Παρατηρούμε στη χώρα μας μια μεταστροφή της κοινωνικής πολιτικής, που αφορά στα Προγράμματα τα οποία απευθύνονται στους χρήστες τοξικών ουσιών. Η Ευρωπαϊκή Ενωση, στο πνεύμα της γενικότερης μείωσης των κοινωνικών δαπανών, όλο και λιγότερο προσβλέπει στο χώρο της απεξάρτησης και της κοινωνικής επανένταξης και περιορίζει την πολιτική της στη μείωση της βλάβης. Η πολιτική αυτή αποτελεί μια εκδήλωση της γενικότερης στάσης για άρνηση της αντιμετώπισης των βαθύτερων αιτιών του φαινομένου της χρήσης ουσιών. Οι εξαρτημένοι βρίσκονται στα όρια του κοινωνικού αποκλεισμού, είτε με την κατασταλτική αντιμετώπιση, είτε με τη φαρμακευτική, είτε με την ιδρυματοποίηση που από πολλούς επιχειρείται.

Η αναγκαιότητα για τη χάραξη μιας εθνικής στρατηγικής για την καταπολέμηση του προβλήματος των ναρκωτικών είναι πλέον πρωταρχικής σημασίας. Ενα σαφές πλαίσιο λειτουργίας το οποίο θα περιγράφει την πολιτική ανάπτυξης, θα ορίζει τις προτεραιότητες, θα αξιοποιεί το ανθρώπινο δυναμικό και τους πόρους, ενώ θα περιορίζει τις πιθανότητες σύγκρουσης ή αλληλοεπικάλυψης μεταξύ των φορέων που εμπλέκονται στην αντιμετώπιση του προβλήματος, είναι αυτό που σήμερα απαιτείται.

Παρ' όλα αυτά, η εθνική πολιτική και στρατηγική παραμένει σε πολλά σημεία πρόχειρη, έχει ευκαιριακό χαρακτήρα και πολύ συχνά εξαρτάται από ορισμένα άτομα, που συμβαίνει να βρίσκονται κοντά στα κέντρα λήψης των αποφάσεων. Πολλές φορές δημιουργείται σύγχυση σε σχέση με τις έννοιες, τους στόχους, τις διαδικασίες και τα αποτελέσματα. Ετσι, λοιπόν, η αποτοξίνωση κινδυνεύει να ταυτιστεί με την απεξάρτηση, η μείωση της βλάβης με την πρόληψη, η αποτελεσματικότητα με την ανικανότητα.

Με την εξάπλωση του ιού του ΕΪΤΖ και με τη συνεχή αύξηση της επικινδυνότητας των τοξικών ουσιών, η εφαρμογή των προγραμμάτων συντήρησης με μεθαδόνη έχει υιοθετηθεί από αρκετές κυβερνήσεις, ως πρόγραμμα περιορισμού των αρνητικών συνεπειών της κατάχρησης των παράνομων ουσιών. Αυτή η πολιτική του περιορισμού της βλάβης (harm reduction), σε συνδυασμό με τον περιορισμό των κονδυλίων για την πρόνοια, έχει οδηγήσει στην εφαρμογή και άλλων προγραμμάτων, όπως δωρεάν χορήγηση ηρωίνης, συρίγγων, προφυλακτικών κλπ. Αν και η λογική της φαίνεται να έχει κάποια συνέπεια, κρύβει πολλαπλούς κινδύνους, γιατί υποκαθιστά τα κοινωνικά προγράμματα και τις ουσιαστικές κοινωνικές υπηρεσίες, με την προσφορά κάποιων αντικειμένων. Η τοποθέτηση αυτόματων μηχανημάτων, που θα προσφέρουν αυτά τα είδη, αποτελεί τη "σύγχρονη" αντίληψη για τη μείωση της βλάβης που προξενεί η εμπλοκή με τις παράνομες ψυχοτρόπους ουσίες.

Ενώ, όπως φαίνεται, υπάρχουν πάρα πολλές απόψεις που αφορούν στην αιτιολογία και τις παρεμβάσεις που σχετίζονται με την εξάρτηση από ψυχοτρόπους ουσίες, με αποτέλεσμα οι συγκρούσεις των επαγγελματιών γύρω από αυτό το θέμα να έχουν πολλές φορές οδηγήσει σε αδιέξοδο, σε αυτό που όλοι συμφωνούν είναι ότι η εξάρτηση από ψυχοτρόπους ουσίες καθώς και η προσπάθεια απεξάρτησης είναι μια μακρόχρονη και αρκετά εξατομικευμένη διαδικασία.

