Θλιβερή ανάμνηση στην ιστορία της χώρας μας θα αποτελεί για πάντα η τυχοδιωκτική εκστρατεία του ελληνικού στρατού στην Ουκρανία, στις αρχές του 1919, παρά το γεγονός ότι αυτή έγινε ερήμην και χωρίς τη θέληση του ελληνικού λαού.

"Η εκστρατεία στην Ουκρανία, γράφει ο Ορφ. Οικονομίδης, που αποφασίστηκε από τις ιμπεριαλιστικές κυβερνήσεις της Γαλλίας, της Αγγλίας και των Ηνωμένων Πολιτειών, πριν από το τέλος ακόμα του Α Παγκόσμιου Πολέμου του 1914 - 1918, υπήρξε μέρος του γενικού σχεδίου των ιμπεριαλιστών για ένοπλη στρατιωτική επέμβαση στην επαναστατημένη Ρωσία, με σκοπό την ανατροπή του νεαρού σοβιετικού καθεστώτος και την επαναφορά της εξουσίας των καπιταλιστών και γαιοκτημόνων. Οι ιμπεριαλιστές δεν μπορούσαν να συμφιλιωθούν με το γεγονός ότι υπήρχε μια χώρα, όπου στην εξουσία βρίσκονται οι εργάτες και οι αγρότες και ασκούσαν με το παράδειγμά τους επαναστατική επίδραση στους εργαζόμενους των καπιταλιστικών χωρών... Το Δεκέμβρη του 1917 οι κυβερνήσεις της Αγγλίας και της Γαλλίας έκλεισαν, με την προτροπή και τη συγκατάθεση των Ηνωμένων Πολιτειών, μυστική συμφωνία ανάμεσά τους, που καθόριζε τις περιοχές της επέμβασής τους: η Γαλλία αναλάμβανε την πάλη ενάντια στην εξουσία των Σοβιέτ στην Ουκρανία, στην Κριμαία και στη Βεσσαραβία, ενώ η Αγγλία θα δρούσε στις περιοχές του Ντον, του Κουμπάν και στον Καύκασο, όπου ήταν και οι πετρελαιοπηγές του Μπακού. Με τα σχέδια αυτά των ιμπεριαλιστών τάχθηκε και ο τότε πρωθυπουργός της Ελλάδας Ελευθ. Βενιζέλος, που βρισκόταν, όπως έγραφε ο Λένιν, "στην υπηρεσία του αγγλικού κεφαλαίου"... Η προσφορά αυτή, που δικαιολογήθηκε αργότερα ότι απέβλεπε στην απόσπαση ανταλλαγμάτων από τους ιμπεριαλιστές (στις αξιώσεις του Βενιζέλου στη Μικρά Ασία), προσέδινε στην ελληνική συμμετοχή το χαρακτήρα μισθοφορικής, τυχοδιωκτικής εκστρατείας".

Τα ίδια ακριβώς γράφει, "απ' την ανάποδη", στο βιβλίο του ο αντιστράτηγος Δ. Βακάς, χρησιμοποιώντας τον πολυσυζητημένο και σήμερα όρο της "ανθρωπιστικής αποστολής".

