Οταν στα μέσα Ιούνη, στην αίθουσα του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου, ο διευθυντής του, Χ. Λάζος, άνοιγε τη συζήτηση με θέμα «Η αγορά του βιβλίου στην Ελλάδα: ανάπτυξη ή στασιμότητα; Ποιες εξελίξεις προοιωνίζονται για τα επόμενα χρόνια;», λέγοντας πως δεν περίμενε ότι το θέμα θα ξεσήκωνε τις αντιδικίες και τα πάθη που ξεσήκωσε, περιέγραφε την πραγματική εικόνα της αναταραχής που υπάρχει στον κόσμο του βιβλίου στη χώρα μας.

Το αν αυτή η εικόνα «αιφνιδίασε» ή όχι είναι ένα άλλο ζήτημα. Πάντως, το ΕΚΕΒΙ, από τους τελευταίους μήνες του 2000 μέχρι σήμερα βρίσκεται στο επίκεντρο αυτής της συζήτησης, μέσω των στατιστικών στοιχείων που παρουσιάζει για τη βιβλιαγορά και την αναγνωσιμότητα στην Ελλάδα, στοιχεία, η ερμηνεία των οποίων, από το ίδιο το ΕΚΕΒΙ και τους ενδιαφερόμενους φορείς (εκδότες -βιβλιοπώλες), έχει οξύνει τα πνεύματα. Σχηματικά, το ΕΚΕΒΙ ερμηνεύει το «ποτήρι» ως «μισογεμάτο» και όλοι οι υπόλοιποι ως «μισοάδειο». Στο μεταξύ, η κυβέρνηση μοιάζει να κάνει ό,τι μπορεί για να επιβεβαιώνει τις διαπιστώσεις του κόσμου του βιβλίου, ότι δηλαδή, αυτό το, κατεξοχήν, πολιτιστικό αγαθό τελεί υπό διωγμόν στη χώρα μας.

Τα πιο ενδεικτικά στοιχεία των ερευνών του ΕΚΕΒΙ και της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας για το ποσοστό αγοράς βιβλίων από τον οικογενειακό προϋπολογισμό απασχολούν τον Τύπο από τα τέλη του προηγούμενου χρόνου μέχρι σήμερα και, με δεδομένη τη συμμετοχή της Ελλάδας στη φετινή έκθεση βιβλίου της Φραγκφούρτης ως τιμώμενης χώρας, είναι βέβαιο πως το θέμα θα απασχολήσει κι άλλο. Ανεξαρτήτως, ωστόσο, των συγκυριών, το βιβλίο, ενταγμένο στους μηχανισμούς της αγοράς ως εμπορικό προϊόν, ακολουθεί - με εντεινόμενους ρυθμούς στη χώρα μας - το δρόμο της συγκεντροποίησης του κεφαλαίου στον εκδοτικό χώρο - αλλά και στα βιβλιοπωλεία - τον οποίο έχουν «ανοίξει» εδώ και καιρό πολιτιστικά πεδία όπως ο κινηματογράφος, για να μη μιλήσουμε ευρύτερα για την ψυχαγωγία και τη διασκέδαση, δηλαδή τη «διαχείριση του ελεύθερου χρόνου», όπου πλέον έχουμε να κάνουμε με την πλέον «ανάγλυφη» διάσταση του καταναλωτισμού και της ομογενοποίησης συμπεριφορών και προτύπων.

Οι έρευνες αυτές αποτύπωσαν και με νούμερα αυτό που ακούγεται συνεχώς στους κύκλους των μικρών και μεσαίων εκδοτών και βιβλιοπωλών, ότι και στο χώρο τους, «το μεγάλο ψάρι» έχει αρχίσει το «μεγάλο φαγοπότι». Το «Παρατηρητήριο Βιβλίου» του ΕΚΕΒΙ σε έκθεσή του σημειώνει, πως «η εκδοτική βιομηχανία βρίσκεται σε διαδικασία αναδιάρθρωσης, με την ανάδειξη ενός μικρού αριθμού μεγαλύτερων και σύγχρονων επιχειρήσεων τα τελευταία χρόνια, ενώ το φαινόμενο της εξαγοράς μικρών εκδοτικών οίκων από μεγαλύτερους είτε από συγκροτήματα του Τύπου μόλις έχει αρχίσει να κάνει την εμφάνισή του». Εδώ θα πρέπει να σημειώσουμε, πως εκτός των συγχωνεύσεων ή των εξαγορών, υπάρχει και το κλείσιμο επιχειρήσεων.