* Ο Χ. Πουλόπουλος είναι διευθυντής του Κέντρου Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων (ΚΕΘΕΑ).

Ηταν το πρωινό της 6.6.1997.

Στην αίθουσα τελετών του Πανεπιστημίου Πειραιά γινόταν μια συνάντηση εργασίας με θέμα την "προώθηση της πρόληψης στην εκπαιδευτική κοινότητα της Νομαρχίας Πειραιά". Οργανωτές η Νομαρχία Πειραιά και το Κέντρο Θεραπείας των Εξαρτημένων Ατόμων (ΚΕΘΕΑ).

Και ήταν όντως συνάντηση εργασίας. (Το πιστοποιούσε, άλλωστε, και το γεγονός ότι - εκτός απ' το νομάρχη Πειραιά που δικαιωματικά καθόταν στις πρώτες θέσεις - δεν ήταν εκεί κανένας από τους εκπροσώπους της επίσημης πολιτείας, που έχουν έτοιμους τους μεγαλόστομους δεκάρικους για κάθε περίσταση).

"Μετά την ολοκλήρωση της πρώτης περιόδου υλοποίησης των πιλοτικών προγραμμάτων πρόληψης στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, με χαρά σας καλούμε στη συνάντηση για να μοιραστούμε την εμπειρία, τα συμπεράσματα, τους προβληματισμούς και τις προοπτικές", έγραφε στην πρόσκληση ο νομάρχης Πειραιά Χρ. Φωτίου.

Ο νομάρχης όμως δεν είχε προβλέψει τη συγκίνηση που προσφέρει η πρόληψη. Αυτή ήταν η απρόβλεπτη πλευρά της συνάντησης εργασίας. Και βγήκε στην επιφάνεια όταν η Αφροδίτη Μελισλή,δασκάλα στο 7ο Δημοτικό Σχολείο της Νίκαιας,τελείωσε την ομιλία της που είχε ως θέμα την εφαρμογή του βιβλίου "Ο Κήπος με τις 11 γάτες" στην έκτη τάξη του σχολείου.

"Ευχαριστώ τους μαθητές μου που μ' έμαθαν να τους ακούω, τους συναδέλφους μου που μου συμπαραστάθηκαν, τους γονείς που μου συμπαραστάθηκαν, τους γονείς που συμμετείχαν στο σεμινάριο γονέων για να γίνουν συνοδοιπόροι μας και, τέλος, ευχαριστώ τους εκπαιδευτές του ΚΕΘΕΑ όχι μόνο γιατί με δίδαξαν, αλλά γιατί μ' έκαναν να τους αγαπήσω" είπε η Αρ. Μελισλή και συγκινήθηκε. Η συγκίνηση αυτή μεταδόθηκε στην αίθουσα και ακολούθησε μια σιωπή.

Η Ιωάννα Κυρίτση,υπεύθυνη του τμήματος Πρόληψης στην πρωτοβάθμια Εκπαίδευση του ΚΕΘΕΑ, συγκινημένη ανέβηκε στην έδρα και αγκάλιασε τη δασκάλα "γιατί έτσι έπρεπε να γίνει". Και η κοινωνική λειτουργός Ελένη Ζορμπά είπε: "Η πρόληψη, εκτός απ' τα άλλα, έχει και συγκίνηση".

"Ο κήπος με τις 11 γάτες" είναι ένα εικονογραφημένο παραμύθι για παιδιά και εκδόθηκε από το λιθογραφείο του ΚΕΘΕΑ, το 1994.

Η ιστορία, εν ολίγοις, έχει ως εξής: Μέσα σ' έναν κήπο όπου ζουν έντεκα γάτες - φίλοι, εμφανίζεται μια μέρα ένα ξένος γάτος, ο Σιάμ, που υπόσχεται ευτυχία και απαλλαγή από κάθε δεινό και αυταπάτη, φτάνει να δεχτείς το παραμύθι του και τους όρους του και να πιεις το μαγικό φίλτρο που προσφέρει. Ετσι αρκετά απ' τα γατάκια του κήπου αρχίζουν να σκέπτονται πως ίσως το φίλτρο είναι μια λύση στα προβλήματά τους.