"Μετά την ανακωχήν, γράφει ο Δ. Βακάς, οι Σύμμαχοι νικηταί ευρέθησαν εις την ανάγκην να αναχαιτίσουν την προέλασιν των Μπολσεβίκων εις τα εκκενούμενα παρά των Γερμανών εδάφη της Ρωσίας, διά να δοθή ούτω καιρός και συσταθούν τα νέα δημιουργούμενα κράτη, η Πολωνία και η Τσεχοσλοβακία, και ανασυγκροτηθούν τα καταστραφέντα κράτη της Ρουμανίας και της Σερβίας. Οι κίνδυνοι της Ευρώπης ήσαν μέγιστοι. Δυστυχώς οι πολιτικοί ηγέται του κόσμου τότε δεν έλαβον τα ενδεικνυόμενα μέτρα προς κατάπνιξιν, εν τη γενέσει του, του εγκληματικού κομμουνιστικού καθεστώτος... Ο μέγας Βενιζέλος διέγνωσε την μεγάλην ανθρωπιστικήν αποστολήν την οποίαν η μοίρα πάντοτε επεφύλαξεν εις την ελληνικήν φυλήν... και επωφελήθη δηλώσεως του πρωθυπουργού της Γαλλίας Κλεμανσώ: "Η Γαλλία θα αναλάβη την πρωτοβουλίαν προς εδαφικήν επέκτασιν της Ελλάδος εις την Θράκην και εκθύμως θα υποστηρίξη πάσαν υπέρ της Ελλάδος λύσιν του ζητήματος της Σμύρνης, τιθέμενου επί τάπητος υπό της Αγγλίας ή της Αμερικής, εάν η Ελλάς ήθελε συμμετάσχη εις την εκστρατείαν της Ρωσίας, συνεισφέρουσα το ανάλογον εις αυτήν μέρος της θυσίας διά της αποστολής εις Ουκρανίαν ενός Σώματος Στρατού". Ο Βενιζέλος ευρίσκετο τότε εις το Λονδίνον. Οπως είναι ιστορικώς βεβαιωμένον και γνωστόν, μόλις επληροφορήθη την δήλωσιν αυτήν, ετηλεγράφησεν ευθύς εις τον πρεσβευτήν Ρωμάνον τα εξής: "Παρακαλώ, δηλώσατε Πρωθυπουργώ και υπουργώ επί των Εξωτερικών ότι ο ελληνικός στρατός είναι εις την διάθεσίν των και δύναται να χρησιμοποιηθή διά τον κοινόν αγώνα πανταχού, όπου η αποστολή του ήθελε κριθή αναγκαία". Και η εκστρατεία της Ρωσίας απεφασίσθη... με σκοπόν την αντικατάστασιν των εκεί γερμανικών μονάδων που ημπόδιζον την εξάπλωσιν του κομμουνισμού εις την Νότιον Ρωσίαν, την προστασίαν των διαφόρων σχηματισθεισών ανεξαρτήτων εν Ρωσία εθνικών κυβερνήσεων και την ενίσχυσιν των ρωσικών αντικομμουνιστικών δυνάμεων του στρατηγού Ντενίκιν".

Βέβαια, γράφει ο Ορφ. Οικονομίδης, υπήρχαν και οι πιο ψύχραιμοι μέσα στην αστική τάξη, που έβλεπαν διαφορετικά τα πράγματα και διαμαρτύρονταν για τη ληστρική αυτή επέμβαση των χωρών τους.

Η αγγλική εφημερίδα "Μάντσεστερ Γκάρντιαν" έγραφε στις αρχές του 1919: "Με ποιο δικαίωμα διεξάγουμε πόλεμο στη Ρωσία, αφού δεν αναγνωρίσαμε την κυβέρνηση αυτής της χώρας. Αν, όπως ισχυρίζονται τα μέλη της κυβέρνησης, δεν βρισκόμαστε σε κατάσταση πολέμου με τη Ρωσία, τότε τι δικαίωμα έχουμε να σκοτώνουμε ανθρώπους, να τους υποβάλλουμε σε αποκλεισμό και σε πείνα, χωρίς να τους κηρύσσουμε επίσημα τον πόλεμο".

Αλλά και στη γαλλική Βουλή, πολλοί αντίπαλοι της ιμπεριαλιστικής επέμβασης φώναζαν, προπαγανδίζοντας το σύνθημα της λιποταξίας των Γάλλων στρατιωτών: "Είναι καθήκον κάθε Γάλλου στρατιώτη - έλεγαν - να προτιμήσει να λιποτακτήσει και να αρνηθεί να υπακούσει στους αρχηγούς του, παρά να πολεμήσει στη Ρωσία".

