποίησε τα εκκλησιαστικά ακίνητα. Κατέστρεψε δημόσια τη λαιμητόμο και καθιέρωσε το μέτρο των αντιποίνων ενάντια στους αντεπαναστάτες. Απελευθέρωσε όσους κρατούμενους κρατούνταν χωρίς κατηγορία. Κατάργησε τις διώξεις για διαμαρτυρία γραμματίων. Καθιέρωσε τη δημοσιότητα των συνεδριάσεών της. Θεσμοθέτησε τη δημιουργία επιτροπής για την καταγραφή των επιχειρήσεων που εγκατέλειψαν οι ιδιοκτήτες τους και τρόπους για την αποκατάσταση της λειτουργίας τους, σε συνεργασία με τους εργαζόμενους. Θέσπισε την ολοκληρωτική κατάργηση των προνομίων των δημόσιων υπαλλήλων, θεσμοθέτησε την εκλογή και την ανακλητότητά τους, καθόρισε νόμιμη αμοιβή τους. Διόρισε επιτροπή για τη δημιουργία «Ελεύθερων Πανεπιστημίων». Διόρισε επιτροπή για την αναδιοργάνωση των πολιτικών δικαστηρίων με βάση το καθολικό εκλογικό δικαίωμα. Προώθησε ολοκληρωτική κατάργηση ποινικής και αστικής δικαιοδοσίας των επιχειρηματιών στους τόπους δουλειάς. Αποφάσισε την κατάργηση του δικαιώματος προστίμων και την επιστροφή όσων είχαν εισπραχθεί. Καθιέρωσε την ασυλία των ξένων ενάντια στις κατασχέσεις. Διόρισε επιτροπή για την αναδιοργάνωση της εκπαίδευσης. Καθιέρωσε τη δωρεάν Παιδεία. Κατάργησε την αστυνομία και την αντικατέστησε με την Πολιτοφυλακή.

Η πτώση της Κομμούνας έγινε στις 28 του Μάη. Το μένος των κυρίαρχων τάξεων της Γαλλίας ήταν τεράστιο και ήθελαν να δώσουν μια «παραδειγματική τιμωρία» στους εξεγερμένους εργάτες. Ετσι, στις 21 του Μάη, τα στρατεύματα του στρατηγού Μακ - Μαόν αρχίζουν γενική επίθεση ενάντια στο Παρίσι.

Κινητοποιούνται 130.000 καλά οπλισμένοι και εκπαιδευμένοι στρατιώτες, που υποστηρίζονται από μεγάλες μονάδες βαρέος πυροβολικού. Απέναντί τους βρίσκονται περίπου 30.000 κομμουνάροι, άσχημα οπλισμένοι. Η αγριότητα των επιθέσεων είναι τέτοια που η βδομάδα, μέχρι τις 28 του Μάη, οπότε ηττάται η Κομμούνα, έμεινε στην ιστορία ως «Ματωμένη Βδομάδα». «Η γη στρώθηκε από τα πτώματά τους και το φρικιαστικό αυτό θέαμα θα χρησιμεύσει για να δοθεί ένα μάθημα», έλεγε ο Θιέρσιος σε ένα τηλεγράφημά του, εκείνη την εποχή.

«Η Κομμούνα αναγκάστηκε αμέσως από την αρχή» - σημειώνει ο Ενγκελς στον πρόλογο του έργου του Μαρξ «Ο εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία», 20 χρόνια μετά την ήττα της Κομμούνας - «να αναγνωρίσει ότι όταν η εργατική τάξη έρθει πια στην εξουσία δεν μπορεί να εξακολουθεί να διοικεί με την παλιά κρατική μηχανή, ότι η εργατική αυτή τάξη, για να μην ξαναχάσει την κυριαρχία που μόλις είχε κατακτήσει, πρέπει, από τη μια, να παραμερίσει όλη την παλιά καταπιεστική μηχανή που ως τότε είχε χρησιμοποιηθεί εναντίον της κι, από την άλλη, να εξασφαλίσει τον εαυτό της από τους ίδιους της τους βουλευτές και υπαλλήλους, ορίζοντας ότι όλοι, δίχως καμιά εξαίρεση, να μπορούν ν' ανακληθούν σ' οποιαδήποτε στιγμή».

Και σε άλλο σημείο, στο ίδιο έργο: «Τα μέλη της Κομμούνας χωρίζονταν σε μια πλειοψηφία, τους μπλανκιστές που επικρατούσαν και στην Κεντρική Επιτροπή της Εθνοφυλακής και σε μια μειοψηφία: Μέλη της Διεθνούς Ενωσης των Εργατών, κυρίως από οπαδούς της σοσιαλιστικής σχολής του Προυντόν (...) Καταλαβαίνει κανείς, λοιπόν, ότι στον οικονομικό τομέα η Κομμούνα παράλειψε αρκετά πράγματα, που, κατά τη σημερινή μας αντίληψη, έπρεπε να τα είχε κάνει. Δυσκολότερα, βέβαια, από όλα μπορεί να κατανοηθεί το γεγονός ότι η Κομμούνα στάθηκε ευλαβικά με ιερό σεβασμό μπροστά στις πόρτες της τράπεζας της Γαλλίας. Αυτό ήταν επίσης σοβαρό πολιτικό λάθος. Η τράπεζα στα χέρια της Κομμούνας - αυτό θα άξιζε περισσότερο από δέκα χιλιάδες ομήρους».