Το βιβλίο έχει 12 συμβολικά επεισόδια και οι 11 γάτες είναι κάποιοι χαρακτήρες με τους οποίους μπορούν να ταυτιστούν τα παιδιά. Ο Σιάμ λοιπόν καταφέρνει να βάλει στο "λούκι" ένα γάτο, το Χιονάτο. Μιλά δηλαδή για τα ναρκωτικά χωρίς να τα αναφέρει. Το τελευταίο επεισόδιο του βιβλίου μιλά για το Χιονάτο που βρίσκεται μπροστά σε μια μεγάλη απόφαση. Απ' τη μια μεριά υπάρχει ο Σιάμ που καλεί στο δικό του κήπο για να ξεχάσει όλα τα προβλήματά του και απ' την άλλη υπάρχει ο δικός του κήπος, όπου θα είναι ο εαυτός του. Το βιβλίο αφήνει τον αναγνώστη να απαντήσει για την επιλογή του Χιονάτου.

Η Αφροδίτη Μελισλή, μετά από τα σεμινάρια του ΚΕΘΕΑ, επέλεξε την εξής διαδικασία. Είπε στα παιδιά να φέρουν στο σχολείο ένα μαξιλαράκι και έκανε συζήτηση μια φορά τη βδομάδα για κάθε ένα τμήμα της έκτης τάξης. Χρειάστηκαν συνολικά 12 δίωρα για το "παιχνίδι με τα μαξιλαράκια" ή "την κουβέντα στα μαξιλαράκια", όπως έλεγαν τα παιδιά.

Στο τέλος η δασκάλα αποκάλυψε στα παιδιά τους λόγους για τους οποίους γινόταν αυτό το παιχνίδι, τούς διάβασε το τελευταίο κεφάλαιο και τους ζήτησε να τελειώσουν μόνα τους το παραμύθι.

Είναι η στιγμή που ο Σιάμ ζητά απ' το Χιονάτο, παρουσία ενός σοφού γάτου - του Νώε - να τον ακολουθήσει στον παραδεισένιο κήπο με τα "μαγικά φίλτρα".

Να λοιπόν πως τέλειωσαν το παραμύθι τα παιδιά:

Σιγά σιγά άρχισαν να πλησιάζουν την παρέα των τριών και οι υπόλοιπες γάτες.

Ο Κιτρινιάρης με ύφος λυπημένο και σοβαρό λέει στο Χιονάτο:

- Φίλε μου, η απόφαση είναι δική σου. Εμείς, μπορούμε απλά να σου πούμε ότι σε αγαπάμε και σε θέλουμε εδώ στον κήπο μας. Αν αποφασίσεις να φύγεις, θα πρέπει να ξέρεις πως στον κήπο μας και στην καρδιά μας θα υπάρχει πάντοτε μια θέση για σένα.

Ο Χιονάτος, όμως, έφυγε για τον κήπο του Σιάμ. Οι φίλοι του λυπήθηκαν πολύ. Μετά από μερικές μέρες, την ώρα που οι γάτες έπαιζαν στον κήπο ευτυχισμένες, είδαν τον Χιονάτο να έρχεται κοντά μας σε άθλια κατάσταση.

- Παιδιά, ο Χιονάτος! Γύρισε! Ελάτε να τον υποδεχτούμε!

Ο Μουσούδης έφυγε χαρούμενος για να φωνάξει τον Νώε.

- Φίλοι μου, πόσο μου λείψατε και πόσο δίκιο είχατε! Ο κόσμος του Σιάμ είναι ψεύτικος. Θέλω τη βοήθειά σας. Στον κήπο του Σιάμ υπάρχουν κι άλλες γάτες που παρασύρθηκαν όπως εγώ. Τι προτείνετε να κάνουμε γι' αυτές;

- Ας τις φέρουμε εδώ, στο δικό μας κήπο! Να ζήσουμε όλες μαζί ευτυχισμένες σ' έναν κόσμο αληθινό.

- Και με το Σιάμ τι θα κάνουμε;

- Θα στείλουμε μήνυμα σε όλα τα γατιά της γης για το Σιάμ και το ψεύτικο μαγικό του φίλτρο. Να ξέρουν για να προσέχουν.

Και ο επίλογος των παιδιών είναι θαυμάσιος και με όραμα για τη ζωή: "Κι έτσι ο κήπος που ξέραμε λέγεται τώρα "Ο Κήπος με τις πολλές ευτυχισμένες γάτες"".

Τα πιλοτικά προγράμματα εφαρμόστηκαν στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση τη σχολική χρονιά 1996-1997, ύστερα από προγραμματική συμφωνία της Νομαρχίας Πειραιά και του ΚΕΘΕΑ.

Στόχος των προγραμμάτων ήταν η ευαισθητοποίηση και η εκπαίδευση όλης της σχολικής κοινότητας στην πρόληψη της χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών. Γι' αυτό και τα προγράμματα εφαρμόστηκαν σε τρία επίπεδα: Στους δασκάλους, στους καθηγητές και τους γονείς.

