Ο Βάρναλης ταξίδεψε το 1934 στη Μόσχα, όπου μαζί με τον Δημήτρη Γληνό πήρε μέρος στο πρώτο Συνέδριο των Σοβιετικών Συγγραφέων (17 Αυγούστου - 1 Σεπτέμβρη) και έμεινε στην πόλη περίπου ένα μήνα, ζητώντας να επισκεφτεί πολλά μέρη, πέρα από τις εργασίες και τις εκδηλώσεις στο πλαίσιο του Συνεδρίου (στα άρθρα του αυτό αναφέρεται και ως Φεστιβάλ). Τα άρθρα που περιγράφουν τις εντυπώσεις του, δημοσιεύτηκαν στα τέλη Σεπτέμβρη - αρχές Νοέμβρη στην εφημερίδα «Ελεύθερος Ανθρωπος» και σε αυτά έχει μεγάλη αξία να αναλογιστούμε την εποχή και να παρατηρήσουμε τη σύγκριση που κάνει ο Βάρναλης με την κατάσταση της Παιδείας στη χώρα μας και τα αιχμηρά του σχόλια.

Το παρακάτω άρθρο τιτλοφορείται «Επίσκεψις εις ένα Σοβιετικό Σχολείο», ενώ δημοσιεύουμε ακόμα και το άρθρο για την καλλιτεχνική μόρφωση των παιδιών, κάτι που τότε για την Ελλάδα αποτελούσε... ξένη λέξη (διατηρούμε την ορθογραφία και τους υπότιτλους του Βάρναλη).

«Το σχολείο που επισκεφτήκαμε βρίσκεται στη συνοικία του Οχτώβρη. Είνε εγκατεστημένο στο οίκημα ενός πρώην ιδιωτικού σχολείου. Ετσι δε μπορεί να θεωρηθή για πρότυπο στο είδος του, όπως είνε όσα καινούργια έχει χτίσει και εφοδιάσει η ίδια η Επανάσταση. Τα έπιπλά τους είνε παλιά, η διαίρεσά του πολύπλοκη και η αυλή του σχετικά μικρή για το πλήθος των μαθητών του. Ομως είνε καθαρό, καινουργιοβαμμένο και η πέτρινή του σκάλα λαμποκοπά καθώς την ανεβαίνουμε αντικρύζοντας από ψηλά το μπούστο του Λένιν.

Εχει 10 τάξεις, εξόν την τάξη 0 για τα πολύ μικρά, ανάλογη με την παλιά δική μας "πρώτη μισή"! Κάθε τάξη δε μπορεί να έχη περισσότερα από 45 παιδιά, το ανώτατο όριο που επιτρέπει η παιδαγωγική. Αλλ' εμείς οι Ρωμιοί κατορθώνουμε να κοροϊδέψουμε και την παιδαγωγική. Τα 80 - 90 παιδιά σε στενή αίθουσα που τα περισσότερα φέρνουν από το σπίτι τους το σκαμνί τους για να κάθωνται, είνε συνειθησμένο ρεκόρ που τιμά την "νοημοσύνην" μας.

Αφίνω πως τα σχολικά όργανα, τα απαραίτητα για τη διδασκαλία των φυσικών μαθημάτων, τα... ζωγραφίζει ο δάσκαλος στον πίνακα με την κιμωλία. Τι Κατήχηση, τι Φυσική!...

Σαν το σχολείο που επισκεφτήκαμε υπάρχουν έως 340 σήμερα στη Μόσχα.

Οταν μπήκαμε την οξώπορτα, βρήκαμε την αυλή του γεμάτη άντρες και γυναίκες με κοκάρδες στην κουμπότρυπα ή στο μπούστο, με γυαλιά, με μούσι, με ρεντιγκότες οι άντρες, με γυαλιά, με γκρίζα μαλλιά και με υποχρεωτικό χαμόγελο οι γυναίκες. Δε μπορεί να μην είνε ξένοι και δάσκαλοι! Είτανε πραγματικά καμιά πενηνταριά Γάλλοι καθηγητές και δάσκαλοι, που είχαν έρθει εκείνες τις ημέρες στη Μόσχα για να μελετήσουν επί τόπου το εκπαιδευτικό σύστημα της Σοβιετικής Ρωσίας, που αληθινά κινεί το ενδιαφέρον όλου του κόσμου. Να λοιπόν πώς η πολιτισμένη Γαλλία, η Χώρα - Φως, έρχεται στη Σκυθία να... φωτιστή. Πώς λοιπόν να μη βγάλη κανείς το φωτεινό κι ανυπόκριτο συμπέρασμα, πως... οι κοινοβουλευτικές δημοκρατίες έχουνε χρεωκοπήσει; Αν η Γαλλία είτανε... φασιστική, δε θα είχε ανάγκη από ξένα φώτα - θα έσβυνε και τα δικά της! Θα εξώριζε τον... Παστέρ και θα έσπαζε τους ανδριάντες του Ουγκώ!

