Στην ιστορική Ελληνική Σχολή της Οδησσού, ο Ν. Καζαντζάκης μιλάει με τον διευθυντή, τον οποίο χαρακτηρίζει «φανατικό ασκητικό Ελληνα κομμουνιστή», που του εξηγεί πώς αντιμετωπίζονται οι εθνότητες. Ο Καζαντζάκης καταγράφει αυτήν τη συζήτηση:

«-- Ολα τα μαθήματα μας επιβάλλει ο νόμος να γίνουνται στην ελληνική γλώσσα, κανένας δεν μπορεί να διοριστεί εδώ δάσκαλος αν δεν ξέρει να διδάξει ελληνικά. Κάθε λαός να προχωράει από τον εδικό του δρόμο.

Βλέποντάς με να ξαφνιάζουμαι, χαμογέλασε:

-- Η Κομμουνιστική Δημοκρατία, είπε, όχι μονάχα δε σπρώχνει σε ομοιομορφία τις διάφορες εθνότητες, παρά και δυναμώνει τον εθνικό χαραχτήρα της καθεμιάς. Η κομμουνιστική Ιδέα είναι πλούσια αρμονία από πολυποίκιλες φωνές. Κάθε φωνή είναι λεύτερη, μα και συνάμα αρμονικά υποταγμένη στο σύνολο.

Διάλειμμα. Παίζουν, γελούν, παλεύουν οι πιτσιρίκοι - μαθητές και μαθήτριες - στη μεγάλη αυλή του σκολειού. Επαιζαν, γελούσαν, πάλευαν κι οι δάσκαλοι μαζί τους.

-- Αυτή 'ναι η μεγάλη διαφορά! εξακολούθησε ο ασκητικός με το ξουρισμένο κεφάλι σύντροφός μου. Η τσαρική πολιτική πρόγραμμά της είχε να ρουσοποιήσει όλες τις φυλές που κατοικούσαν την αυτοκρατορία, δεν επέτρεπε στα σχολειά να διδάσκεται η μητρική γλώσσα, παρά μονάχα η ρούσικη, απαγορεύουνταν να τυπωθούν βιβλία κι εφημερίδες ή να παρασταθούν θεατρικά έργα ή να γίνουν ομιλίες στην ντόπια γλώσσα, έπρεπε με κάθε τρόπο ν' ατροφήσει η εθνική ψυχή και να επιβληθεί με τη βία σε όλες τις εθνότητες η ρούσικη ψυχή.

»Μα οι μπολσεβίκοι έσπασαν και τις αλυσίδες τούτες. Λίγες μέρες μετά την Επανάσταση, δημοσιεύτηκε η Προκήρυξη των Δικαιωμάτων των Λαών της Ρουσίας, υπογραμμένη από τον Ρούσο Λένιν και τον Γεωργιανό Στάλιν:

»α) Ολοι οι λαοί της Ρουσίας είναι ανεξάρτητοι και ίσοι.

»β) Κάθε λαός έχει το δικαίωμα να διαθέτει τον εαυτό του όπως θέλει.

»γ) Καταργούνται όλα τα ειδικά εθνικά προνόμια.

»δ) Ολες οι εθνικές μειοψηφίες δικαιούνται πια να ξετυλίγουνται λεύτερα.

»Γενναία, τολμηρή, ιστορική προκήρυξη, που δεν τη γέννησε μονάχα ανώτατη ιδεολογική συνείδηση, παρά και γόνιμη, πολύ επιτήδεια, πραχτική πολιτική. Γκρεμίστηκαν τα σύνορα που χώριζαν την κυρίαρχη ως τώρα εθνότητα από τις άλλες φυλές, δεν υπάρχουν πια λαοί τύραννοι και λαοί σκλάβοι. Φίλιωσαν εργάτες και χωρικοί απ' όλες τις ράτσες, λευτερώθηκε κάθε εθνική συνείδηση.

»Ιδρύθηκαν εθνικά σκολειά σε κάθε τόπο, το γλωσσικό ιδίωμα κάθε λαού θεωρήθηκε ως η επίσημή του γλώσσα, για πρώτη φορά άρχισαν να γράφουνται βιβλία και να τυπώνουνται εφημερίδες σε διάφορες, ακαλλιέργητες ως τώρα, τοπολαλιές. Δεκαοχτώ λαοί - Γιακούτοι, Τσουβάχοι, Κερκέζοι - δεν είχαν αλφάβητο, για πρώτη φορά γράφτηκε τώρα το αλφάβητό τους και τυπώθηκαν βιβλία στη μητρική τους γλώσσα.

