ΑΓΛΑΪΑ ΑΡΧΟΝΤΙΔΟΥ

(πρόεδρος του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων, προϊσταμένη της Κ Εφορείας Προϊστορικών - Κλασικών Αρχαιοτήτων):

Η ιδέα της επανάχρησης των μνημείων δεν είναι κακή, όταν γίνεται με απόλυτη προσοχή, λαμβάνοντας υπόψη το σκοπό ίδρυσης του μνημείου. Δεν μπορούμε να δεχτούμε εκδηλώσεις που προσβάλλουν το χαρακτήρα του και βέβαια δεν μπορούμε να επιτρέπουμε τα αρχαία να χρησιμοποιηθούν ως ντεκόρ.

Τα αρχαία θέατρα, ειδικότερα, κτίστηκαν για να δέχονται συγκεκριμένες εκδηλώσεις, όπως είναι το θέατρο ή μουσικό δράμα, κυρίως στα Ωδεία. Ετσι το Ηρώδειο, για παράδειγμα, τέτοια χρήση πρέπει να έχει.

Το υπουργείο Πολιτισμού διαθέτει τα όργανα εκείνα που μπορούν να προστατεύσουν τα μνημεία, και από τα αποτελέσματα της χρήσης, αλλά και από την αισθητική βλάβη, σε σχέση με την ποιότητα των εκδηλώσεων. Διότι δεν είναι μόνο οι αρχαιολόγοι που γνωρίζουν αλλά και οι άνθρωποι των τεχνών, οι άνθρωποι του θεάτρου ή της Λυρικής Σκηνής, για παράδειγμα. Δηλαδή, υπάρχει η δυνατότητα για την από κοινού αντιμετώπιση θεμάτων που αφορούν στην ποιότητα. Ως προς τη χρήση, αυτή καθαυτή, μόνο το ΚΑΣ έχει την πλήρη γνώση και αρμοδιότητα.

Μάλλον δε θα ήταν κακός ένας κώδικας γενικών αρχών, με την προϋπόθεση ότι δε μπορούν όλα τα μνημεία να αντιμετωπιστούν με τον ίδιο τρόπο. Δηλαδή, υπάρχουν και μνημεία που δεν είναι δυνατόν να χρησιμοποιούνται λόγω της κατάστασης διατήρησης. Πάντως ό,τι υπήρχε ως τώρα στην πρακτική των παραχωρήσεων, ακόμα και το ιδεολογικό πλαίσιο, έχει κουρελιαστεί και χρειάζεται ένας επαναπροσδιορισμός. Βέβαια ένας νόμος θα μπορούσε να καλύψει το πλαίσιο της προστασίας κι έπειτα υπάρχει και η πρακτική τόσων χρόνων. Για παράδειγμα, υπάρχουν μνημεία - χώροι που δεν μπορεί να δίνονται σε χρήση και επανάχρηση.

Σε οποιαδήποτε περίπτωση πρέπει να αφήσουμε τους ειδικούς επιστήμονες να αποφασίζουν. Αλλωστε, η λογική να χωρέσουν όλοι και όλα στα μνημεία είναι ύποπτος λαϊκισμός, που οδηγεί στον εκφυλισμό και την εμπορευματοποίηση. Ας μείνουν κάποια σύμβολα.

ΙΣΜΗΝΗ ΤΡΙΑΝΤΗ

(αρχαιολόγος, προϊσταμένη της Α Εφορείας Προϊστορικών - Κλασικών Αρχαιοτήτων)

Με τον όρο χρήση ενός αρχαίου μνημείου δεν εννοούμε, π.χ., τη χρησιμοποίηση της αναστηλωμένης Στοάς του Αττάλου ως Μουσείου. Ο όρος έχει καταλήξει να σημαίνει την παραχώρηση των μνημείων σε διάφορους φορείς για την πραγματοποίηση σύγχρονων εκδηλώσεων. Ιδιαίτερα τους καλοκαιρινούς μήνες, για εκδηλώσεις προσφέρονται τα αρχαία θέατρα.