Απ' αυτό το πρόγραμμα υπάρχει μια πλούσια εμπειρία, που κατατέθηκε στη συνάντηση εργασίας και όποιος θέλει μπορεί να απευθυνθεί είτε στη Νομαρχία Πειραιά είτε στο ΚΕΘΕΑ, για να έχει πολύτιμο υλικό για παρόμοιες δραστηριότητες. Εγιναν καταπληκτικές εισηγήσεις στη συνάντηση εργασίας και θα τις αδικούσαμε, αν δημοσιεύαμε αποσπάσματα. Κοινό πάντως ήταν το αίτημα για την επέκταση τέτοιων προγραμμάτων.

Προτιμούμε λοιπόν να καταγράψουμε μόνο την αποτίμηση αυτής της δραστηριότητας, όπως την έκαναν δυο μαθητές της τρίτης τάξης του 2ου Γυμνασίου Δραπετσώνας: Ο Νίκος Κορώνης και η Κατερίνα Κακαβελάκη.

"Το πρόγραμμα του ΚΕΘΕΑ, είπαν, προσέφερε στους μαθητές διάφορα πράγματα. Πολλοί από μας εκμεταλλευτήκαμε την ευκαιρία που μας δόθηκε κι άλλοι τα θεωρήσαμε μη χρήσιμα και γενικά όλο το πρόγραμμα χάσιμο χρόνου. Τα τρία τέταρτα του τμήματός μας το παρακολούθησαν από την αρχή ως το τέλος. Από το πρόγραμμα αυτό θα μπορούσαμε να πούμε ότι πήραμε μόνο θετικά πράγματα και ιδιαίτερα πολλά εφόδια για το μέλλον μας. Το θετικό αυτής της προσπάθειας όλων μας, πιστεύουμε ότι ήταν η συνεργασία. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη γνωριμία μεταξύ μας. Ακόμα μέσω του ΚΕΘΕΑ μας δόθηκε η ευκαιρία να ανταλλάξουμε απόψεις με τα υπόλοιπα παιδιά της τάξης μας, με τους καινούριους μας συμμαθητές και να καταλάβουμε ποιοι είναι οι πραγματικοί μας φίλοι. Πολλοί από μας αποκτήσαμε αυτογνωσία και πίστη στον εαυτό μας. Κάποιοι άλλοι έμαθαν πράγματα που δεν τα γνώριζαν και ταυτόχρονα πήραν καινούριες ιδέες για κάποια άλλα. Σε πολλούς δόθηκαν απαντήσεις σε πολύ σοβαρά ερωτήματα, σχετικά με την εφηβεία, τη φιλία, την αγάπη, τον έρωτα και άλλα. Κάτι άλλο που θα μας μείνει από το πρόγραμμα του ΚΕΘΕΑ, είναι οι αναμνήσεις. Πέρασε μια ευχάριστη σχολική χρονιά. Βέβαια, δεν έλειπαν και οι προστριβές μεταξύ μας. Αρκετές φορές συγκρούστηκαν οι απόψεις μας, οι ιδέες μας και γενικά τα πιστεύω μας. Παρ' όλ' αυτά, όμως, μάθαμε ότι δεν είναι δυνατόν να είμαστε όλοι ίδιοι. Ο καθένας έχει το δικό του χαρακτήρα και τη δικιά του γνώμη".

"Το υπόλοιπο, συνέχισαν, ένα τέταρτο των μαθητών του τμήματός μας υποστήριξε ότι δεν πήρε τίποτα. Εβλεπε το πρόγραμμα σαν χάσιμο χρόνου. Περίμεναν να μιλήσουμε για κάποια άλλα θέματα εξίσου σοβαρά, όπως τα ναρκωτικά, αλλά η μη εκπλήρωση της επιθυμίας τους τους απογοήτευσε. Ακόμα είπαν ότι άκουσαν γνωστά πράγματα και ανούσια γι' αυτούς. Τα αισθήματα που νιώσαμε, όσοι τουλάχιστον συμμετείχαμε στο πρόγραμμα, ήταν χαρά, ανακούφιση, ικανοποίηση και ευχαρίστηση. Ακόμη και αισιοδοξία, επειδή καταφέραμε και δημιουργήσαμε κάτι τώρα, θα μπορέσουμε να δημιουργήσουμε και κάτι ανάλογο στο μέλλον".

