Οταν αγαπάει κανείς το επάγγελμά του, αντλεί χαρά και ικανοποίηση απ' αυτό, μπορεί να δείξει πρωτοβουλία και ν' ανεβάσει χωρίς πάρα πολύ κόπο την αποδοτικότητα της εργασίας.
«Να κερδίζουν το ψωμί τους με τον ιδρώτα του προσώπου τους». Από την εποχή της δουλείας, η επιλογή επαγγέλματος του καθενός καθοριζόταν από την τοποθέτησή του στην ταξική ιεραρχία που ήταν διαιρεμένη η κοινωνία. Η σωματική δουλειά, μια πραγματική δουλειά καταδίκου, έπεφτε στον χωρικό. Η εργασία αυτή θεωρούνταν κατάρα. Αν πιστέψουμε στην παράδοση, ο Θεός τιμώρησε τον Αδάμ, τον πρώτο άνθρωπο, και τους απογόνους του, καταδικάζοντάς τους «να κερδίζουν το ψωμί τους με τον ιδρώτα του προσώπου τους». Η ιστορία του Μεσαίωνα χαρακτηρίζεται από μια σκληρή δουλειά σκλάβου των πλατιών λαϊκών μαζών.
«Οι αλυσίδες της δουλείας αντικαταστάθηκαν από άλλες, το ίδιο σκληρές», «της μισθωτής δουλείας». Η Γαλλική αστική Επανάσταση απελευθέρωσε τις μάζες. Η νομική αυτή απελευθέρωση ήταν απαραίτητη στην ανάπτυξη του καπιταλισμού. Αυτοί, που εκείνο τον καιρό πάλευαν για την επανάσταση, πίστεψαν πως έφτασε η εποχή της χειραφετημένης εργασίας. Ο Ρουσό λ.χ. εξυμνούσε την ελευθερία της επιλογής επαγγέλματος. Να όμως τι λέει γι' αυτό ο Νεκράσοφ, «οι αλυσίδες της δουλείας αντικαταστάθηκαν από άλλες, το ίδιο σκληρές» (ποίημα του Νεκράσοφ: «Η ελευθερία»). Κι ενώ το καπιταλιστικό σύστημα «της μισθωτής δουλείας» αντικατάστησε τη δουλεία, μονάχα ένα πολύ περιορισμένο στρώμα του λαού ήταν ελεύθερο να διαλέξει το επάγγελμά του.
Το καπιταλιστικό σύστημα κάνει δύσκολο το πέρασμα από το δημοτικό σχολείο στο γυμνάσιο, που το πρόγραμμά του δεν είναι άμεση συνέχεια του δημοτικού. Το γυμνάσιο καταρτίζει στελέχη για τον κρατικό μηχανισμό, δίνει τις απαραίτητες γνώσεις για να εφαρμόζεται η θέληση των ισχυρών του καπιταλιστικού κόσμου. Στο σχολειό αυτό φοιτούν προπαντός τα παιδιά των εκπροσώπων της αστικής τάξης: Ξεπεσμένοι ευγενείς, μικροί και μεσαίοι έμποροι, ανώτεροι υπάλληλοι, πλούσιοι χωρικοί κ.λπ.
Υπάρχουν κάθε είδους γυμνάσια, που δίνουν τις πιο πλατιές γνώσεις και προπαρασκευάζουν τα παιδιά για την άσκηση «πνευματικού επαγγέλματος». Οι μικροαστοί έκαναν γυμνασιακές σπουδές, που θα τους απάλλασσαν από την κοπιαστική σωματική δουλειά και θα τους επέτρεπαν να «κάνουν το παν για να δώσουν τη δυνατότητα στα παιδιά τους να κάμουν καριέρα». Ξέχωρα απ' αυτό, το γυμνάσιο άνοιγε το δρόμο στ' ανώτερα εκπαιδευτικά ιδρύματα που κατάρτιζαν πιο ειδικούς και κατά συνέπεια καλύτερα αμειβόμενους. Με το πρόσχημα για μέλλοντες «διευθυντές της βιομηχανίας» δημιουργούσαν προνομιούχα σχολειά (λύκεια, γυμνάσια, πλήρη δευτεροβάθμια σχολειά).
Η σοβιετική εξουσία κληρονόμησε από τον τσαρισμό το καπιταλιστικό σύστημα της Εκπαίδευσης, με τη διαφορά πως είχε ακόμη κι επιβιώσεις της δουλείας: Την αμάθεια και το δεσποτισμό.
Από τα πρώτα βήματά της, η εξουσία των Σοβιέτ γκρέμισε τους φραγμούς που χώριζαν τις τάξεις, αναμόρφωσε το σύστημα δημόσιας Εκπαίδευσης χρησιμοποιώντας όλα τα μέσα για να εκπαιδεύσει τους εργάτες. Για το σκοπό αυτό έκανε την κατάλληλη διαλογή από τον όγκο των γνώσεων, έπαιρνε τις πιο ουσιώδεις για να τις χρησιμοποιήσει στην πολιτιστική ανάπτυξη του λαού.
