Σε μια σειρά χώρες της Λατινικής Αμερικής τις δεκαετίες του 1930, 1940, 1950 εφαρμόστηκαν πολιτικές με κυρίαρχα στοιχεία ορισμένα μέτρα προστασίας της εργατικής δύναμης, διαμορφώθηκαν εργατικοί νόμοι που δεν υπήρχαν μέχρι τότε, εθνικοποιήθηκαν ορισμένες επιχειρήσεις, κυριάρχησε ο προσανατολισμός στην αξιοποίηση πηγών ενέργειας⁹, επαναδιαπραγματεύτηκαν συμφωνίες με κεφάλαια των ΗΠΑ, πραγματοποιήθηκαν αγροτικές μεταρρυθμίσεις και εκσυγχρονισμός του εκπαιδευτικού συστήματος κ.ά. Τέτοια πολιτική ακολουθήθηκε από τις κυβερνήσεις του Λάζαρο Καρντένας στο Μεξικό (1934 -1940), του Γετούλιο Βάργκας στη Βραζιλία (1930 - 1945 και 1951 - 1954), του Χουάν Περόν στην Αργεντινή (1946 - 1955), από τις ριζοσπαστικές κυβερνήσεις στη Χιλή (1938 - 1952), τις κυβερνήσεις του Φιλελεύθερου Κόμματος στην Κολομβία, του Ρομίλο Μπετανκούρ στη Βενεζουέλα (1945 - 1948). Η εκμετάλλευση των υδρογονανθράκων, των πλούσιων κοιτασμάτων σε μεταλλεύματα έγιναν για μια σειρά χώρες, όπως η Βενεζουέλα, το Μεξικό, η Βραζιλία, η Χιλή κ.ά., η ατμομηχανή της οικονομίας τους. Η κρατική εκμετάλλευση αυτών των πηγών έδωσε τη δυνατότητα για την ανάπτυξη ορισμένων υποδομών, τη διαμόρφωση ορισμένων παροχών προς τους εργαζόμενους.

Πριν και κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου οι περισσότερες από αυτές τις κυβερνήσεις διαμόρφωσαν σχέσεις και με τα δύο ιμπεριαλιστικά στρατόπεδα¹⁰. Είναι χαρακτηριστικό ότι η κυβέρνηση του Καρντένας στο Μεξικό στις αρχές του πολέμου προμήθευε τη Γερμανία με πετρέλαιο, αναγκάζοντας τις ΗΠΑ και τη Βρετανία να άρουν το μποϋκοτάζ που είχαν επιβάλει πριν τον πόλεμο στο μεξικάνικο πετρέλαιο και γενικά στα μεξικάνικα προϊόντα λόγω της απόφασης για εκμετάλλευση των πετρελαιοπηγών του Μεξικού από κρατική μεξικάνικη εταιρεία.

Ανάμεσα σε τμήματα της αστικής τάξης αυτών των χωρών οξύνθηκαν οι αντιθέσεις ως προς τις προτεραιότητες στην ανάπτυξη αυτών των χωρών, συνυπολογίζοντας και τον ισχυρό ρόλο που διαδραμάτιζαν σε μια σειρά χώρες οι μεγάλοι γαιοκτήμονες. Πολλές φορές, οι αντιθέσεις αυτές οδηγήθηκαν στην επίλυσή τους μέσω στρατιωτικών πραξικοπημάτων με τη σημαντική παρέμβαση των ΗΠΑ. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ενδοαστικής διαμάχης που οδήγησε σε εμφύλιο πόλεμο αποτελεί η περίπτωση του 10χρονου εμφυλίου στην Κολομβία (1948 -1957) ανάμεσα στο Φιλελεύθερο και το Συντηρητικό Κόμμα.

