«Μέλπω Αξιώτη - Η μεταμόρφωση της χρυσαλλίδας»

Το πρόγραμμα θεατρικών μονολόγων του Φεστιβάλ Αθηνών, «Θέατρο σε Α' ενικό», περιέλαβε - προς έπαινο όσων είχαν την ιδέα - την παράσταση «Μέλπω Αξιώτη - Η μεταμόρφωση της χρυσαλλίδας». Μια παράσταση, που με τη σκηνοθετική λιτότητα, σεμνότητα και σοβαρότητά της, χάρη και στο λιτά ατμοσφαιρικό σκηνικό (Μαγιού Τρικεριώτη) και το βίντεο (Χρήστος Δήμας) τίμησε και ανέσυρε από την άδικη και μακρόχρονη λήθη την πρωτοπόρο και κορυφαία συγγραφέα του 20ού αιώνα και ταυτόχρονα μια κομμουνίστρια «αγία» των κοινωνικών και απελευθερωτικών αγώνων του λαού μας, Μέλπω Αξιώτη. Μια γυναίκα που, αρνούμενη την αστική καταγωγή της, δοκιμάστηκε στη βιοπάλη. Μυήθηκε πολύ νέα στις κομμουνιστικές ιδέες και το 1936 εντάχθηκε στο ΚΚΕ. Πρωτοστάτησε - με τη δράση και το έργο της - στο γυναικείο λαϊκό κίνημα. Στήριξε παντοιοτρόπως τον αγώνα και τα οράματα του ΕΑΜ. Διώχθηκε άγρια μετά την απελευθέρωση. Οδηγήθηκε στην αναγκαστική πολιτική προσφυγιά, όπου συνέχισε τον αγώνα της, τη συγγραφική δημιουργία της και διακρίθηκε ως πανεπιστημιακή καθηγήτρια, γεγονός που τη βοήθησε να επιστρέψει στην Ελλάδα, όπου πάμφτωχη και χτυπημένη από τον καρκίνο «έσβησε».

Το παραστασιακό κείμενο, που συνέθεσαν ο σκηνοθέτης της παράστασης Νίκος Χατζόπουλος και η Σοφία Σεϊρλή - η οποία με ευαισθησία, απλότητα και αγάπη ερμήνευσε το πρόσωπο της Αξιώτη - αντλώντας βιογραφικές «πινελιές» από διάφορα έργα της Αξιώτη (ακούγονται ηχογραφημένες), συνοψίζει, αποτελεσματικά, χαρακτηριστικά στοιχεία και μερικούς «σταθμούς» της ζωής της Αξιώτη. Η μόνη παρατήρηση της υπογράφουσας είναι ότι, καθώς το μεγαλύτερο μέρος του παραστασιακού κειμένου στηρίζεται, κυρίως, στο έργο «Κάδμω», που αυτοβιογραφεί κυρίως την οικογενειακή ζωή - πριν τον πολύ τραυματικό για εκείνην χωρισμό των γονιών της - τα εσώκλειστα μαθητικά χρόνια, τις εφηβικές ανησυχίες, στα πρώτα βιοποριστικά χρόνια της στην Αθήνα και στον άνδρα που αγάπησε, δεν άφησε «χώρο» αναφοράς των σημαντικότερων και χαρακτηριστικότερων στοιχείων της ζωής, της αγωνιστικής προσφοράς και της δημιουργίας της Αξιώτη.