Στην ίδια έκθεση σημειώνεται, επίσης, ότι σύμφωνα με σχετική έρευνα του ΕΚΕΒΙ το 1999, επιβεβαιώνεται ότι οι ελληνικές εκδοτικές επιχειρήσεις είναι «οργανωμένες με βάση οικογενειακά πρότυπα, αντιμετωπίζουν προβλήματα διανομής των προϊόντων τους, ρευστότητας και αδυναμίας εξεύρεσης πόρων για τις οργανωτικές αλλαγές που χρειάζονται, ώστε να αξιοποιήσουν τα πλεονεκτήματα των νέων τεχνολογιών».

Σύμφωνα, λοιπόν, με την έρευνα, οι πέντε μεγαλύτεροι εκδοτικοί οίκοι παράγουν το 25% της ετήσιας, συνολικής βιβλιοπαραγωγής σε εθνικό επίπεδο, ενώ οι δέκα μεγαλύτεροι κατέχουν το 36% της εμπορικής «πίτας» της βιβλιαγοράς. Οχι κι άσχημα... «για αρχή».

Η διακίνηση των βιβλίων γίνεται μέσα από 2.000 βιβλιοχαρτοπωλεία και 3.500 σημεία πώλησης, από πρακτορεία Τύπου μέχρι σούπερ μάρκετ. Σε σύνολο δηλαδή 5.500 μεικτών σημείων πώλησης βιβλίων, μόνο 200 είναι τα αμιγή βιβλιοπωλεία, τα οποία πωλούν μόνο βιβλία. Σύμφωνα με τις διαπιστώσεις της έρευνας, αυτή η «διάχυση» «προσδιορίζει τον χαμηλό βαθμό συγκέντρωσης στο κύκλωμα διανομής», σημειώνοντας πως οι μεγαλύτερες «αλυσίδες» διανομής δεν ξεπερνούν τα 10 με 14 υποκαταστήματα. Η γενική τάση, όμως, συγκεντροποίησης στο χώρο του βιβλίου είναι αμφίβολο αν θα αφήσει «εκτός» τη διανομή. Η διαφορά ανάμεσα στα βιβλιοπωλεία και στα βιβλιοχαρτοπωλεία δείχνει να είναι και ποιοτική. Στα πρώτα, τις περισσότερες πωλήσεις κατέχει η «ποιοτική» λογοτεχνία, το παιδικό και το επιστημονικό βιβλίο, ενώ στα δεύτερα «ευδοκιμούν» τα σχολικά βοηθήματα, τα ξενόγλωσσα (φροντιστηριακά επί το πλείστον) βιβλία, τα παιδικά και η «εύπεπτη» λογοτεχνία.

Το 1998, στα αρχεία του ΕΚΕΒΙ ήταν καταχωρημένοι 664 εκδότες. Υπάρχουν ακόμη 1.600 τίτλοι εκδοτικών οίκων στο Αρχείο Εκδοτικών Επιχειρήσεων του ΕΚΕΒΙ στην Εθνική Βιβλιοθήκη, οι οποίοι όμως δεν είχαν ιδιαίτερη εκδοτική παρουσία και δεν ήταν εγγεγραμμένοι σε συλλόγους εκδοτών. Το 97% των εκδοτών «με σταθερή παρουσία στην εκδοτική παραγωγή» (δηλαδή των 664) βρίσκονται στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη, με το 83,8% να εδρεύουν στην Αθήνα! Το ποσοστό αυτό ξεπερνά το αντίστοιχο ποσοστό συγκέντρωσης της βιομηχανίας έκδοσης και εκτύπωσης που είναι 78%, των βιβλιοχαρτοπωλείων (54,6%) και των αμιγών βιβλιοπωλείων (76,3%). Από όλα αυτά τα εκδοτικά, μόλις 80 εκδίδουν πάνω από 10 τίτλους ετησίως. Το γεγονός ότι η συγκεντροποίηση του κεφαλαίου στο χώρο βρίσκεται σε εξέλιξη στην Ελλάδα δημιουργεί το εξής «παράδοξο», να υπάρχουν 6 εκδοτικοί οίκοι ανά 100.000 κατοίκους, όταν στη Γερμανία υπάρχουν 2,5 εκδοτικά ανά 100.000 κατοίκους. Δείγμα κι αυτό για το πού οδηγούνται τα πράγματα.

