Ο Ν. Καζαντζάκης στο βιβλίο του «Ταξιδεύοντας: Ρουσία» υμνεί την κοσμοϊστορική αλλαγή που έφερε η Επανάσταση και στον τομέα της Εκπαίδευσης και, κυρίως, εντοπίζει το κίνητρο αυτής της αλλαγής, που δεν είναι άλλο από την απελευθέρωση από την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, εντοπίζει ότι τα άλματα γίνονται ακριβώς γιατί ο κομμουνισμός για να οικοδομηθεί απαιτεί μορφωμένους ανθρώπους.

Κι έχουν αξία αυτές οι μαρτυρίες από τη δική του πένα, ακριβώς γιατί ο ίδιος αξιοποιήθηκε από την αστική τάξη της χώρας μας αρχικά ενάντια στην Επανάσταση, όταν το 1919-'20 στάλθηκε μαζί με άλλους στον Καύκασο, σε μια προσπάθεια ν' αποτραβήξουν τους Ελληνες της Γεωργίας από το σοσιαλισμό. Ομως, η ίδια του η εμπειρία από όσα βλέπει και ζει τον φέρνουν τελικά στο άλλο στρατόπεδο. Ετσι, ξανακάνει άλλα τρία ταξίδια στη Σοβιετική Ενωση, γυρίζοντάς την απ' άκρη σ' άκρη: «Από το 1925 - 1930 πήγα τρεις φορές στη Σοβιετική Ρουσία κι έμεινα συνολικά δυο χρόνια, γυρίζοντας από το Μινσκ έως το Βλαδιβοστόκ κι από το Μούρμανσκ έως την Μπουχάρα και το Εσματζίν», γράφει. Οσα βλέπει και ζει σε αυτά τα ταξίδια, τον εντυπωσιάζουν και τα καταγράφει παίρνοντας θέση στη διαπάλη που εξελίσσεται στην εποχή ανάμεσα στους δυο κόσμους: «Λέω την αλήθεια όπως την είδαν τα μάτια μου. Η στιγμή που περνούμε είναι τόσο κρίσιμη, που κάθε ψευτιά ή αποσιώπηση της αλήθειας θα ήταν ατιμωτική», ξεκαθαρίζει.

Εντυπωσιάζεται από την προσπάθεια εξάλειψης του αναλφαβητισμού, από την αντιμετώπιση του σοσιαλιστικού κράτους απέναντι στις διάφορες εθνότητές του, από την προσπάθεια να γίνει η επιστήμη προσιτή στο λαό και, φυσικά, από το ίδιο το σοβιετικό σχολείο.

Παραθέτουμε παρακάτω χαρακτηριστικά αποσπάσματα (οι υπότιτλοι δικοί μας):

«"Ολες μας οι ελπίδες, μου 'λεγαν συχνά, κρέμουνται από τη μόρφωση του λαού. Ο φωτισμός του λαού, που για όλα τ' αστικά κράτη είναι ο μεγάλος κίντυνος, για μας είναι η μόνη σωτηρία".

Γι' αυτό, μια από τις πρώτες φροντίδες των μπολσεβίκων ήταν να μάθουν ανάγνωση και γραφή στα εκατομμύρια τους αναλφάβητους. Συστήθηκαν χιλιάδες σύλλογοι με τον τίτλο: "Κάτω οι αναλφάβητοι!", γύριζαν από χωριό σε χωριό, κάθουνταν τρεις τέσσερεις μήνες, μάθαιναν όσους μπορούσαν γράμματα, ανάθεταν σε αυτούς που έμαθαν να διδάξουν και τους άλλους, κι ύστερα έφευγαν κι έτρεχαν σε άλλο αναλφάβητο χωριό.

Φοιτητές, δασκάλοι, υπάλληλοι, εργάτες, όλοι είχαν αναλάβει να φωτίσουν κάθε ομάδα κι ορισμένη περιοχή. Ξέσπασε ιερή σταυροφορία εναντίον του αναλφαβητισμού. Και δεν ήταν σκοπός της σταυροφορίας αυτής να μάθουν μονάχα ανάγνωση και γραφή στους αγράμματους, παρά και να ξυπνήσουν μέσα τους τη συνείδηση της τάξης τους και να τους σπρώξουν να λάβουν μέρος στη σοβιετική αναγέννηση της χώρας. Τίποτα δεν τους διδάσκεται, ούτε μια φράση, που να μην έχει σκοπό να τους φωτίσει και να τους μορφώσει κομμουνιστικά.