Αυτό ισχύει για το Ωδείο Ηρώδου του Αττικού από τη δεκαετία του '60, το ίδιο και για το αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου. Η παραχώρηση όλων των αρχαίων θεάτρων είναι πρόσφατο φαινόμενο και δεν αφορά μόνο σε θέατρα που διατηρούνται καλά, αλλά και σε θέατρα που η κατάσταση διατήρησής τους δε θα έπρεπε να το επιτρέπει. Το αίτημα παραχώρησης των αρχαίων θεάτρων είναι σχετικό και με την αύξηση του αριθμού των θιάσων και των πειραματισμών πολιτιστικών ομίλων στην παράσταση αρχαίας τραγωδίας και κωμωδίας, ιδιαίτερα του Αριστοφάνη. Προκύπτει, επίσης, από την απουσία άλλων κατάλληλων χώρων σε όλη την επικράτεια για παρόμοιες εκδηλώσεις, καθώς κάθε καλοκαίρι οι τοπικοί φορείς επιδιώκουν τη διοργάνωση εκδηλώσεων. Μεγάλο ρόλο παίζει βέβαια και η υποτιθέμενη επιβεβαίωση και δικαίωση όσων παίζουν σε αρχαία θέατρα.

Για την παραχώρηση ενός αρχαίου θεάτρου ισχύουν κανόνες και όροι, έτσι ώστε τα μνημεία να καταπονούνται το ελάχιστο δυνατό. Η φθορά δεν προέρχεται μόνο από το μεγάλο πλήθος που συρρέει στις εκδηλώσεις, αλλά και από τα σκηνικά, που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο προσαρμόζονται στο χώρο της σκηνής, καρφώνονται για να στηριχτούν ή ακόμη βάφονται επί τόπου. Από το Ηρώδειο βγάζουμε ακόμα καρφιά από παλιές σκηνικές κατασκευές, ενώ οι λιθόπλινθοι είναι γεμάτοι κηλίδες από το χρωματισμό των σκηνικών. Οι αυστηροί κανόνες για την παραχώρηση του Ηρωδείου διατυπώθηκαν μόλις πέρσι και έχουν αποτέλεσμα.

Δύο παράμετροι λαμβάνονται υπόψη για κάθε παραχώρηση. Πρώτον, να μην πάθει βλάβη ή φθορά το μνημείο και δεύτερον, να μην υποβαθμιστεί ιδεολογικά. Για την πρώτη γίνεται μεγάλη προσπάθεια να λαμβάνονται μέτρα από τις αρμόδιες Αρχαιολογικές Εφορείες. Η δεύτερη είναι συζητήσιμη, αφού η έννοια όχι μόνο της ποιότητας, αλλά και του περιεχομένου μιας παράστασης είναι δύσκολο να αξιολογηθεί αντικειμενικά, και μάλιστα εκ των προτέρων. Και γίνονται ακόμα δυσκολότερα τα πράγματα με τη σωρεία και την ποικιλία των αιτημάτων.

Είναι λοιπόν απαραίτητο να προσδιοριστεί σαφώς, μετά από συζήτηση, και το είδος των παραστάσεων που έχουν λόγο να λαμβάνουν χώρα μέσα σε ένα αρχαίο θέατρο.

ΝΙΚΟΣ ΖΙΑΣ

(καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, πρώην προϊστάμενος της Διεύθυνσης Βυζαντινών - Μεταβυζαντινών Μνημείων, μέλος του ΚΑΣ):

Η χρήση των αρχαίων θεάτρων υπόκειται στη γενική αρχή ότι το μνημείο - έργο τέχνης - ολοκληρώνεται όταν λειτουργεί, και κατά το δυνατό, η λειτουργία του ευρίσκεται πλησιέστερα ή δεν έρχεται σε αντίθεση με τον αρχικό προορισμό του. Στα αρχαία θέατρα ο αρχικός προορισμός, προφανώς, είναι η διδασκαλία της τραγωδίας και οι παραστάσεις της αρχαίας κωμωδίας. Αρα, υψηλά καλλιτεχνικός και διδακτικός.

