Κυριακή 30 Ιούλη 2006
ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ
ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ
Σελίδα 24
ΔΙΕΘΝΗ
ΠΟΛΕΜΩΝΤΑΣ ΤΟ ΦΑΣΙΣΜΟ ΣΤΗΝ ΙΣΠΑΝΙΑ
Οι Ελληνες μαχητές των Διεθνών Ταξιαρχιών

Εφτά δεκαετίες έχουν μεσολαβήσει από την έναρξη του Ισπανικού Εμφυλίου και τα όσα διαδραματίστηκαν στην ιβηρική χερσόνησο την τριετία 1936 - 1939 εξακολουθούν να πυροδοτούν αποκλίνουσες ερμηνείες, που ξεπερνούν τα στενά όρια της επιστημονικής αντιπαράθεσης. Ο λόγος είναι προφανής: Ο αγώνας του ισπανικού λαού αλλά και του διεθνούς κινήματος ενάντια στις φασιστικές φάλαγγες του Φράνκο, αγώνας που συνδύαζε την αντιφασιστική πάλη με το ζήτημα της κοινωνικής αλλαγής, εξακολουθεί να είναι επίκαιρος πολιτικά.

Στις μέρες μας, φυσικά, σπανίζουν οι δηλωμένοι υποστηρικτές του φρανκισμού. Στη θέση τους έχουν εμφανιστεί διάφορα, δεξιά ή «αριστερά» ρεύματα του «ιστορικού αναθεωρητισμού». Τα μεν πρώτα επιχειρούν να υποβιβάσουν το ταξικό περιεχόμενο της αντιπαράθεσης, ισχυριζόμενα ότι στην Ισπανία συγκρούστηκαν δύο ολοκληρωτισμοί: Ο κομμουνιστικός και ο φασιστικός. Τα δε δεύτερα, ακολουθώντας την προσέγγιση του Οργουελ, ουσιαστικά συμπληρώνουν τα πρώτα: Η ισπανική εποποιία ήταν δημιούργημα του αναρχισμού και μικρών ακροαριστερών ομάδων και χάθηκε επειδή κυριάρχησε η γραμμή της Τρίτης Διεθνούς, ενώ οι δυτικές αστικές Δημοκρατίες φάνηκαν επιλήσμονες στα δημοκρατικά τους καθήκοντα μη στηρίζοντας την Ισπανική Δημοκρατία. Κοινή συνισταμένη αυτών των προσεγγίσεων είναι η απάλειψη του κομβικού ρόλου των κομμουνιστών και ιδιαίτερα της Κομμουνιστικής Διεθνούς, στοιχείο που συνιστά χονδροειδή διαστρέβλωση των ιστορικών δεδομένων.

Αριστερή όχθη του ποταμού Εβρου, Ισπανία, 1938. Η τελευταία παρέλαση των Διεθνών Ταξιαρχιών, πριν αποχαιρετήσουν την Ισπανία με υψωμένη τη γροθιά.
Αριστερή όχθη του ποταμού Εβρου, Ισπανία, 1938. Η τελευταία παρέλαση των Διεθνών Ταξιαρχιών, πριν αποχαιρετήσουν την Ισπανία με υψωμένη τη γροθιά.
Χαρακτηριστικές εκφάνσεις των παραπάνω αντιλήψεων αποτελούν τα συνήθως επετειακά δημοσιεύματα «ναυαρχίδων» του ελληνικού αστικού Τύπου και ιδιαίτερα η αντιμετώπιση εκ μέρους τους της ελληνικής συμμετοχής στην αντιφασιστική πάλη (βλέπε για παράδειγμα το ΒΗΜΑ, 16/7/2006). Το ταξικό υπόβαθρο της σύγκρουσης, αλλά και ο κεντρικός ρόλος του ΚΚΕ στην οργάνωση της αλληλεγγύης στη Δημοκρατική Κυβέρνηση εξαφανίζονται ως διά μαγείας, αν και μια στοιχειωδώς ευσυνείδητη επιστημονική προσέγγιση των γεγονότων υποδεικνύει συμπεράσματα σε διαφορετική κατεύθυνση.