Ξεκινώντας από τη δεκαετία του 1970 και συνεχίζοντας τη δεκαετία του 1980, μια σειρά χώρες ακολουθούν πολιτικές απελευθέρωσης των αγορών, ιδιωτικοποίησης επιχειρήσεων, περιορισμού των κοινωνικών δαπανών σε Παιδεία, Υγεία, Κοινωνική Ασφάλιση. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως π.χ. στη Χιλή και την Αργεντινή, η πολιτική αυτή υλοποιείται από κυβερνήσεις στρατιωτικής χούντας, έτσι ώστε πρακτικά δεν εκδηλώνεται καμία αντίσταση. Αποτέλεσμα αυτής της πολιτικής είναι η ισχυροποίηση του μονοπωλιακού καπιταλισμού, από τη μια, και η βαθύτερη όξυνση των κοινωνικών αντιθέσεων, από την άλλη. Στα περισσότερα κράτη της Λατινικής Αμερικής οξύνθηκαν οι κοινωνικές αντιθέσεις, εξαιτίας της κρίσης που εκδηλώθηκε στη δεκαετία του 1990. Σε ορισμένες χώρες, όπως η Αργεντινή, επιδεινώθηκε η κρίση και καθυστέρησε η ανάκαμψη, εξαιτίας των όρων δανεισμού τους από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και την Παγκόσμια Τράπεζα που τους απαγόρευε μια επεκτατική δημοσιονομική πολιτική.

Η Εκθεση της Οικονομικής Επιτροπής του ΟΗΕ το 2005 διαπίστωνε ότι τη δεκαετία του 1990 η ανεργία στην ευρύτερη περιοχή αυξήθηκε τουλάχιστον κατά 10%. Σε ορισμένες χώρες, όπως η Αργεντινή, η ανεργία ενισχύθηκε από 8,8% το 1990 σε 19,7% το 2002, ενώ στην Ουρουγουάη αυξήθηκε από 8,5% σε 17%. Η κρίση οδήγησε και σε κοινωνικές εκρήξεις με χαρακτηριστικότερες αυτές στη Βενεζουέλα το 1989 και στην Αργεντινή το 2001.

Η αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κρίσης και οι ανάγκες της καπιταλιστικής αναπαραγωγής επέβαλαν την αμεσότερη παρέμβαση του καπιταλιστικού κράτους στην οικονομία. Ετσι, στις περισσότερες χώρες πραγματοποιήθηκαν περιορισμένες ή ευρύτερες επανακρατικοποιήσεις ή αγοράστηκε βασικό πακέτο μετοχών σε ορισμένες επιχειρήσεις στρατηγικής σημασίας (π.χ. στην Αργεντινή τα ταχυδρομεία και η Εταιρία Υδάτων του Μπουένος Αϊρες, το φυσικό αέριο στη Βολιβία), εξασφάλιση συμμετοχής σε επιχειρήσεις ενέργειας (αγορά του 82,14% των μετοχών της Ηλεκτρικής Εταιρίας του Καράκας από το κράτος) και τηλεπικοινωνίας (αγορά του 28,5% των μετοχών στη Βενεζουέλα), τη δημιουργία νέων κρατικών επιχειρήσεων (εταιρεία ενέργειας, αεροπορική εταιρεία, βιομηχανία κατασκευής δορυφόρων στην Αργεντινή), επαναδιαπραγμάτευση συμβολαίων με ξένα κεφάλαια (π.χ. των σχέσεων της κρατικής PDVSA στη Βενεζουέλα με ξένες πετρελαϊκές εταιρείες). Το πλούσιο φυσικό υπέδαφος σε πετρέλαιο, φυσικό αέριο και μεταλλεύματα δίνει σημαντικά προνόμια σε αυτές τις χώρες στον τομέα της ενέργειας και ιδιαίτερα σε συνθήκες που το ζήτημα των ενεργειακών αποθεμάτων και των δρόμων της ενέργειας αναδεικνύεται σε ένα από τα σημαντικότερα στρατηγικά ζητήματα στα πλαίσια της διαπάλης στο διεθνές ιμπεριαλιστικό σύστημα. Είναι χαρακτηριστικό το ότι στις περισσότερες από αυτές τις χώρες η παραγωγή υπερβαίνει ή ισομερίζει την κατανάλωση πετρελαίου και φυσικού αερίου. Για παράδειγμα, η Αργεντινή παράγει 801.700 βαρέλια πετρέλαιο τη μέρα και καταναλώνει τα 480.000,43, 7 δισ. κυβικά μέτρα φυσικό αέριο και καταναλώνει 38,79 δισ., η Βολιβία παράγει 41.570 βαρέλια πετρέλαιο τη μέρα και καταναλώνει τα 31.500, 12,74 δισ. κυβικά μέτρα φυσικό αέριο και καταναλώνει το 1,486 δισ. Βεβαίως, οι περιορισμένες καταναλωτικές ανάγκες είναι δείκτης περιορισμένης ανάπτυξης. Π.χ. η Ελλάδα έχει κατανάλωση 415 χιλ. βαρελιών πετρελαίου τη μέρα και 2,724 δισ. κ.μ. φυσικού αερίου. Ορισμένες χώρες προχώρησαν σε ανανέωση των συμφωνιών με το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και αναδιαπραγμάτευση των χρεών τους.