Πόσοι και ποιοι διαβάζουν αυτά τα βιβλία και τι βιβλία διαβάζουν; Σύμφωνα με σχετική, πανελλήνια έρευνα του ΕΚΕΒΙ το 1999, μόλις το 37% των ερωτηθέντων άνω των 15 ετών δήλωσαν «αναγνώστες», αλλά από αυτούς μόνο το 8,5% διαβάζουν πάνω από 10 βιβλία ετησίως. Υπολογίζεται ότι οι συστηματικοί αναγνώστες στην Ελλάδα είναι περίπου 700.000, οι οποίοι αγοράζουν επτά εκατομμύρια βιβλία ετησίως, ενώ 2,4 εκατομμύρια άνθρωποι αγοράζουν άλλα οκτώ εκατομμύρια βιβλία. Το υπόλοιπο ποσοστό έχει ως εξής: Το 31,8% διαβάζει «πρακτικά» βιβλία (οδηγούς, βιβλία συνταγών κλπ.) ή βιβλία που έχουν σχέση με το επάγγελμά τους και όχι τακτικά, ενώ το 30,4% απάντησε πως δεν έχει καμία σχέση με τα βιβλία. Πιο απλά, πάνω από το 60% του πληθυσμού της Ελλάδας έχει από καθόλου έως ελάχιστη σχέση με την ανάγνωση και καθόλου σχέση με τη λογοτεχνία, την ιστορία κλπ.

Τα ποσοστά του αναγνωστικού κοινού στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης μάς κατατάσσουν αυτομάτως στην τελευταία θέση αναγνωσιμότητας: Σουηδία 85%, Μ. Βρετανία 76%, Γαλλία 75%, Ισπανία 45%, Ιταλία 42%. Αντιστοίχως χαμηλοί στην Ελλάδα είναι και οι δείκτες των εκδόσεων. Στη χώρα μας εκδίδονται 5-6 βιβλία ανά 10.000, όταν το αντίστοιχο ποσοστό στη Φινλανδία είναι 25, στη Δανία 23, στην Ολλανδία 22, στη Μ. Βρετανία 15, στην Ισπανία 9, στη Γαλλία 8, στην Πορτογαλία 7. Το 1996 (και παρά τις αυξήσεις σε αναγνωσιμότητα, παραγωγή και κατανάλωση βιβλίου σε σχέση με προηγούμενες χρονιές) στην Ελλάδα εκδόθηκαν 400 τίτλοι ανά 1 εκατομμύριο κατοίκους, φέρνοντάς μας «μια ανάσα» μόλις πιο πάνω από χώρες της Ασίας και της Αφρικής. Την ίδια χρονιά η Φινλανδία (χώρα με κοινά χαρακτηριστικά με την Ελλάδα όπως ο πληθυσμός και η ιδιαιτερότητα της γλώσσας) είχε 2.500 τίτλους ανά 1 εκατ. κατοίκους. Ο λέκτορας του Τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Παντείου Πανεπιστημίου, που παρουσίασε αυτά τα στοιχεία στη συζήτηση του ΕΚΕΒΙ, σχολίασε πως η διαφορά μας με τη Φινλανδία είναι η υψηλή αναγνωστική συνείδηση των κατοίκων της τελευταίας...