Παγκόσμιο κύμα λαϊκής αλληλεγγύης

Η εκδήλωση του στρατιωτικού πραξικοπήματος των μοναρχικών προκάλεσε παγκόσμιο κύμα λαϊκής αλληλεγγύης στη Δημοκρατική Ισπανία. Αυτό αποτυπώνεται ιδιαίτερα στη συγκρότηση των Διεθνών Ταξιαρχιών, στις οποίες συνολικά κατατάχτηκαν περισσότεροι από 40.000 αντιφασίστες εθελοντές από 53 εθνότητες ανάμεσά τους περίπου 500 Ελληνες. Η ιδιοτυπία της ελληνικής συμμετοχής, όπως και της γερμανικής και ιταλικής, συνίσταται στο ότι στη συντριπτική τους πλειοψηφία οι εθελοντές προέρχονταν από παροικιακά και μεταναστευτικά κέντρα, καθώς η επικράτηση της δικτατορίας του Μεταξά καθιστούσε δύσκολη τη μαζική στρατολόγηση εθελοντών στο ελληνικό έδαφος. Παρ' όλα αυτά, είναι δεδομένο ότι ο παράνομος μηχανισμός του ΚΚΕ εργάστηκε για την αποστολή εθελοντών, όπως άλλωστε αποδεικνύει και η ψήφιση στις αρχές του 1937 νόμου «περί απαγορεύσεως στρατολογίας ή αναχωρήσεως εθελοντών εις Ισπανίαν».

Γυναίκες στον εμφύλιο
Γυναίκες στον εμφύλιο
Οι πρώτοι Ελληνες εθελοντές που έφτασαν στο Ισπανικό μέτωπο δραστηριοποιούνταν προηγουμένως στις μεταναστευτικές κοινότητες της Γαλλίας μέσα από λαϊκομετωπικές οργανώσεις ελληνικής σύνθεσης όπως η Ενωση Ελλήνων Εργαζομένων Λυών και ο Αντιφασιστικός Ομιλος Μασσαλίας. Στο σημαντικό αυτό μεσογειακό λιμάνι είχε μεταφέρει την έδρα της η Ναυτεργατική Ενωση Ελλάδας, λειτουργώντας ως συντονιστικό κέντρο που εξασφάλιζε τη μεταφορά ανθρώπινου δυναμικού και προπαγανδιστικού υλικού σε ολόκληρη την υφήλιο. Η συνεισφορά της δεν εξαντλείται μόνο στην παρουσία δεκάδων Ελλήνων ναυτεργατών στο μέτωπο, αλλά και στη δράση της στα πλοία, όπου τα πληρώματα σε πολλές περιπτώσεις εμπόδισαν την αποστολή υλικού προς τους φαλαγγίτες του Φράνκο με την επίκληση των όρων της επιτροπής μη-επέμβασης.

Η μεγαλύτερη ομάδα των Ελλήνων εθελοντών προερχόταν από τις Ηνωμένες Πολιτείες, από τους κόλπους της δυναμικής ελληνοαμερικανικής κομμουνιστικής κίνησης του μεσοπολέμου. Οι Ελληνικοί Εργατικοί Εκπαιδευτικοί Σύνδεσμοι, μετωπικές οργανώσεις της ελληνοαμερικανικής αριστεράς, λειτούργησαν ως κέντρα στρατολόγησης εθελοντών, αλλά και πυρήνες αξιοπρόσεκτης προπαγανδιστικής δράσης υπέρ της δημοκρατικής Ισπανίας. Οι σχετικές πρωτογενείς πηγές φανερώνουν το πάνδημο κλίμα υποστήριξης της ισπανικής υπόθεσης με συνεχείς εράνους, εκστρατείες και τη συνεισφορά των Ελλήνων μεταναστών στην αγορά ανθρωπιστικού υλικού και προμηθειών. Αντίστοιχες επιτροπές καταγράφονται και σε άλλα κέντρα του ελληνισμού, όπως στην Αγγλία από την οποία προήλθε ένα σημαντικό τμήμα εθελοντών κυρίως Κυπριακής καταγωγής, αλλά και στην Αίγυπτο. Τέλος, ιδιαίτερο ρόλο στην πολιτική διαφώτιση και καθοδήγηση της ελληνικής παρουσίας διαδραμάτισαν στελέχη του κομμουνιστικού κινήματος που βρίσκονταν προηγουμένως στη Σοβιετική Ενωση, όπως ο Δημήτρης Σακαρέλος ένας από τους δραπέτες των φυλακών της Αίγινας.