Το βασικό στοιχείο είναι η ανάπτυξη συνεργασίας ανάμεσα σε αυτές τις χώρες με άλλους όρους απ' ό,τι επιδίωκαν οι ΗΠΑ στο πλαίσιο της προώθησης της συμφωνίας «Ζώνης Ελευθέρου Εμπορίου» (ALCA). Ορισμένες χώρες, όπως η Βενεζουέλα, η Βολιβία, το Εκουαδόρ, η Νικαράγουα, η Γουατεμάλα αντέδρασαν έντονα στην ίδρυση της ALCA, ενώ άλλες χώρες, όπως η Αργεντινή, η Χιλή και η Βραζιλία, απλά δεν τη στήριξαν.

Οι κυβερνήσεις αυτές δεν εναντιώνονται εξαρχής στη διαδικασία δημιουργίας ενιαίας περιφερειακής αγοράς, αλλά στους όρους με τους οποίους αυτή θα πραγματοποιηθεί. Η ALCA που εξέφραζε τα συμφέροντα των ΗΠΑ σε αυτήν την κατεύθυνση, σύμφωνα με διάφορους αναλυτές, θεωρείται με τα σημερινά δεδομένα νεκρή. Οχι μόνο ο Πρόεδρος της Βολιβίας Ε. Μοράλες, ο οποίος υποστήριξε ότι είναι αναγκαία μια ένωση κρατών της Λατινικής Αμερικής στα πρότυπα της ΕΕ, αλλά και άλλοι θεωρούν αναγκαία μια «περιφερειακή ένωση». Σε αυτήν την κατεύθυνση, διαμορφώθηκε η ALBA (Μπολιβαριανή Συμμαχία για την Αμερική), στην οποία συμμετέχουν Βενεζουέλα, Νικαράγουα, Βολιβία, Ντομίνικα (μικρό κράτος - νησί στην Καραϊβική) και η Κούβα, ενώ πρόσφατα υπογράφτηκε η είσοδος της Ονδούρας, ενώ το Εκουαδόρ έχει καθεστώς παρατηρητή. Η πιο πρόσφατη συμφωνία των χωρών της ALBA αφορά τη δημιουργία ζώνης κοινού νομίσματος ανάμεσα στις χώρες - μέλη και το Εκουαδόρ. Η Κούβα συμμετέχει σε αυτήν τη διαδικασία στα πλαίσια μιας προσπάθειας διαμόρφωσης οικονομικών σχέσεων με καπιταλιστικές χώρες, με στόχο την αντιμετώπιση των προβλημάτων που πηγάζουν και από το πολύχρονο εμπάργκο που της έχουν επιβάλει οι ΗΠΑ. Η συμμετοχή, βεβαίως, αυτή δε σηματοδοτεί ότι η ALBA αποτελεί διακρατική συνεργασία που βρίσκεται στον αντίποδα των ιμπεριαλιστικών διακρατικών διεθνών και περιφερειακών ενώσεων και οργανισμών, αφού δεν αποτελεί συνεργασία ανάμεσα σε σοσιαλιστικά κράτη.