Παράλληλα, ξυπνούν στ' ανοργάνωτα αυτά μυαλά κι επιστημονικά και τεχνικά ενδιαφέροντα, όσο μπορούν προσπαθούν οι μπολσεβίκοι να θέσουν σε στενή επαφή την επιστήμη με το λαό. Διοργανώνουν ειδικές έκθεσες για να δείξουν στο λαό πόσο η επιστήμη είναι απαραίτητη για την κοινωνική κι οικονομική αναδιοργάνωση της χώρας και πόσο οι επιστήμονες συνεργάζουνται, εντελώς πραχτικά κι αυτοί, με τους εργάτες στα εργοστάσια και με τους μουζίκους στα χωριά.

Στις έκθεσες τούτες τρέχει ο λαός και κοιτάζει με κατάπληξη πόσο η επιστήμη είναι απαραίτητη στη ζωή του ανθρώπου, πώς ήταν, ποσοτικά και ποιοτικά, τα προϊόντα της Ρουσίας πριν και πώς έγιναν άμα ανέλαβε η επιστήμη να τα μελετήσει και να τελειοποιήσει την παραγωγή και την επεξεργασία τους. Για πρώτη φορά καταλάβαιναν οι χοντρόμυαλοι μουζίκοι πως η επιστήμη δεν είναι αφηρημένη ανώφελη θεωρία, μήτε είναι ο σοφός ένας άχρηστος μανιακός του γραφείου, παρά πολύτιμος οδηγός και συνεργάτης του χερομάχου.

Η προσπάθεια αυτή να 'ρθει σε στενή επαφή η επιστήμη με τις άμεσες πραχτικές ανάγκες της χώρας είναι από τις πιο χαραχτηριστικές προσπάθειες της Σοβιετικής Ρουσίας. Η επιστήμη πρέπει να γίνει όργανο του Προλεταριάτου, ένα όπλο κι αυτή για την τελική νίκη, πρέπει λοιπόν όλες της οι θεωρίες κι οι έρευνες να 'χουν άμεσο πραχτικό σκοπό: να υψώσουν την παραγωγή του τόπου, να υψώσουν συνάμα και το πνεματικό επίπεδο του λαού, για να μπορέσει το Προλεταριάτο να στηριχτεί σε φωτισμένες ανθρώπινες μάζες.

Η επιστήμη στάθηκε πάντα όργανο της κυρίαρχης τάξης. Στην αρχή οι μάγοι κι οι ιερείς είχαν ορισμένες επιστημονικές γνώσες - πώς κινούνται τ' άστρα κι επομένως πώς μοιράζεται ο χρόνος, πώς θεραπεύουνται μερικές αρρώστιες, πώς καλλιεργούνται καλύτερα τα χώματα, πώς φτιάνουνται τελειότερα όπλα... Τις γνώσες τούτες τις κρατούσαν μυστικές και τις χρησιμοποιούσαν μόνο για να επιβάλλουνται ή να τρομοκρατούν το λαό.

Σήμερα η επιστήμη στις αστικές χώρες είναι όργανο της άρχουσας τάξης. Δεν είναι βέβαια πια μυστική, το εναντίον, σε όλες τις πολιτισμένες χώρες υπάρχει τάση να εκλαϊκεύουνται οι επιστημονικές γνώσες, κι όμως, στην πραγματικότητα, η επιστήμη απομένει ακόμα προνόμιο ορισμένης κοινωνικής τάξης, των πλούσιων γιατί;

Πολλοί λόγοι: Η επιστήμη πουλιέται σαν εμπόρεμα στα πανεπιστήμια και τα πολυτεχνεία, κι είναι για τους φτωχούς πολύ ακριβή, κι αν κανένας από το λαό, ύστερα από πολλούς αγώνες, καταφέρει να περάσει από τις ανώτατες σχολές και να βγει επιστήμονας, είναι υποχρεωμένος, αν θέλει να ζήσει και να προκόψει στην επιστήμη του, να μπει στην υπηρεσία της αστικής τάξης και να εξυπηρετεί κι αυτός, ο άνθρωπος του λαού, τα συφέροντά της. Ετσι όλοι οι επιστήμονες, που αποτελούν το επιτελείο, το οικονομικό, κοινωνικό, πνεματικό ενός τόπου, είναι αναγκαστικά όργανα των αστών όλη η επιστήμη, συνειδητά ή μη, δουλεύει για να πλουτίσουν και να δυναμώσουν οι αστοί.

