Η διαδικασία δημιουργίας ενιαίας αγοράς ανώτατης εκπαίδευσης στην Ευρώπη έχει επικρατήσει να ονομάζεται «διαδικασία της Μπολόνια». Είχε ξεκινήσει όμως ένα χρόνο πριν υπογραφεί η συνθήκη της Μπολόνια, η οποία της έδωσε και το «όνομά» της.

Η πρώτη διακήρυξη για «τον εναρμονισμό της δομής του Ευρωπαϊκού Συστήματος Ανώτατης Εκπαίδευσης» υπογράφτηκε στις 25 Μάη 1998 στη Σορβόνη από τους υπουργούς Παιδείας των Γαλλίας, Γερμανίας, Ιταλίας και Μεγ. Βρετανίας, χώρες οι οποίες έχουν μακρά παράδοση στην «εισαγωγή» εκατοντάδων χιλιάδων φοιτητών από όλο τον κόσμο.

«Προχωράμε σε μια εποχή μεγάλων αλλαγών στις συνθήκες εκπαίδευσης και απασχόλησης, σε μία διαφοροποίηση των κύκλων επαγγελματικής καριέρας, με την εκπαίδευση και την κατάρτιση διά βίου να γίνονται, ξεκάθαρα, υποχρέωση», ομολογείται εισαγωγικά στη διακήρυξη. Δηλαδή, για να είναι αποτελεσματική η αποδιάρθρωση των εργασιακών σχέσεων, πρέπει να εναρμονιστεί στους ίδιους στόχους που επιβάλλουν αυτή την αποδιάρθρωση και η Εκπαίδευση. Πιο απλά, ο «απασχολήσιμος» δεν μπορεί να έχει κάνει ολοκληρωμένες επιστημονικές σπουδές γιατί τότε θα έχει και περισσότερες απαιτήσεις ως εργαζόμενος. Πρέπει, λοιπόν, οι σπουδές του να είναι σύντομες, επιπέδου κατάρτισης και να αλλάζουν «διά βίου», ώστε να παραμένει κι ο ίδιος «διά βίου απασχολήσιμος». Οι πανεπιστημιακές σπουδές πρέπει να είναι σπουδές κατάρτισης, φθηνές, σύντομες και χαμηλότερου επιπέδου.

Ανάμεσα στα όσα προβλέπει η Συνθήκη, είναι η δημιουργία ενός συστήματος δύο κύκλων σπουδών, προπτυχιακό και μεταπτυχιακό, που θα αναγνωρίζονται διεθνώς μέσα από ένα σύστημα πιστωτικών μονάδων και εξαμήνων. Από τον πρώτο κύκλο, λοιπόν θα βγαίνει η μεγάλη μάζα των «απασχολήσιμων» που περιγράψαμε παραπάνω. Πέρα από αυτούς όμως, θα πρέπει να υπάρχουν και κάποιοι - λιγότεροι - με περισσότερες γνώσεις, κάποιοι ειδικευμένοι, καθώς οι ανάγκες σε επιστημονικό δυναμικό δεν εξαλείφονται πλήρως. Το επιστημονικό δυναμικό θα βγαίνει από το δεύτερο κύκλο σπουδών, δηλαδή τα μεταπτυχιακά. Οι πιστωτικές μονάδες εκτός από τη λειτουργία τους ως «κοινό σύστημα αναγνώρισης», σημαίνουν και «εξατομικευμένα πτυχία», διαφορετικά για τον κάθε ένα ξεχωριστά, ώστε να μην μπορεί να υπάρξει και συλλογική διαπραγμάτευση των εργασιακών δικαιωμάτων που απορρέουν από τις σπουδές.

Τέλος, σύμφωνα με τη διακήρυξη, οι φοιτητές θα πρέπει και στο προπτυχιακό και στο μεταπτυχιακό επίπεδο, να ενθαρρύνονται, να σπουδάζουν τουλάχιστον ένα εξάμηνο έξω από τη χώρα τους, ενώ αντίστοιχα προβλέπονται και για το προσωπικό των Πανεπιστημίων. Αυτό το σκέλος της «κινητικότητας» υπακούει στις τέσσερις «ελευθερίες» του Μάαστριχτ και επιπλέον, εξυπηρετεί την ανάπτυξη ενιαίας αντίληψης περί «Ευρωπαίου πολίτη».