Ο ελληνικός λόχος


Η ετερογενής προέλευση, αλλά και η διαδοχική έλευση των εθελοντών ελληνικής καταγωγής δεν επέτρεψε τη συγκρότησή τους σε ενιαίο σώμα, παρά μόνο μέχρι τον Ιούλη του 1937 οπότε κατέστη εφικτή η οργάνωση του ελληνικού λόχου «Νίκος Ζαχαριάδης», ο οποίος μετονομάστηκε σε «Ρήγας Φεραίος» στα τέλη του ίδιου έτους. Καθοριστικός παράγοντας στην κατεύθυνση αυτή στάθηκε η έλευση στο μέτωπο εφτά στρατιωτικών στελεχών από την Ελλάδα που μπορούσαν να αναλάβουν τη διοίκηση του λόχου. Ο ελληνικός λόχος αρχικά συμμετείχε στο τάγμα «Γκεόργκι Δημητρώφ» και όταν μετονομάστηκε, εντάχτηκε στο τάγμα «Αβραάμ Λίνκολν» της 15ης Διεθνούς Ταξιαρχίας όπου ήδη δραστηριοποιούνταν ελληνική διμοιρία αποτελούμενη από Ελληνοαμερικανούς. Από τις επιστολές των Ελλήνων εθελοντών, οι οποίες διασώζονται δημοσιευμένες κυρίως στα έντυπα της ελληνοαμερικανικής αριστεράς, κατανοούμε ότι η διαδικασία οργάνωσης του λόχου υπήρξε επίπονη, καθώς το ελληνικό στοιχείο ήταν διασκορπισμένο σε διάφορα σημεία του μετώπου. Κατά συνέπεια, πολλοί Ελληνες και Κύπριοι παρέμειναν ενταγμένοι στα αρχικά τους τάγματα, όπως για παράδειγμα οι Κύπριοι εθελοντές από την Αγγλία που πολέμησαν με το 2ο Βρετανικό Τάγμα της 15ης Ταξιαρχίας.

Οι βαριές απώλειες που καταγράφονται στις τάξεις των Ελλήνων εθελοντών αποτελούν ατράνταχτη απόδειξη της ενεργητικής τους εμπλοκής στην πρώτη γραμμή του μετώπου. Αν και η διαδικασία εξακρίβωσης του συνολικού αριθμού των μαχητών που σκοτώθηκαν στην Ισπανία ή πέθαναν σε νοσοκομεία λόγω τραυμάτων είναι ιδιαίτερα δύσκολη, μπορούμε με ασφάλεια να επιβεβαιώσουμε παλαιότερες εκτιμήσεις για περισσότερους από 70 νεκρούς. Στις μάχες του Χάραμα, του Μπρουνέτ και του Τερουέλ οι Ελληνες εθελοντές διακρίθηκαν για την αυτοθυσία τους και ορισμένοι από αυτούς, όπως ο Στέφανος Τσερμέγκας , προήχθησαν, ενώ παράλληλα με τις πολεμικές επιχειρήσεις ο ελληνικός λόχος αναδιοργανώθηκε εκ νέου και εντάχθηκε στην 129η Διεθνή Ταξιαρχία.

Το τάγμα «Αβραάμ Λίνκολν» της 15ης Διεθνούς Ταξιαρχίας, όπου δραστηριοποιούνταν ελληνική διμοιρία αποτελούμενη από Ελληνοαμερικανούς
Το τάγμα «Αβραάμ Λίνκολν» της 15ης Διεθνούς Ταξιαρχίας, όπου δραστηριοποιούνταν ελληνική διμοιρία αποτελούμενη από Ελληνοαμερικανούς
Η ακριβής καταγραφή της ελληνικής συμμετοχής στις πολεμικές επιχειρήσεις και της διαδρομής του ελληνικού λόχου απαιτεί αυτοτελή πραγμάτευση. Μέσα σε αυτήν θα βρουν θέση και ειδικότερες θεματικές όπως η χαρτογράφηση ανά κλάδο της ταξικής προέλευσης των εθελοντών, η διαμόρφωση και ο ρόλος των στρατιωτικών στελεχών, η συνεργασία του ελληνικού λόχου με αντίστοιχους βαλκανικούς, ακόμα και τα υπαρκτά φαινόμενα διείσδυσης πρακτόρων και προβοκατόρων στις τάξεις των Διεθνών Ταξιαρχιών και της Ναυτεργατικής Ενωσης. Θα επιλέξουμε στο παρόν κείμενο να εστιάσουμε στο ζήτημα της οργάνωσης και του πολιτικού προσανατολισμού των Ελλήνων εθελοντών στα χαρακώματα της Ισπανίας, ζήτημα φυσικά άμεσα συνδεδεμένο με το γενικότερο πλαίσιο δημιουργίας των Διεθνών Ταξιαρχιών.

Πρωταγωνιστικός ρόλος στους κομμουνιστές

Η ανάδειξη του πρωταγωνιστικού ρόλου της κομμουνιστικής αριστεράς στη στρατολόγηση, αποστολή, προώθηση και συγκρότηση των Διεθνών Ταξιαρχιών αντιστρατεύεται τις δημοσιογραφικές εκτιμήσεις για αυθόρμητη συρροή ξένων εθελοντών στην Ισπανία. Η οργάνωση σε ετοιμοπόλεμο σώμα χιλιάδων ανδρών διαφορετικής εθνικής καταγωγής μπορούσε να επιτευχθεί μόνο με την ύπαρξη ενός ανάλογου σε δικτύωση και ισχύ μηχανισμού και αυτός την περίοδο του μεσοπολέμου ήταν η Κομμουνιστική Διεθνής. Τα γενικά αυτά χαρακτηριστικά ισχύουν στην ολότητά τους και στην ελληνική περίπτωση.