Ο Β. Ι. Λένιν, στο άρθρο του «Τα διδάγματα της Κομμούνας», σημειώνει: «(...) Παρά το γεγονός ότι το σοσιαλιστικό προλεταριάτο ήταν χωρισμένο σε πολλές αιρέσεις, η Κομμούνα αποτέλεσε ένα λαμπρό υπόδειγμα της ικανότητας του προλεταριάτου να πραγματοποιεί ομόθυμα τα δημοκρατικά καθήκοντα που η αστική τάξη ήξερε μόνο να τα διακηρύσσει. Χωρίς καμιά ιδιαίτερη πολύπλοκη νομοθεσία, απλά, στην πράξη, το προλεταριάτο που κατέλαβε την εξουσία εφάρμοσε τον εκδημοκρατισμό του κοινωνικού καθεστώτος, κατάργησε τη γραφειοκρατία και πραγματοποίησε την αιρετότητα των δημόσιων υπαλλήλων από το λαό.

Δύο όμως λάθη κατάστρεψαν τους καρπούς της λαμπρής νίκης. Το προλεταριάτο σταμάτησε στη μέση του δρόμου: Αντί να αρχίσει την "απαλλοτρίωση των απαλλοτριωτών", παρασύρθηκε από το όνειρο να εγκαθιδρύσει ανώτερη Δικαιοσύνη σε μια χώρα που να την ενώνει το πανεθνικό καθήκον. Δεν κατέλαβε, λ.χ., τέτοια ιδρύματα, σαν την Τράπεζα, οι θεωρίες των προυντονιστών για "δίκαιη ανταλλαγή" κτλ. επικρατούσαν ακόμα ανάμεσα στους σοσιαλιστές. Το δεύτερο λάθος είναι η υπερβολική μεγαλοψυχία του προλεταριάτου: Επρεπε να εξοντώσει τους εχθρούς του. Απεναντίας, το προλεταριάτο του Παρισιού προσπαθούσε να επιδράσει ηθικά επάνω τους, περιφρόνησε τη σημασία των καθαρά πολεμικών ενεργειών στον εμφύλιο πόλεμο και, αντί να στεφανώσει τη νίκη του στο Παρίσι με αποφασιστική επίθεση ενάντια στις Βερσαλίες, αργοπόρησε κι έδωσε στην κυβέρνηση των Βερσαλιών τον καιρό να συγκεντρώσει τις σκοτεινές δυνάμεις και να προετοιμαστεί για τη ματωμένη βδομάδα του Μάη.

Παρ' όλα όμως τα λάθη της, η Κομμούνα αποτελεί το πιο υψηλό παράδειγμα του πιο περίλαμπρου προλεταριακού κινήματος του ΧΙΧ αιώνα. Ο Μαρξ εκτιμούσε εξαιρετικά την ιστορική σημασία της Κομμούνας. Αν τον καιρό που η συμμορία των Βερσαλιών έκανε την προδοτική επιδρομή για ν' αφαιρέσει από το προλεταριάτο του Παρισιού τα όπλα οι εργάτες τα παράδιναν χωρίς μάχη, η καταστροφική πτώση του ηθικού, που θα προκαλούσε μια τέτοια αδυναμία στο προλεταριακό κίνημα, θα ήταν πολλές φορές πιο βαριά, παρά η ζημιά από τις απώλειες που είχε η εργατική τάξη στον αγώνα, υπερασπίζοντας τα όπλα της. Οσο μεγάλες και αν ήταν οι θυσίες της Κομμούνας, αυτές εξαγοράζονται με τη σημασία που έχει για τον καθολικό προλεταριακό αγώνα: Η Κομμούνα έδειξε τη δύναμη του εμφυλίου πολέμου, διέλυσε τις πατριωτικές αυταπάτες κι έκανε θρύψαλα την απλοϊκή πίστη ότι οι επιδιώξεις της αστικής τάξης είναι πανεθνικές. Η Κομμούνα έμαθε στο ευρωπαϊκό προλεταριάτο να βάζει συγκεκριμένα τα καθήκοντα της σοσιαλιστικής επανάστασης (...)».

Τα βασικά διδάγματα, που έδωσε η πείρα της Κομμούνας, επιβεβαιώθηκαν περίτρανα στις σοσιαλιστικές επαναστάσεις του 20ού αιώνα, με πρώτη και καλύτερη τη Μεγάλη Οχτωβριανή Επανάσταση. Ετσι, ο ταξικός χαρακτήρας του κράτους, η ανάγκη να τσακιστεί το αστικό κράτος και να αντικατασταθεί από την εργατική εξουσία, το ζήτημα της αντικατάστασης της ατομικής ιδιοκτησίας στα βασικά μέσα παραγωγής με την κοινωνική, για να περάσει ο πλούτος στον κοινωνικό έλεγχο, να τον διαχειρίζεται το προλεταριακό κράτος με τα εκλεγμένα όργανά του, η σημασία της συμμαχίας της εργατικής τάξης με άλλα λαϊκά στρώματα, η οργάνωση των διεθνών συμμαχιών της εργατικής τάξης κάθε χώρας, είναι θεμελιώδεις αρχές της επανάστασης, τις οποίες ανέδειξε η Κομμούνα.