Στις 19 Ιουνίου του 1999, οι αρχές της διακήρυξης της Σορβόννης επιβεβαιώνονται και συγκεκριμενοποιούνται από 9 αυτή τη φορά υπουργούς Παιδείας της Ευρώπης στην Μπολόνια της Ιταλίας. Τη διακήρυξη της Μπολόνια υπέγραψαν οι υπουργοί Παιδείας των 15 τότε χωρών της ΕΕ κι επιπλέον οι υπουργοί της Ελβετίας, Μάλτας, Νορβηγίας, Ισλανδίας, Λιθουανίας, Λετονίας, Εσθονίας, Ουγγαρίας, Τσεχίας, Σλοβακίας, Πολωνίας, Ρουμανίας, Βουλγαρίας και Σλοβενίας.

Το σύστημα σπουδών δύο κύκλων που προέβλεπε η Σορβόννη εξελίσσεται ως εξής: Ο προπτυχιακός κύκλος θα έχει ελάχιστη διάρκεια τριών ετών, θα παρέχει τον «πρώτο ακαδημαϊκό τίτλο» και η επιτυχής ολοκλήρωσή του θα είναι προϋπόθεση για τη μετάβαση στο δεύτερο κύκλο (μεταπτυχιακό), ο οποίος θα οδηγεί σε μάστερ (master) και/ή διδακτορικό. Εξισώνονται, δηλαδή, όλα τα πτυχία με τα τρίχρονα αποστεωμένα bachelor, ο προπτυχιακός κύκλος δε δίνει επιστημονική ειδίκευση, η μεγάλη μάζα των αποφοίτων του πρώτου κύκλου δε θα είναι επιστήμονες.

Παράλληλα, σημειώνεται ότι οι διδακτικές μονάδες που προέβλεπε η Σορβόννη, θα μπορούν να συγκεντρώνονται και από ιδρύματα που δεν ανήκουν στην ανώτατη εκπαίδευση. Αυτό στη χώρα μας μεταφράζεται σε ιδιωτικά εκπαιδευτήρια, δηλαδή όποιος έχει να πληρώσει αποκτά περισσότερες μονάδες και γίνεται πιο «ανταγωνιστικός», ενώ όλοι θα σπρώχνονται σε ένα διαρκές κυνήγι καταρτίσεων και συμπληρωμάτων στις σπουδές τους.

Η Μπολόνια προχωράει και παραπέρα και προβλέπει αναμόρφωση των προγραμμάτων σπουδών, «κατάρτισης - επιμόρφωσης» και έρευνας, ώστε να εισαχθούν σε αυτά οι «απαραίτητες ευρωπαϊκές διαστάσεις». Ετσι, λοιπόν, οι πολυεθνικές θα μπορούν να επεμβαίνουν απευθείας στο περιεχόμενο των σπουδών στο τι πρέπει να μαθαίνουν οι επιστήμονες και οι απόφοιτοι του πρώτου κύκλου και τι όχι.

Στην πορεία ελέγχου των αποφάσεων της Σορβόννης και της Μπολόνια, πραγματοποιήθηκε στις 19 Μάη 2001, η Σύνοδος της Πράγας. Εκεί συναντήθηκαν 32 υπουργοί Παιδείας από χώρες της Ευρώπης (από τις 29 που είχαν υπογράψει την Μπολόνια κι ακόμα, οι υπουργοί της Κύπρου, της Κροατίας και της Τουρκίας), επαναβεβαίωσαν τους στόχους της Μπολόνια, υιοθετώντας πρακτικά και προπαγανδιστικά μέτρα για την καλύτερη προώθηση αυτών των στόχων στο εσωτερικό των χωρών τους και έβαλαν χρονοδιάγραμμα για την υλοποίηση της όλης διαδικασίας μέχρι το 2010.

Τα καινούριο στοιχείο που εισάγεται στην Πράγα είναι το θέμα της αξιολόγησης. «Οι υπουργοί αναγνώρισαν το ρόλο που διαδραματίζουν τα συστήματα πιστοποίησης ποιότητας στην εξασφάλιση υψηλών επιπέδων ποιότητας και στην ενίσχυση της συμβατότητας της αξιολόγησης σε όλο το εύρος της Ευρώπης», αναφέρεται χαρακτηριστικά. Πίσω από την έννοια της «ποιότητας» όμως, κρύβεται η ανάγκη ελέγχου της υποταγής των ιδρυμάτων στους νόμους της αγοράς. Θα αξιολογείται, δηλαδή, το κατά πόσον τα ιδρύματα προσαρμόζονται στο μοντέλο της Μπολόνια.