Αυτό το συμπέρασμα πιστοποιείται από τον κρίσιμο ρόλο της ελληνικής κομμουνιστικής κίνησης στη Γαλλία και ειδικότερα στο Παρίσι, ύστερα από την κήρυξη της μεταξικής δικτατορίας. Η δραστηριότητα των Ελλήνων κομμουνιστών στη Γαλλία πιστοποιείται, μεταξύ άλλων, και από τις συνεχείς αναφορές του πρωτοπαλίκαρου του Μεταξά στην ελληνική πρεσβεία Σπυρίδωνα Κοσμετάτου προς τις ελληνικές διωκτικές αρχές, στις οποίες γίνεται λόγος για τη στρατολόγηση εθελοντών και την παροχή ασύλου σε Ελληνες αντιφασίστες. Επιπλέον, στο Παρίσι λειτουργούσε ελληνικό κομματικό κέντρο υπό την καθοδήγηση της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Επικεφαλής του κλιμακίου αυτού ήταν ο Δημήτρης Σακαρέλος (ή Ζωγράφος), ο οποίος διετέλεσε για σύντομη περίοδο και πολιτικός επίτροπος του ελληνικού λόχου. Στην ουσία φαίνεται ότι με κέντρο το Παρίσι είχε δημιουργηθεί ένας μηχανισμός πολιτικού και οργανωτικού συντονισμού των ελληνικών κομμουνιστικών κινήσεων που δραστηριοποιούνταν εκτός της ελληνικής επικράτειας με καθοριστική συμβολή της κομματικής οργάνωσης των ναυτεργατών. Κύριος στόχος αυτού του δικτύου ήταν η όξυνση της αντιπαράθεσης με το μεταξικό καθεστώς, πολιτική προτεραιότητα η οποία υπηρετήθηκε μέσα από πλατιές μετωπικές κινήσεις όπως η Δημοκρατική Ενωση Ελλήνων Γαλλίας ή η Ελληνική Δημοκρατική Ενωση Ηνωμένων Πολιτειών. Μέσα από αυτόν τον οργανωμένο μηχανισμό, σε συνεργασία με τα εθνικά κομμουνιστικά κόμματα και τη Διεθνή, προωθήθηκε η στρατολόγηση των Ελλήνων εθελοντών από τις διάφορες μεταναστευτικές και παροικιακές κοινότητες.

Στις 4 Ιούνη του 1937 η ελληνοαμερικανική εφημερίδα «Εμπρός» - όργανο του ελληνικού γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος Ηνωμένων Πολιτειών - δημοσίευσε επιστολή των εφτά αξιωματικών που μόλις είχαν φτάσει στο μέτωπο. Οι τελευταίες γραμμές συμπυκνώνουν το ιδεολογικό στίγμα της πλειοψηφίας των Ελλήνων εθελοντών: «Σας δίνουμε το λόγο της προλεταριακής μας τιμής ότι θα πολεμήσουμε (...) κάτω από τη σημαία του Λαϊκού Μετώπου της Ισπανίας για την απελευθέρωση του ισπανικού λαού από τους επεμβάτες φασίστες και ληστές. Καλούμε όλους τους αντιφασίστες Ελληνες να βοηθήσουν με όλα τα μέσα τον αγώνα του Ισπανικού Λαού και να δουλέψουν ακούραστα για την πραγματοποίηση του Λαϊκού Μετώπου στην Ελλάδα και την ανατροπή της φασιστικής δικτατορίας του Μεταξά». Η στράτευσή τους προέκυπτε ως απότοκο της ενεργητικής τους δραστηριοποίησης στο παγκόσμιο εργατικό και κομμουνιστικό κίνημα. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται και από τις προσωπικές διαδρομές πολλών εθελοντών, τα ονόματα των οποίων συναντούμε στα γεγονότα της Μέσης Ανατολής το 1944, στο κίνημα ανεξαρτησίας της Κύπρου, στην ΕΑΜική αντίσταση, στο ΔΣΕ και στη σκληρή εποχή της μετεμφυλιακής παρανομίας του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος.


ΣΗΜ.: Τα άρθρα συνεργατών μας απηχούν τις απόψεις τους




Κωστής ΚAΡΠΟΖΗΛΟΣ
Υποψήφιος διδάκτορας του τμήματος Ιστορίας -Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης


Κορυφή σελίδας
Ο καθημερινός ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 1 ευρώ