Πλήθος μελετητών, συγγραφέων, μεταφραστών, σκηνοθετών, ηθοποιών, ερμηνευτών σπαζοκεφάλιασαν στο παρελθόν και θα σπαζοκεφαλιάζουν στο μέλλον, προσπαθώντας να κατανοήσουν, να ερμηνεύσουν, να ψυχαναλύσουν, να «κατηγορήσουν» ή να «απαλλάξουν» τα πρόσωπα των τραγικών μύθων που διέπραξαν παιδοκτονία, συζυγοκτονία, πατροκτονία, μητροκτονία, αδελφοκτονία. Πολλά κείμενα καταδίκης, αλλά και υπεράσπισης της συζυγοκτόνου Κλυταιμνήστρας, έχουν γραφτεί και μέλλεται να γραφούν. Πολλές αντίθετες, ακόμα και ακραία αντίθετες, σκηνοθετικές και υποκριτικές «αναγνώσεις» έχουν γίνει και μέλλεται να γίνουν, ανάλογα με την κοινωνιολογική, ανθρωπολογική, αισθητική «ματιά» κάθε εποχής και κάθε καλλιτέχνη. Τελικά, τι είναι η Κλυταιμνήστρα; Μητριαρχικά εξουσιαστική, ανήθικη, ερωτομανής και αδίστακτη συζυγοκτόνος; 'Η μια πονεμένη μάνα από τη δολοφονία - από τον ίδιο τον πατέρα - της Ιφιγένειας, καταπιεσμένη, εγκαταλειμμένη, απατημένη και περιφρονημένη σύζυγος και εξ αυτών όλων συζυγοκτόνος; Λίγο έως πολύ από όλα τα παραπάνω στοιχεία - και των δύο εκδοχών - περιέχει η Κλυταιμνήστρα στο μονόλογο που συνέθεσε και σκηνοθέτησε η Αντζελα Μπρούσκου, στα πλαίσια του φεστιβαλικού προγράμματος «Θέατρο σε Α' ενικό». Το κείμενο με «δάνεια» από τον Αισχύλο, νεότερους και σύγχρονους συγγραφείς (Χόφμανσταλ, Μίλερ, Σαρτρ, Σάρα Κέιν κ.ά.), «βάζει» την Κλυταιμνήστρα στη θέση μιας καταδικασμένης για την πράξη της σύγχρονης γυναίκας, που πίνοντας σε ένα μπαρ, που υπό την επίδραση ροκ μουσικής και ψυχοδιανοητικά διχασμένη, παραληρώντας θυμάται όσα την αδίκησαν, όσα έπαθε και όσα έπραξε. Κατηγορεί και αυτοκατηγορείται. Αυτοενοχοποιείται και αυτοαπαλλάσεται. Νιώθει θύμα και θύτης. Φοβική και απειλητική. Τρυφερή αλλά και αξιομίσητη μάνα. Αξια, έμπειρη, με σκηνική ακτινοβολία, με μέτρο και έλεγχο των μέσων της, η Φιλαρέτη Κομνηνού, κατάφερε να εξισορροπήσει τα τόσο αντίθετα στοιχεία του κειμένου και να το καταστήσει ενδιαφέρον. Η ατμοσφαιρική σκηνοθεσία ενέπλεξε αρμονικά το λόγο με τη ζωντανή μουσική και τα τραγούδια της γυναικείας μουσικής ομάδας «Minimaximum improvision + matryx».

Στο ίδιο πρόγραμμα του Φεστιβάλ Αθηνών, με αφορμή τα 100 χρόνια από το θάνατο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, εντάχθηκε και η μονολογική διασκευή του έξοχου διηγήματος του κορυφαίου Σκιαθίτη δημιουργού «Ονειρο στο κύμα», που δημοσιεύτηκε το 1900. Με το διήγημα αυτό ο Παπαδιαμάντης τόλμησε, για πρώτη φορά στη μέχρι τότε νεοελληνική λογοτεχνία, να περιγράψει και να υμνήσει την ομορφιά του γυμνού νεανικού γυναικείου σώματος, το ξάφνιασμα, τη «μαγεία», το ξύπνημα της νιότης και τον πόθο που προκαλεί στο αρσενικό, ιδιαίτερα στον έφηβο που δεν έχει ξαναδεί γυμνό κορίτσι και μάλιστα να παιχνιδίζει στη θάλασσα σαν γοργόνα. Ψυχογράφος δεινός ο Παπαδιαμάντης, έχοντας πιθανότατα ανάλογο βίωμα, ηλικιακά ώριμος πια, με την πένα του «ζωγραφίζει» εκπληκτικά τον ανολοκλήρωτο έρωτα ενός άντρα. Ο άντρας, μεγάλος πια, σαν σε όνειρο, αναθυμάται τον ερωτικό πόθο που ένιωσε στα δεκαοχτώ του χρόνια, τότε που ήταν βοσκός. Μια μέρα, βόσκοντας τα ζωντανά του στην ακρογιαλιά, ξαφνικά είδε την έφηβη συγχωριανή του, την Μοσχούλα, να κολυμπά ολόγυμνη. Το κορίτσι παραλίγο θα πνιγόταν, αν εκείνος δε βούταγε στη θάλασσα και δεν την έσωζε, μεταφέροντας στην ακτή το πανέμορφο κορμί της που γέμισε ερωτικό πόθο την αμόλυντη ψυχή του. Η σεβαστική διασκευή, η αισθαντική ερμηνεία και καλόγουστα ευφάνταστη σκηνοθεσία και οι κινηματογραφικές εικόνες του Θανάση Σαράντου, με πολύ δημιουργικούς συνεργάτες τους Εύα Μανωλιδάκη (σκηνικό - κοστούμια), Σάκη Μπιρμπίλη (εξαιρετικοί φωτισμοί), Λάμπρο Πηγούνη (ατμοσφαιρική μουσική και ήχοι), Καλλιόπη Σίμου (κίνηση), βίντεο ανέδειξε και τίμησε το μέγα κάλλος και ποιητικό ήθος του παπαδιαμάντειου λόγου.