Στη διακήρυξη αναφέρεται ακόμα ότι η εκπαίδευση «πρέπει να θεωρείται κοινωνικό αγαθό» και να παραμείνει «κρατική» η ευθύνη γι' αυτή, ανάλογα βέβαια με τη νομοθεσία κάθε χώρας. Πρόκειται για ανούσια προσθήκη, με σκοπό να κατευνάσει τις έντονες αντιδράσεις που είχαν ξεσηκωθεί μετά την Μπολόνια. Αρκεί να σκεφτούμε ότι στις περισσότερες χώρες υπάρχει ιδιωτική ανώτατη εκπαίδευση, ενώ και η δημόσια λειτουργεί με ιδιωτικοοικονομικά κριτήρια και στη διακήρυξη της Πράγας δεν υπάρχει καμιά πρόθεση να θιγούν αυτά τα δεδομένα.

Απαλείφεται ο χρονικός προσδιορισμός για τον πρώτο κύκλο σπουδών (δηλαδή το «ελάχιστης διάρκειας τριών ετών») επιβεβαιώνεται όμως πανηγυρικά ότι ο πρώτος κύκλος θα οδηγεί σε τίτλο επιπέδου bachelor, το οποίο είναι τρίχρονο! Επιβεβαιώνεται, επίσης, η πολυδιάσπαση των πτυχίων, η αναγνώριση διαφόρων κύκλων μαθημάτων, υποπρογραμμάτων κ.τ.λ. και οι πιστωτικές μονάδες. Τέλος, εισάγεται μια παράγραφος σχετικά με τη διά βίου εκπαίδευση, με την ίδια λογική που εμφανίζονταν και στη διακήρυξη της Σορβόννης, την παραγωγή δηλαδή ενός ανθρώπινου δυναμικού που θα μετακινείται προς όφελος της ανταγωνιστικότητας της οικονομίας.

Στο πλαίσιο της Διαδικασίας της Μπολόνια έχουν προωθηθεί και στη χώρα μας μια σειρά αλλαγές στη διάρθρωση και το περιεχόμενο της Ανώτατης Εκπαίδευσης. Ο νόμος 2916/00 για τη δήθεν ανωτατοποίηση των ΤΕΙ, ήταν η «πρώτη πράξη» σ' αυτό το έργο, καθώς διακήρυξε την υιοθέτηση του συστήματος δυο κύκλων σπουδών και κατέστησε ισότιμα τα πτυχία και των ΑΕΙ και των ΤΕΙ με τα τρίχρονα μπάτσελορ (bachelor).

Παραπέρα, έγινε προσπάθεια οριοθέτησης και του δεύτερου κύκλου σπουδών, με το νομοσχέδιο που είχε η δώσει η κυβέρνηση για τα μεταπτυχιακά, αλλά κάτω από το βάρος έντονων αντιδράσεων της ακαδημαϊκής κοινότητας το απέσυρε. Η αλήθεια είναι ότι ο δεύτερος κύκλος οριοθετείται στην πράξη από τα ιδρύματα, έτσι όπως έχουν δομήσει τα μεταπτυχιακά τους προγράμματα. Η επιστημονική ειδίκευση έχει σχεδόν εξοριστεί από τις προπτυχιακές σπουδές κι έχει μεταφερθεί σε κάποια μεταπτυχιακά.

Ολο το προηγούμενο διάστημα έγινε μια έντονη συζήτηση σχετικά με την αξιολόγηση και μέσα στον επόμενο μήνα αναμένεται και το σχετικό νομοσχέδιο για να την επιβάλλει. Μέσα σε αυτό το νομοσχέδιο θα περιέχεται και το θέμα της διά βίου εκπαίδευσης, η νομοθετική πρόταση δηλαδή, για ίδρυση «Ιδρυμάτων Διά βίου Εκπαίδευσης» (ΙΔΕ) σε κάθε ΑΕΙ και ΤΕΙ της χώρας.

Παράλληλα με τις όποιες σχετικές νομοθετικές πρωτοβουλίες της κυβέρνησης, μέσα από αποφάσεις των Συγκλήτων, των Τμημάτων κι άλλων οργάνων των ΑΕΙ, ΤΕΙ, αλλά και μέσα από ευρωπαϊκά προγράμματα (π.χ. το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Εκπαίδευσης και Αρχικής Επαγγελματικής Κατάρτισης - ΕΠΕΑΕΚ, χρηματοδοτικό πρόγραμμα που εντάσσεται στο Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης) προωθούνται αλλαγές στα προγράμματα και το περιεχόμενο των σπουδών, πραγματοποιούνται αξιολογήσεις, υποτάσσεται η εκπαίδευση και η έρευνα στις απαιτήσεις των επιχειρήσεων.