Ωρα διαλείμματος. Η αυλή, οι σκάλες, οι διάδρομοι είνε γεμάτα αγοράκια, κοριτσόπουλα, ξανθά, καθαρά, περιποιημένα, ροδοκόκκινα. Περιπατούν, δεν τρέχουν. Μιλούνε, δεν ξεφωνίζουν. Και το πιο παράξενο, δε μας προσέχουνε και πολύ. Είνε η ρεαλιστική τους διαπαιδαγώγηση και η εξοικείωσή τους με το πλήθος. Αλλωστε όλα αυτά τα παιδιά είνε ωργανωμένα σε ομάδες, έχουν αυτοδιοίκηση, συζητούνε διάφορα θέματα του κύκλου τους, έχουν αυτενέργεια, έχουνε ζωή: Είνε ή παιδιά του Οχτώβρη ή πιονιέρηδες.

Η κόκκινη γραβάτα κυριαρχεί... το λειρί της μπολσεβίκικης νεολαίας, που είνε πρώτη στα μαθήματα και στη διαγωγή και στα φρονήματα. Σημείωση: τα μπολσεβικάκια, όταν είνε 8 χρονών φαίνονται για... 12 κι όταν είνε 12 φαίνονται για... 15! Ράτσα!

Μας υποδέχεται μια δασκάλα που μιλάει Γαλλικά, πράγμα σπανιώτατη στη Ρωσία, γιατί οι ξένες γλώσσες που διδάσκονται στα σχολεία, ανώτερα και κατώτερα, και που μπορεί να συνεννοηθή κανείς, είνε τα Γερμανικά και τα Εγγλέζικα. Μας πηγαίνει στο γραφείο του σχολείου, όπου καθήσαμε γύρω στο μεγάλο τραπέζι των συνεδριάσεων του καθηγητικού συλλόγου.

"Είμαι ευτυχής, αρχίζει, που επισκέπτεσθε το σχολείο μας, γιατί πέρυσι τον ίσιο καιρό το είχε επισκεφθή και ο Ερριώ". Συγκίνηση και ευχαρίστηση στο Γαλλικό καθηγηταριό. Με την πρώτη κουβέντα κέρδισε την "εύνοια του ακροατηρίου". Είνε λοιπόν ή δεν είνε μαέστροι στη ρητορική τέχνη οι μπολσεβίκοι; "Στο σχολείο μας φοιτούν 1.100 παιδιά χωρισμένα σε δυο ομάδες, η μια (τα μικρότερα) φοιτά το πρώι κι η άλλη (τα μεγαλείτερα) το απόγευμα".

Κυττάζω αντίκρυ μου στον τοίχο κρεμασμένη μια πινακίδα, η οποία δίνει τον αριθμό των μαθητών κατά εθνικότητες: 789 Ρουσάκια, 266 Εβραιάκια, 11 Γερμανιδάκια, 1 Εγγλεζάκι κ.λπ.

"Το διδαχτικό προσωπικό (που είνε πολυπληθέστατο) είνε στη θέση του από τις 15 Αυγούστου και προπαρασκευάζεται για το σχολικό έτος. Την 1η Σεπτεμβρίου το πρωί όλα τα παιδιά είνε παρόντα στο σχολείο. Τους δίνουμε τα τετράδιά τους κτλ. Από τα 1.100 παιδιά μονάχα τα 12 λείψανε! Κι αυτά στείλανε "επείγοντα" γράμματα αεροπορικώς ή τηλεγραφήματα, πως σε 2-3 μέρες θα έρθουν από την εξοχή όπου είνε με τους γονείς των, άλλα στον Καύκασο, άλλα στη Γιάλτα κτλ. Φοβούνται μήπως άλλα παιδιά τους πάρουνε τη θέση".