Ηρθε ο καιρός στη Ρουσία να μπει η επιστήμη στην υπηρεσία της άρχουσας τάξης, του Προλεταριάτου, οργανώνοντας σε νέες πλατύτερες βάσες την οικονομική και κοινωνική ζωή των ανθρώπων. Γιατί η διχτατορία του Προλεταριάτου, που τελικό σκοπό της έχει την εξαφάνιση των τάξεων, πρέπει να δημιουργήσει μια νέα επιστήμη που να οργανώσει και να συμφιλιώσει όλες τις παράταιρες ως τώρα επιστημονικές προσπάθειες και να φέρει, όπως στην κοινωνία όμοια και στην επιστήμη, την αρμονία.

Για να πραγματοποιηθεί ο υψηλός αυτός σκοπός, πρέπει πρώτα πρώτα η επιστήμη να γίνει αληθινά προσιτή σε όλους. Πώς; Οχι βέβαια με τη μισερή κι αναγκαστικά επιπόλαιη επιστημονική εκλαΐκεψη, η αστική τάξη ενεργεί μιαν τέτοια προπαγάντα γιατί έχει συφέρο να διαδώσει τεχνικές γνώσες στους εργαζόμενους, για να τους κάμει πιο παραγωγούς και πιο προσοδοφόρους δούλους της. Πέρα όμως από την άμεση πραχτική τους τούτη ανάγκη, η μόρφωση του λαού δεν τη συφέρει. Για να μορφωθεί αληθινά ο λαός, πρέπει ν' απλοποιηθεί ο τρόπος της διδασκαλίας και να δίνουνται μεγάλες ευκολίες στο λαό να καταρτίζεται επιστημονικά. Πρέπει οι μεγάλες μάζες κι όχι πια μονάχα τα εξαιρετικά άτομα να φωτιστούν. Ολος ο λαός πρέπει, επιστημονικά φωτισμένος, να συνεργάζεται για να λυθούν τα μεγάλα οικονομικά και τεχνικά προβλήματα της σύγχρονης ζωής.

Δυο νέοι μορφωτικοί οργανισμοί παίζουν σημαντικό ρόλο στην τεράστια διαφωτιστική προπαγάντα της Σοβιετικής Ρουσίας: το Κλουμπ, η Λέσχη, στις πολιτείες, κι η Αναγνωστική Ισμπα στα χωριά.

Κάθε εργοστάσιο, κάθε φυλακή και στρατώνας, όλα τα σκολειά, τα νοσοκομεία, τα πλοία, έχουν τη λέσχη τους, εκεί οι αναλφάβητοι μαθαίνουν γράμματα, γίνουνται ομιλίες και συζήτησες, ένας διαβάζει δυνατά κι οι άλλοι ακούν και κρίνουν, δίνουνται γιορτές και συναυλίες, η λέσχη είναι πολιτικό, κοινωνικό και πνεματικό φροντιστήριο, όπου ο πολίτης μορφώνεται και μαθαίνει τα δικαιώματα και τα χρέη του.

Κάθε λέσχη έχει το αναγνωστήριό της και τη βιβλιοθήκη της, μπορεί να 'χει και τη μουσική της μπάντα και κάποτε μπορεί να μετατραπεί σε κινηματόγραφο και θέατρο. Στην αρχή έπαιζαν στις διάφορες λέσχες επαγγελματίες περιοδεύοντες ηθοποιοί, σιγά σιγά όμως άρχισαν κι οι εργάτες κι αργότερα κι οι μουζίκοι ν' ανεβαίνουν στην πρόχειρη σκηνή και να παίζουν μόνοι τους, και με τις καταπληχτικές ικανότητες που 'χει ο ρούσικος λαός να μιμείται, να παίζει, να χορεύει, μπορείς συχνά στις ερασιτεχνικές τούτες σκηνές να νιώσεις αληθινή καλλιτεχνική χαρά».