Οι Αργεντινή, Χιλή, Βραζιλία, έχοντας αναβαθμισμένη θέση στη Λατινική Αμερική, διατηρούν αποστάσεις από το εγχείρημα, αναπτύσσοντας όμως πολυμερείς συνεργασίες με τις χώρες που συμμετέχουν σε αυτό. Με αποφασιστικό ρόλο της Βραζιλίας προωθείται η διαδικασία, της UNASUR (Ενωση των Εθνών την Νοτίου Αμερικής)¹¹. Στα πλαίσια αυτής της διαδικασίας προωθείται η διαμόρφωση κοινής αγοράς μέχρι το 2019, η απελευθέρωση της κίνησης προσώπων, η συνεργασία για τη διαμόρφωση υποδομών, ιδιαίτερα στον ενεργειακό τομέα, ενώ με κοινή πρόταση Βενεζουέλας - Βραζιλίας προωθείται το «Νοτιοαμερικάνικο Συμβούλιο Αμυνας» που αφορά τη στρατιωτική συνεργασία αυτών των χωρών.

Το γεγονός αυτό αναδεικνύει τον κυρίαρχο ρόλο της Βραζιλίας ως αναδυόμενης καπιταλιστικής δύναμης σε διεθνές επίπεδο, μετέχοντας στην ομάδα BRIC (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα). Ο Πρόεδρός της Λούλα Ντα Σίλβα δήλωσε πρόσφατα, εκφράζοντας τις επιδιώξεις της αστικής τάξης της χώρας του: «Δεν ξέρω αν θα ζήσω για να το δω, πάντως η Βραζιλία μπορεί και πρέπει να γίνει μια από τις υπερδυνάμεις του 21ου αιώνα».

Επίσης, όλες αυτές οι χώρες επιδιώκουν και καταφέρνουν να προσελκύσουν κεφάλαια από χώρες της ΕΕ και την Κίνα. Ταυτόχρονα, ανάμεσα σε αυτές τις χώρες αναπτύσσονται και αντιθέσεις, όπως η αντιπαράθεση Βενεζουέλας - Βραζιλίας πριν 2 χρόνια, με αφορμή την αναδιαπραγμάτευση των συμφωνιών της πετρελαιοπαραγωγής, οι συνοριακές διαφορές Χιλής - Αργεντινής στην περιοχή της Παταγονίας, που συνδέεται με την εκμετάλλευση φυσικού αερίου. Πρόσφατα, αντιπαραθέσεις προκάλεσε η απόφαση της Βραζιλίας να μειώσει τις εισαγωγές φυσικού αερίου από τη Βολιβία. Τριβές, επίσης, προκάλεσε το γεγονός ότι Βραζιλία, Αργεντινή, Χιλή, Βολιβία συμμετέχουν στην «Αποστολή σταθεροποίησης του ΟΗΕ στην Αϊτή», δηλαδή στη στρατιωτική επέμβαση στην Αϊτή που ακολούθησε την ανατροπή της νόμιμης κυβέρνησης Αριστίντ.

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ

* Ο Κύριλλος Παπασταύρου είναι μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ, υπεύθυνος της Ιδεολογικής Επιτροπής.

Σημειώσεις:

9. Η κυβέρνηση του Λάζαρο Καρντένας στο Μεξικό πρωτοστάτησε στην εκμετάλλευση των πηγών πετρελαίου και ίδρυσε την εταιρεία «Μεξικάνικος αετός». Η κυβέρνηση του Περόν στην Αργεντινή προώθησε την έρευνα για πυρηνική σύντηξη, ενώ η δεύτερη κυβέρνηση τον Γ. Βάργκας προχώρησε στην κρατική εκμετάλλευση του πετρελαίου, ιδρύοντας την κρατική εταιρεία πετρελαίου «Petrobras».

10. Ορισμένες μάλιστα από αυτές, όπως του Γ. Βάργκας στη Βραζιλία και του Περόν στην Αργεντινή, είχαν ανοιχτά φιλοφασιστικές τάσεις. Ο Περόν, μάλιστα, εμφάνιζε το πολιτικό του πρόγραμμα ως τον «Τρίτο δρόμο» ανάμεσα στον καπιταλισμό και τον κομμουνισμό.

11. Συμμετέχουν σε αυτήν οι εξής 12 χώρες: Αργεντινή, Βολιβία, Βραζιλία, Χιλή, Κολομβία, Βενεζουέλα, Εκουαδόρ, Παραγουάη, Περού, Σουρινάμ, Ουρουγουάη, Γκαϊάνα.