Και πώς να μη συλλογιστή κανείς το δικό μας εκπαιδευτικόν... αραμπά, που οι εγγραφές και οι εξετάσεις βαστάνε ένα... εξάμηνο και οι παραδόσεις; πότε επιστράτεψη, πότε πρόσφυγες, πότε πλημμυροπαθείς..., πότε ...τύφος, μόλις γίνονται ένα μήνα και σε "ξένη" γλώσσα, την καθαρεύουσα, που είνε χειρότερη κι από επιστράτεψη κι από τύφο!

"Στις 4 το απόγευμα της 1ης του Σεπτέμβρη μαζεύονται πάλι τα παιδιά στο σχολείο και ετοιμάζονται για τη γιορτή των κομμουνιστικών νεολαιών, που θα παρελάσουν από την Κόκκινη Πλατεία μπροστά από το Μαυσωλείο του Λένιν". Πεντακόσιες χιλιάδες παιδιά, το πιο συγκλονιστικό θέαμα για όποιον πιστεύει στο μέλλον αυτού του κόσμου!

"Τη 2α Σεπτεμβρίου το πρωί αρχίζουνε ταχτικά τα μαθήματα".

Εννοείται, ούτε χαρτόσημα εγγραφής, ούτε μυθικές τιμές βιβλίων - έμμεσος τρόπος για ν' αριστοκρατικοποιήται η εκπαίδευση του Λαού. τα φτωχά μάλιστα παιδιά παίρνουνε το πρωινό τους ή το βραδυνό τους φαγί τζάμπα, τα βιβλία τους τζάμπα, παπούτσια και ρούχα τζάμπα. Σ' αυτό το σχολείο υπάρχουνε 200 τέτια φτωχά παιδιά, δηλ. το 1/5 όλου του αριθμού. (Στο Πανεπιστήμιο της Μόσχας επάνω σε 5 χιλ. φοιτητές οι 4 χιλ. είνε... υπότροφοι του Κράτους, δηλ. τα 80%).

Αυτή είνε πραγματικά λαϊκή παιδεία.

Μέσα στα μαθήματα του προγράμματος υπάρχουν: κοινωνικές επιστήμες, βιολογία, εργασία (στα εργαστήρια χειροτεχνία, ξυλουργικής, σιδηρουργίας). Κάθε σχολείο είνε προσαρτημένο σε μια φάμπρικα, όπου πηγαίνουνε τα παιδιά και βλέπουν και μαθαίνουν τι είνε πραγματικές μηχανές ή σ' ένα κολχόζ που πηγαίνουν και μαθαίνουν και ασκούνται στη μηχανοποιημένη γεωργική δουλειά. Το σχολείο που επισκεφτήκαμε είνε προσκολλημένο στα τυπογραφεία της "Ισβέστιας".

Με αυτόν τον τρόπο η εκπαίδευση της Ρωσίας δεν είνε αφαιρεμένη δεν είνε ιδεαλιστική, αλλά ρεαλιστική, πολυτεχνική, όπως είπαμε. Δεν έχει σκοπό να δημιουργήση πολίτες αερολόγους και μυθομανείς και θεσιθήρες, μα πολίτες χρήσιμους, παραγωγικούς. Η δική μας εκπαίδευση είνε η περισσότερο από όλων των αστικών Κρατών δίχως μέλλον. ("Η γραμματική... οξύνει τον... νουν"!)

"Ο γιατρός έρχεται κάθε μέρα και παρακολουθεί την υγιεινή κατάσταση των μαθητών".

Σε μιαν αίθουσα τα παιδάκια των 9 χρονών κάνουνε φυσική αγωγή. Περπατούνε το ένα κατόπι στο άλλο κυκλικά χτυπώντας τα παλαμάκια με τη συνοδεία πιάνου. Σε άλλη αίθουσα αγόρια και κορίτσια μεγαλείτερα κάνουνε μάθημα μουσικής με το πιάνο κι αυτά. Τραγουδούνε για χατήρι μας μερικά λαϊκά Ρούσικα τραγούδια. Ωμορφα κεφάλια, λαμπρές και πειθαρχημένες φωνές.