Τα αρχαία θέατρα διαφοροποιούνται από πλευράς αρχιτεκτονικής σημασίας, κατάστασης διατήρησης, χρόνου ίδρυσης (αρχαία, ρωμαϊκά κλπ.).

Κατά τη σημερινή χρήση τους πρωταρχικά θα πρέπει να λαμβάνεται πάντα υπόψη: α) η αποφυγή οποιασδήποτε βλάβης άμεσης, δηλαδή του υλικού μέρους του μνημείου, και β) η μη προσβολή του ιδιαίτερου χαρακτήρα του, που συχνά είναι συνδεδεμένος με τα μεγάλα Ιερά της αρχαιότητας (π.χ. Ασκληπιείο Επιδαύρου, Δωδώνη κλπ.).

Πρέπει, λοιπόν, η χρήση να διαφοροποιείται σύμφωνα με τις πιο πάνω προϋποθέσεις. Ετσι, στα κορυφαία μνημεία, όπως το Θέατρο της Επιδαύρου, πρέπει να παρουσιάζονται, από δόκιμους θιάσους και συντελεστές, μόνον αρχαία δράματα και κωμωδίες. Κατ' εξαίρεση και από διεθνώς διακεκριμένους καλλιτέχνες, σε περιορισμένο αριθμό, έργα της νεότερης δραματουργίας, με θέματα εμπνευσμένα από τον αρχαίο κόσμο.

Στα άλλα θέατρα, των οποίων η στατική κατάσταση είναι απολύτως ικανοποιητική, να παρουσιάζονται αρχαία δράματα και κωμωδίες, κλασική μουσική, όπερα, έντεχνη λαϊκή μουσική. Οι παραστάσεις, δε, πρέπει να είναι περιορισμένου αριθμού. Εξαίρεση μπορεί να γίνει ως προς τη συχνότητα για το Ωδείο του Ηρώδου Αττικού.

Αναγκαίες προϋποθέσεις και περιορισμοί είναι, τα σκηνικά να μην καταλαμβάνουν την ορχήστρα, να είναι λιτά, να μην παραβλάπτουν το μνημείο τις ώρες που δε γίνεται παράσταση (Το γράμμα του Αρχαιολογικού Νόμου απαιτεί έγκριση, αλλά κάτι τέτοιο θα κινδύνευε να θεωρηθεί παρέμβαση στην καλλιτεχνική δημιουργία).

Αναγκαία επίσης προϋπόθεση, που θα έλυνε πολλά προβλήματα, είναι η απαγόρευση χρήσης ηχητικών μηχανημάτων και ιδίως μεγεθύνσεως του ήχου. Η ζωντανή μουσική εκτέλεση και η φυσική φωνή των εκτελεστών θα βοηθούσε στην αποφυγή πολλών εκτροπών. Αλλωστε, τα αρχαία θέατρα είναι για όλους ένα σκληρό κριτήριο. Αυτό ισχύει ακόμα και για τους θεατές και για τον τρόπο με τον οποίο παρακολουθούν τις παραστάσεις.

Τι εννοούμε όταν λέμε χρήσεις των αρχαίων θεάτρων και πολιτική παραχωρήσεων; Ποια είναι η πρακτική και ποια η ιδεολογική πλευρά του θέματος; Πώς εξασφαλίζεται η προστασία των μνημείων έτσι όπως περιγράφεται στον αρχαιολογικό νόμο, δηλαδή η προστασία του υλικού μέρους αλλά και του ιδεολογικού και αισθητικού τους χαρακτήρα; Κι ακόμα, όταν ένας νόμος περιγράφει με ακρίβεια τι σημαίνει βλάβη, φθορά, υλική και αισθητική αλλοίωση, δε βάζει αναγκαστικά και τα όρια της χρήσης; Τι μπορεί να σημαίνει, λοιπόν, ένας επιπλέον Κανονισμός Χρήσεων,όπως αυτός που εξήγγειλε πρόσφατα ο υπουργός Πολιτισμού, Ε. Βενιζέλος; Οι ειδικοί ευελπιστούν ότι θα προκύψει επιτέλους ένας "χάρτης", που θα βάζει τα πράγματα στη θέση τους. Υπάρχει όμως κι ο φόβος μήπως ο επερχόμενος Κανονισμός ανοίξει παράθυρα στο γράμμα του νόμου. Μήπως δηλαδή είναι μία εξαγγελία εκ του πονηρού. Εξάλλου, ένας νόμος είναι πάντα πιο ισχυρός από έναν Κανονισμό...