Δημιουργήθηκε το ενιαίο σχολειό εργασίας, που ξεκαθαρίστηκε το πρόγραμμά του από κάθε παλιά σαβούρα. Οργανώθηκαν εργατικά Πανεπιστήμια. Οι εργάτες και οι αγρότες είχαν κάθε είδους προνόμιο σ' ό,τι αφορούσε την είσοδό τους στ' ανώτερα και μεσαία εκπαιδευτικά ιδρύματα. Η αναδιοργάνωση του συστήματος δημόσιας Εκπαίδευσης συμπληρωνόταν μέσα στη φωτιά του εμφυλίου πολέμου, μέσα στη φλόγα της ριζικής ανασυγκρότησης ολόκληρου του κοινωνικού συστήματος. Καταλαβαίνει κανείς έως ποιο βαθμό ήταν δύσκολο να πετυχαίνει κανείς έστω και τα πιο απλά πράγματα, πόσο δύσκολο να συγκροτήσει ακόμη κι αυτή τη στοιχειώδη γενική εκπαίδευση. Η πολιτιστική μάχη έμπαινε πάντα σε πρώτο πλάνο πάλης. Η ιστορία της δημόσιας Εκπαίδευσης στη διάρκεια των πρώτων είκοσι χρόνων της σοβιετικής εξουσίας δίνει λεπτομερειακή ανάλυση της πάλης αυτής.
Σήμερα η χώρα μας έγινε αγνώριστη. Η ανάπτυξη της βαριάς βιομηχανίας, η κολεκτιβοποίηση και η μηχανοποίηση της γεωργίας βάζουν τις βάσεις για την εξαφάνιση της διαφοράς ανάμεσα στην πόλη και το χωριό. Ο πνευματικός ορίζοντας και η συνείδηση των μαζών πλάτυναν. Η ζωή του ανθρώπου γίνεται ολοένα και περισσότερο πολύπλευρη. Η ανάπτυξη της τεχνικής και της επιστήμης έχει ως αποτέλεσμα τη συνεχή σύσφιξη των δεσμών ανάμεσα στην πνευματική και σωματική εργασία. Γκρεμίστηκαν οι παλιοί φραγμοί που έφραζαν το δρόμο στη γνώση.
Σήμερα υπάρχουν πια στην ΕΣΣΔ οι βασικές απαραίτητες συνθήκες για την ελεύθερη επιλογή επαγγέλματος. Ωστόσο, αυτό δεν θα πει πως μπορούμε έστω και στο ελάχιστο να χαλαρώσουμε την επαγρύπνησή μας στο πολιτιστικό μέτωπο.
Δεν πρέπει ούτε στιγμή να ξεχνούμε πως η ελεύθερη επιλογή επαγγέλματος εμποδίζεται πάρα πολύ από τις επιβιώσεις του αναλφαβητισμού και της αμάθειας.
Ούτε στιγμή δεν θα πρέπει να ξεχνάμε πως πρέπει ακατάπαυτα να εργαζόμαστε, μέσα κι έξω από το σχολειό, για ν' ανεβάσουμε απ' την πιο νεαρή ηλικία το γενικό και πολιτικό επίπεδο της αυριανής γενιάς μας. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ένα χαμηλό επίπεδο γενικής και πολυτεχνικής μόρφωσης περιορίζει την ελευθερία επιλογής επαγγέλματος και την κάνει αυθαίρετη.
Χρειάζεται να συνεχίσουμε να γκρεμίζουμε τους αδιόρατους φραγμούς που υπάρχουν ακόμη ανάμεσα στο δημοτικό σχολειό, στο γυμνάσιο κι ανώτερο σχολειό, έχοντας τα μάτια μας δεκατέσσερα να μην παραμορφώνονται τα πράγματα με ανώφελες λεπτομέρειες που συσκοτίζουν τις επιστημονικές αρχές. Οφείλουμε να δουλεύουμε για μια όλο και πιο στενή σύνδεση θεωρίας και πράξης.
Χρειάζεται να παλέψουμε ενάντια στη βαθιά ριζωμένη άποψη που θεωρεί τη σωματική δουλειά κατάρα, στην οποία έχει καταδικάσει ο Θεός χιλιάδες ανθρώπους. Χρειάζεται να καταπολεμήσουμε την τάση για ανώτερες σπουδές «πάση θυσία» για να «γίνουμε κάτι», να γίνουμε μηχανικοί. Καμιά φορά η τάση αυτή αντανακλά τα παλιά ήθη που περιφρονούσαν τους ανθρώπους που δούλευαν σωματικά. Το σταχανοβικό κίνημα θα βοηθήσει να μπει γρήγορα τέρμα στην πρόληψη αυτή.
Οφείλουμε να ενισχύσουμε μ' όλα τα μέσα την υγεία των παιδιών μας, να φροντίσουμε για την τροφή τους, τον ύπνο τους, να επαγρυπνούμε για να μένουν όσο το δυνατό περισσότερο στον καθαρό αέρα και να μεγαλώνουν μέσα σε φυσικές συνθήκες. Είναι πολύ σημαντικό να τους κάνουμε οπτικούς και ακουστικούς τύπους, να τους μάθουμε να εργάζονται στο μέτρο των δυνάμεών τους.