»Πολλοί ημιάγριοι λαοί φωτίζουνται. Η Ταταρία όλη πριν από την Επανάσταση είχε 75 μονάχα σκολειά, όπου διδάσκουνταν η ρούσικη μονάχα γλώσσα, ύστερα από δέκα χρόνια είχε πάνω από 2.000 σκολειά, όπου διδάσκουνταν η εθνική τατάρικη γλώσσα. Στο Τουρκεστάν φοιτούσαν επί τσάρου σε όλα εκεί τα σκολειά 300 μονάχα ντόπιοι, ύστερα από δέκα χρόνια λευτεριάς υπήρχαν 673 σκολειά με 45.000 μαθητές, κι ακόμα 1.596 παιδικοί κήποι κι άσυλα παιδιών κι επαγγελματικές σκολές με χιλιάδες σπουδαστές.

»Σε όλες τις γλώσσες τυπώνουνται κάθε χρόνο εκατομμύρια βιβλία, εφημερίδες, διαφωτιστικά φυλλάδια, περιοδικά. Η εργασία που γίνεται τώρα στη Ρουσία για να ξυπνήσει ο άνθρωπος, είναι καταπληχτική. Οι οχτροί την παραγνωρίζουν και τη γελοιοποιούν, οι τυφλωμένοι φίλοι την υπερβάλλουν, μα κι οι δυο έχουν άδικο. Η εργασία που γίνεται εδώ για τις εθνότητες είναι πολύ σημαντική, μα δύσκολη πολύ και δεν έδωκε ακόμα όλους της τους καρπούς. Μα θα τους δώσει.

Σώπασε ο σύντροφος, κι εγώ ώρα πολλή συλλογίζουμουν πόσο σίγουρα κατόρθωσαν οι μπολσεβίκοι με τέτοια φωτισμένη πολιτική να πάρουν με το μέρος τους όλες τις εθνότητες, που ως τώρα συγκατοικούσαν, εχθρικές ή περιφρονημένες, στη Ρουσία. Οταν εσωτερικοί κι εξωτερικοί οχτροί έθεταν σε κίντυνο τη νέαν Ιδέα, οι λαοί τούτοι έπαιρναν πάντα το μέρος εκείνων που τους έδωκαν, ύστερα από τόσους αιώνες, την εθνική τους λευτεριά και την ανθρώπινή τους αξιοπρέπεια. Ετσι σώθηκε η Επανάσταση.

Αργότερα, ένας από τους Σοβιετικούς αρχηγούς μου ξηγούσε πλατύτερα:

-- Απ' όλες τις λύσες που μπορούσαν να δοθούν στο τόσο πολύπλοκο αυτό πρόβλημα των εθνοτήτων, αυτή που δώσαμε είναι όχι απλώς εκείνη που μονάχα ταιριάζει στη μαρξική μας ιδεολογία παρά κι η πιο πολιτικά κι οικονομικά σκόπιμη. Βέβαια υπάρχουν κίντυνοι, μα τους ξέρουμε και κάνουμε ό,τι μπορούμε να τους υπερνικήσουμε. Πώς; Φωτίζοντας, μορφώνοντας κομμουνιστικά τους αμόρφωτους ή μεσομόρφωτους ακόμα λαούς μας.

»Ο κομμουνισμός δεν εξαφανίζει, δεν ισοπεδώνει τους χαραχτήρες κάθε ατόμου ή φυλής. Το εναντίον, εντείνει και προστατεύει ό,τι χρήσιμο ιδιότυπο μπορεί κάθε άτομο ή λαός να συνεισφέρει στο σύνολο. Γιατί ξέρει πώς όλοι, άτομα και λαοί, αλληλοσυμπληρώνουνται και συνεργάζουνται. Κι η ομοιομορφία φτωχαίνει το σύνολο.

»Οσο περισσότερο κατανοηθεί η αρχή αυτή του κομμουνισμού, τόσο πιο βέβαιη γίνεται η αρμονική συμβίωση. Μαθαίνουμε τους διάφορους λαούς μας να μην ενδιαφέρουνται αν είσαι Εβραίος ή Τούρκος, Ουκρανός ή Τάταρος, μα μονάχα για ένα να νοιάζουνται: αν είσαι κομμουνιστής ή αστός. Οι πρώτοι, όποιας εθνότητας κι αν είναι, ό,τι χρώμα κι αν έχουν, σε όποια φυλή κι αν ανήκουν, είναι σύντροφοι, οι δεύτεροι, ας είναι και γονιοί μας, είναι οχτροί.

»Και το πρόβλημα τούτο των εθνοτήτων προσπαθούμε να το λύσουμε με τη μόνη μέθοδο που μπορεί να λύσει μια για πάντα και με τρόπο ανώτερο κάθε γόρδιο δεσμό: με φωτισμό του λαού. Το Φως - να το σπαθί μας!».