Επισκεπτόμαστε κατόπι τα εργαστήρια φυσικής και χημείας. Πολύ καλά, - του Μπόλσεβου καλλίτερα. Και ύστερα πηγαίνουμε στα εργοστάσια των παιδιών: ένα ξυλουργείο, δυο μηχανουργεία. Μεγάλες ολοφώτεινες αίθουσες με τραπέζια της δουλειάς και διάφορα στοιχειώδη μηχανήματα. Το παιδί μαθαίνει να τα μεταχειρίζεται και παίρνει την πρώτη γνωριμιά του με την παραγωγική εργασία. Για τα πολύ μικρά, υπάρχει εργαστήριο χειροτεχνίας.

Ωρα φαγητού. 11.30 - 12 το πρωί. Είνε το δεύτερο πρόγευμα για τα μεγαλείτερα παιδιά. Τα μικρότερα έχουνε φάει προτήτερα. Πάμε στη σάλλα της τραπεζαρίας. 25 τραπέζια με 8 καρέκλες το καθένα. Απάνου σε κάθε τραπέζι λουλούδια και 8 ποτήρια... κομπόστα. Μπαίνουνε τα μικρά χαρούμενα και χωρίς να σπρώχνωνται και κάθονται καθένα στην ωρισμένη του θέση. Τους σερβίρεται το αιώνιο μπορς με μια ξυνή γαλατόκρεμα. Υστερα ένα πιάτο πατάτες. Και τελευταία... βάζουνε χέρι στην κομπόστα τους, που είνε για την παιδική ηλικία, το κορύφωμα της μακαριότητας.

Ολα αυτά με 40 καπίκια.

Η δασκάλα μας λέγει: "14 μέρες το μήνα τρώνε κρέας, 6 ψάρι και τις ρέστες λαχανικά".

Παρακολουθήσαμε κατόπι ένα μάθημα γλωσσικό (ΣΤ' τάξη) και ένα μάθημα ιστορίας (Ε' τάξη). Ακρα ησυχία. Τα παιδιά δε σηκώνουνε το δάχτυλο όπως σ' εμάς, αλλά την παλάμη ολάκερη. Αλλωστε και με την παλάμη φερμένη σπαθωτά μπροστά στο πρόσωπο χαιρετάνε... πιονιερίστικα.

Παίρνω ένα αναγνωστικό: Αποσπάσματα από Ρώσους συγγραφείς του ΙΘ' αιώνα και σύγχρονους: Τολστόη, Τουργκένιεφ, Γκόρκυ, Σεραφίμοβιτς, Μπέντνι, Νέβερωφ, Σόλοχωφ. Μια εισαγωγή, όπου αναπτύσσονται οι γνώμες του Λένιν, του Μαρξ για την κοινωνική σημασία της λογοτεχνίας.

Τα παιδιά έχουνε μέσα στο σχολείο "κύκλους φιλολογικούς" όπου συζητούνε αναμεταξύ τους ή με τους δασκάλους, ή με τους... ίδιους τους συγγραφείς, που έρχονται κάπου - κάπου στο σχολείο, διάφορα λογοτεχνικά θέματα, όπως ακριβώς κάνουνε κι οι εργάτες στις λέσχες τους.

Στο μάθημα της ιστορίας - μα δεν είνε ιστορία αυτέ! Δεν είνε δηλ. αφήγηση πολέμων και διαδοχή ηρώων, βασιλέων κτλ. Είνε ιστορία του πολιτισμού.

Παίρνω πάλι ένα βιβλίο στο χέρι. Φυλλομετρώ. Ολα εξηγημένα με τη μέθοδο του ιστορικού υλισμού. Ο άνθρωπος, που εξελίσσεται με την αδιάκοπη πάλη των τάξεων.

Η δασκάλα εξηγεί πώς διαιρείται χρονολογικά η ιστορία, πώς δηλ. τα χρόνια είνε χωρισμένα σε πριν Χριστού και μετά Χριστόν! Οχι και τόσο εύκολο πράμα σ' ένα σχολείο... αθεϊστικό».

*Πρόκειται για τον Εδουάρδο Ερριώ (1872 - 1957), Γάλλο πολιτικό, καθηγητή Λογοτεχνίας και μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας. Διατέλεσε πρωθυπουργός το 1924 - '25, οπότε και αποκατέστησε τις διπλωματικές σχέσεις με την ΕΣΣΔ, αλλά και το 1932, οπότε και υπέγραψε με την ΕΣΣΔ Σύμφωνο μη επίθεσης.