Και τα δυο παιδιά κατέληξαν: "Αυτοί οι οποίοι δεν το παρακολούθησαν επειδή πίστευαν ότι δε θα έπαιρναν τις απαντήσεις που ήθελαν, σχετικά με τα ναρκωτικά, θεωρώντας το το σημαντικότερο πρόβλημα, δεν κατάλαβαν ότι τα σοβαρότερα προβλήματα των εφήβων είναι τα προβλήματα της ίδιας τους της ηλικίας: Της εφηβείας".

Με βάση αυτή την εμπειρία η Νομαρχία Πειραιά έχει εκπονήσει ένα λεπτομερές σχέδιο για προγράμματα στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση από τον ερχόμενο Σεπτέμβρη. Με βάση αυτό το σχέδιο θα υπογραφεί και η προγραμματική σύμβαση με τον ΟΚΑΝΑ για το κέντρο πρόληψης. Ηδη για την υπογραφή της σύμβασης έχει συσταθεί αστική εταιρία μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα. στην οποία, εκτός απ' τη νομαρχία, συμμετέχουν οι οχτώ δήμοι της περιοχής και εκπρόσωποι των επιστημονικών φορέων. Ακόμα υπάρχει πρωτόκολλο συνεργασίας με το ΚΕΘΕΑ.

Τα παιδιά, είπε η Αφροδίτη Μελισλή, είπαν μεγάλες αλήθειες, άνοιξαν την ψυχή τους και κατέθεσαν τους φόβους στην ομάδα.

Να τι κατέγραψε δασκάλα τους: "Πρώτος φόβος των κοριτσιών είναι η απαγωγή και η κακοποίηση, ενώ των αγοριών είναι ο πόλεμος. Αγόρια και κορίτσια φοβούνται το ίδιο τα ναρκωτικά, τα ατυχήματα, το θάνατο και τους καυγάδες των γονέων τους. Τα αγόρια φοβούνται έντονα το σωματικό και ψυχικό πόνο, ενώ τα κορίτσια πολύ λιγότερο. Η μοναξιά φοβίζει πολύ τα αγόρια και σχεδόν ελάχιστα τα κορίτσια. Και τα δύο φύλλα φοβούνται έντονα την οργή των ενηλίκων".

"Στο κεφάλαιο δυστυχία - ευτυχία, συνέχισε η Αφρ. Μελισλή, βρήκαμε ότι τα κάνει ευτυχισμένα το καλό οικογενειακό περιβάλλον, η αγάπη, η στοργή, η εμπιστοσύνη των ενηλίκων στο πρόσωπό τους, η φιλία, το χιούμορ και τα υλικά αγαθά. Δυστυχία τους φέρνουν οι καυγάδες και ο χωρισμός των γονιών τους, ανεξήγητες και αβάσιμες απαγορεύσεις, η καταπίεση, ο πόλεμος, η δυστυχία των άλλων, ο άσχημες ειδήσεις στα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας. Χαρακτηριστικό είναι ότι ο έρωτας αναφέρθηκε σαν παράγοντας ευτυχίας και δυστυχίας. Αρκετά από τα παιδιά - κυρίως αγόρια - κατέθεσαν ότι έχουν καπνίσει για να δουν πώς είναι, αλλά δήλωσαν δεινοί αντικαπνιστές. Παράλληλα έδειξαν ότι η πίεση της ομάδας να κάνουν κάτι που δεν είναι "αποδεκτό" από τους ενήλικες και λογικό, τα φέρνει σε μεγάλα διλήμματα".

Η Αφρ. Μελισλή είπε ότι θα μπορούσε να μιλά για ώρες για "αυτά που έμαθε απ' τα παιδιά". Εμείς επιλέγουμε τούτη την πλευρά: "Ανακάλυψα πράγματα για το χαρακτήρα του κάθε παιδιού που σε ορισμένες περιπτώσεις δεν τα ήξερε ούτε ο δάσκαλός του και αυτό με έκανε ν' αλλάξω στάση και απέναντι στους δικούς μου μαθητές και ν' ανακαλύπτω κάθε μέρα ότι οφείλω να έρθω πιο κοντά τους, πέρα από το να τηρώ το αναλυτικό πρόγραμμα του υπουργείου".

Οι γάτες στον κήπο, όπως τις παρουσιάζουν στο παραμύθι. (Αριστερά το εξώφυλλο του βιβλίου)

Ενας μαθητής κρατάει σημειώσεις (πάνω). Ενας μαθητής κρατάει

σημειώσεις (δεξιά)

Η δασκάλα Αφροδίτη Μελισλή