Την εποχή που κυριαρχούσε η βιοτεχνία η επιλογή επαγγέλματος καθοριζόταν συνήθως από το επάγγελμα των γονέων. Η ποιότητα της εργασίας ήταν έργο της αποκτημένης πείρας. Για ν' αποκτηθεί όμως η πείρα αυτή, έπρεπε ν' αρχίσει κανείς να εργάζεται από τη νεαρή του ακόμη ηλικία. Υπήρχε η συνήθεια να διαλέγεται το επάγγελμα από νωρίς. Στη χειροτεχνία, οι περιορισμένες γνώσεις έπαιζαν βασικό ρόλο. Χρειάστηκαν χρόνια για ν' αποκτηθούν. Η μαθήτευση κρατούσε πάρα πολύ κι άρχιζε αμέσως από την παιδική ηλικία, απ' την ηλικία που στην εποχή της βιοτεχνίας γίνεται η επιλογή του επαγγέλματος. Πιο σωστό όμως θα 'ταν να πούμε πως η επιλογή αυτή στην ουσία δεν υπήρχε. Το επάγγελμα των γονέων καθόριζε το επάγγελμα των παιδιών τους.
Η σύγχρονη τεχνική άλλαξε ριζικά το χαρακτήρα της προπαίδευσης. Αυτή δεν είναι πια μια στενή τεχνική εξάσκηση που γίνεται σ' εκείνους που προπαρασκευάζονται γι' αυτό ή τ' άλλο επάγγελμα αλλά η γνώση του χειρισμού ενός πολύπλοκου μηχανήματος, ο πιο παραγωγικός τρόπος οργάνωσης μιας δουλειάς, η γνώση του προτσές παραγωγής στο σύνολό του. Δεν είναι τυχαίο γεγονός αν ένας μεγάλος αριθμός νεαρών σταχανοβικών βγήκαν από σχολή προπαίδευσης σε εργοστάσιο.
Τα σχολειά μιας γενικής μόρφωσης έχουν καθήκον να μάθουν στους μαθητές να παίρνουν μέρος στα πιο σύνθετα προτσές παραγωγής, μέσα στα πλαίσια της σύγχρονης τεχνικής, για να εξοικειωθούν μ' ολόκληρη σειρά ειδικοτήτων. Η βιαστική επιλογή επαγγέλματος είναι επιζήμια: Εμποδίζει την ελευθερία αυτής της επιλογής. Ο Λένιν ήταν αντίθετος με τη βιαστική επιλογή επαγγέλματος.
Υπάρχουν επαγγέλματα που απαιτούν ξεχωριστές ιδιότητες: Εξαιρετικά λεπτή όραση ή ακοή, πολύ ανεπτυγμένη αφή, υπέρμετρα εξασκημένα νευρικά κέντρα.
Την επιλογή επαγγέλματος την καθορίζει το κοινωνικό καθεστώς. Δεν υπάρχει άλλο σύστημα εκτός από το σοσιαλιστικό που να εξασφαλίζει απόλυτη ελευθερία επιλογής επαγγέλματος στις πλατιές λαϊκές μάζες.
Για να τελειώνουμε, θα πω μερικά λόγια σχετικά με τα «προικισμένα» παιδιά. Ενα παιδί με ταλέντο, όπως κι ένα άλλο, έχει δικαίωμα στη γενική μόρφωση. Οφείλουμε να του εξασφαλίσουμε αρμονική ανάπτυξη σ' ένα κοινό σοβιετικό σχολειό, γιατί αν απομονωθεί πρόωρα στην ειδικότητά του, θα του είναι αδύνατο να χρησιμοποιήσει σε συνέχεια πλατιά τις ικανότητές του. Να ένα παράδειγμα: Ενα παιδί έχει εξαιρετική οπτική μνήμη, σχεδιάζει θαυμάσια. Το βάζουν από νωρίς σε ειδικό σχολειό και του διδάσκουν την τεχνική του σχολειού. Κανείς ωστόσο δεν φροντίζει να πλατύνει τον ορίζοντά του, να του μάθει να βλέπει τη ζωή κομμουνιστικά, να γίνει ένας πραγματικός κομμουνιστής, ένας ομαδικός αγωνιστής. Ετσι, βλέπουμε να μεγαλώνει ένας σχεδιαστής με ταλέντο, ένας που ξέρει να ζωγραφίζει απ' το χέρι του δασκάλου ένα πανέρι με φρούτα, ένας ολότελα ανίκανος όμως σχεδιαστής που να 'ναι σε θέση να δώσει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του σοσιαλιστικού συστήματος απλά, χωρίς περιφράσεις, ένας σχεδιαστής που να μας δώσει τον πίνακα του σοσιαλιστικού συστήματος έτσι που το σχέδιο να μιλάει καλύτερα απ' τις λέξεις.
Αν το σχολειό γενικής μόρφωσης και το ειδικό σχολειό κατορθώσουν να διαπλάσουν κομμουνιστές, τότε μόνο τα προικισμένα άτομα θα μπορέσουν ν' αξιοποιήσουν πλατιά το ταλέντο τους.