Το βέβαιο είναι πως δύσκολα πλέον διακρίνεται η χρήση από την κατάχρηση και η περίπτωση του Ηρωδείου είναι απλώς η πιο κραυγαλέα. Καθώς όλοι αναζητούν την πιστοποίηση του καλλιτεχνικού τους κύρους θεωρούν ως το πλέον κατάλληλο φόντο τα αρχαία μνημεία. Από την άλλη, η Αρχαιολογική Υπηρεσία, μέσω του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου, δεν κράτησε τα όρια και τώρα πια παλεύει να κρατήσει τα προσχήματα. Κι όλα αυτά μέσα στη δίνη ποικίλων πιέσεων διαφόρων προελεύσεων, στις οποίες πρώτα απ' όλα δε θέλουν να αντισταθούν οι πολιτικές ηγεσίες. Διότι στο θέμα "πολιτική των παραχωρήσεων" εντάσσεται και η χρήση του μικρού αρχαίου Θεάτρου της Επιδαύρου, του μη πλήρως ανασκαμμένου και αναστηλωμένου. Εξάλλου, ένα παράδειγμα για το πώς από τη χρήση οδηγούμαστε στην κατάχρηση είναι και η περίπτωση της "Ροτόντα", αφού η χρήση ή η επανάχρηση δεν αφορά μόνο στα θέατρα. Κι εδώ το πρόβλημα εντοπίζεται στο πώς η εκάστοτε πολιτική ηγεσία περιφρουρεί τα δικαιώματα της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας στα μνημεία, ώστε να αποκλείει την εκδήλωση τέτοιων αιτημάτων, όπως της Μητρόπολης για τη "Ροτόντα".Και δεν είναι τo μοναδικό. Το σύνηθες πια φαινόμενο είναι, φορείς, δήμοι, κοινότητες να χρησιμοποιούν αρχαία θέατρα ή ό,τι έχει απομείνει από αρχαία θέατρα, ώστε να οργανώσουν φεστιβάλ, εκδηλώσεις και ό,τι άλλο... ανταποδοτικό. Σχεδόν πάντα η αναστήλωση και η συντήρηση ενός μνημείου νοείται μόνο όταν θα "φέρει τα λεφτά της πίσω".

Πού αρχίζει, όμως, και πού τελειώνει ο αποφασιστικός ρόλος της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας; Σίγουρα όπου υπάρχουν ζητήματα κατάστασης διατήρησης, διαφύλαξης του μνημειακού χαρακτήρα και αποτροπής υλικών βλαβών. Ακόμα κι αν δεν μπορεί να υπεισέλθει σε ζητήματα ποιότητας των καλλιτεχνικών εκδηλώσεων, είναι σαφές ότι μέσα από συγκεκριμένους περιορισμούς αποκλείονται μια σειρά μορφές χρήσεων.

Ενόψει του Κανονισμού Χρήσεων είναι σκόπιμο να ανοίξει ένας διάλογος, αποτυπώνοντας τις απόψεις ειδικών, αρχαιολόγων και στελεχών της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας.

Δήμητρα ΜΥΡΙΛΛΑ

Το μικρό αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου είναι θύμα της ανύπαρκτης πολιτικής παραχωρήσεων που υπακούει σε ποικίλες πιέσεις