Στο πλαίσιο του ίδιου προγράμματος, παρουσιάστηκε και μονολογική διασκευή του μυθιστορήματος του Θεόδωρου Γρηγοριάδη «Το παρτάλι». Η λέξη κατάγεται από την τουρκική παρτάλ. Κυριολεκτικά σημαίνει το παλιόρουχο, το κουρέλι, και μεταφορικά τον εξαθλιωμένο, «κουρελιασμένο» άνθρωπο. Το κεντρικό πρόσωπο του μυθιστορήματος είναι ένα «κουρέλι» της ζωής, που αναγκαστικά όχι μόνον εθίστηκε στο «κουρέλιασμά» του, αλλά το έκανε και βιοποριστικό «επάγγελμά» του. Στα χρόνια της τριπλής κατοχής, στην Ανατολική Μακεδονία, μια φτωχή χήρα μάνα ντύνει σαν κορίτσι το όμορφο μικρό αγόρι της, νομίζοντας και ελπίζοντας ότι έτσι θα το σώσει από τους κατακτητές και γενικότερα τα δεινά του πολέμου. Το ακούσια ντυμένο σαν κορίτσι αγόρι βιάζεται από έναν Βούλγαρο. Αυτή είναι η αρχή του κακού, που θα συνεχιστεί στα εμφυλιακά χρόνια, καθώς για να γλιτώσει και ο έφηβος συνεχίζει να ντύνεται με γυναικεία ρούχα. Ο «έρωτας» με έναν Αμερικανό θα οδηγήσει τον νέο στις ΗΠΑ, όπου θα βιοποριστεί ως σόουμαν, αξιοποιώντας την ιδιαιτερότητά του και ντυμένος γυναίκα. Μετά το θάνατο του Αμερικανού εραστή του, επιστρέφει στην Ελλάδα και βιοπορίζεται μετατρέποντας σε «θέαμα» το «κουρέλι» της ζωής του. Τρομερό, οδυνηρότατο υπαρξιακό δράμα το θέμα του μυθιστορήματος, έπεσε στα ρηχά, χωρίς δραματική ουσία και εμβέλεια, με την -- κάθε άλλο παρά ψυχογραφικού - ψυχαναλυτικού βάθους -- συνειδητά εντυπωσιοθηρικά θεαματική διασκευή και σκηνοθεσία του Στέλιου Κρασανάκη, με συνεργάτες τους Κώστα Βελινόπουλο (κοστούμι), Ελευθερία Ντεκώ (φωτισμοί), Αμαλία Μπένετ (κινησιολογία), Σπύρο Αραβοσιτά (ήχοι), Χρήστο Δήμα (βίντεο). Αυτό που σκηνοθετικά ήθελε και αυτό που μάλλον μπορούσε να κάνει ο Κρασανάκης ήταν ένα ανάλαφρο σόου, που εκ προοιμίου και εκ του ασφαλούς του εξασφάλιζε η σκηνική χάρη και ελαφράδα, το έμφυτο χιούμορ (άμεσο αλλά και υπονοηματικό), τα ασκημένα εκφραστικά μέσα, η τραγουδιστική ικανότητα και το πολύπειρο υποκριτικό ταλέντο του Χρήστου Στέργιογλου. Ο σκηνοθέτης χρωστά μεγάλη χάρη στον ηθοποιό, γιατί διέσωσε κάπως το δραματικό στοιχείο του μυθιστορηματικού προσώπου.