"Τέτοιες φωνές υπήρχαν και στην Ελλάδα. Αλλά η λογοκρισία του Βενιζέλου τις έπνιγε, απαγορεύοντας σ' αυτές να έλθουν στη δημοσιότητα", υπογραμμίζει ο Ορφ. Οικονομίδης.

Οι σύμμαχοι τελικά "έριξαν" την Ελλάδα, όσον αφορά τις υποχρεώσεις τους στην εκστρατεία, αλλά ο Βενιζέλος παρέμεινε αφοσιωμένος στους συμμάχους. Στις 25.12.1918 ο Βενιζέλος διεμήνυσε από το Παρίσι προς τον αναπληρωτή του στην Αθήνα Εμμανουήλ Ρέπουλη τα εξής: "Διά την εκστρατείαν εις Ρωσίαν ουδέν ακόμη απεφασίσθη. Εύχομαι να μη γίνη τελικώς η εκστρατεία αυτή, διότι το έργον εν Ρωσία εμφανίζεται δυσκολώτερον και κινδυνωδέστερον ή όσον αρχικώς υπετίθετο, διά τούτο δε αντιτίθεται ισχυρώς εις αυτό μέρος της Κοινής Γνώμης. Αλλωστε η εκδηλωθείσα προθυμία ημών όπως μετάσχωμεν δι' ενός σώματος στρατού της εκστρατείας ταύτης, αν αύτη αποφασισθή, καθ' εαυτήν ήδη μοι δίδει δικαιώματα τινά εις ευμενεστέραν κρίσιν των δικαίων μας".

Η κατάληξη της εκστρατείας, θλιβερή. Την περιγράφει ο αρχιμανδρίτης Παντελεήμων στον πρόλογο του βιβλίου του: "Ο σάλος επέρασε πλέον. Ξαναπατήσαμε το αγιασμένον της πατρίδος χώμα. Η εκστρατεία του ελληνικού στρατού στη Ρωσία είνε πλέον μια ανάμνησις. Βεβαίως κανείς μας από όσους ελάβαμε μέρος εις την εκστρατείαν αυτήν δεν κατόρθωσε να καταλάβη, γιατί επήγαμε στη Ρωσία. Μα, προς τιμήν του Ελληνος, ομολογώ ότι δεν επεχειρήσαμε καν να το εξετάσωμε...".

Οσον αφορά τα ανταλλάγματα για τη Σμύρνη, ήταν η καταστροφή, ο ξεριζωμός και η προσφυγιά.

Παράλληλα, όμως, η τυχοδιωκτική αυτή εκστρατεία στην Ουκρανία είχε και τη θετική, εξ αντικειμένου, πλευρά της: η επαφή των ανδρών του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος με τις μάζες των απελευθερωμένων λαών της Σοβιετικής Ρωσίας άσκησε τεράστια επίδραση στις αντιλήψεις όχι μόνο των απλών φαντάρων και υπαξιωματικών, αλλά και των στελεχών του ελληνικού στρατού. Δεν ήταν τυχαίο το γεγονός ότι οι περισσότεροι ανώτεροι Ελληνες αξιωματικοί, που προσχώρησαν στις γραμμές του ΕΛΑΣ, στη διάρκεια του Εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνα της χώρας μας, προέρχονταν από αυτό ακριβώς το Σώμα Στρατού, που είχε σταλεί το 1919 στην Ουκρανία. Το ότι, εξάλλου, η Ελλάδα ήταν η μόνη χώρα στην κατεχόμενη από τους γερμανοφασίστες Ευρώπη, που δεν έστειλε ούτε έναν στρατιώτη ενάντια στη Σοβιετική Ενωση στη διάρκεια του πατριωτικού της πολέμου, οφείλεται κατά πολύ στα διδάγματα του ελληνικού λαού από την τυχοδιωκτική εκστρατεία της Ουκρανίας.

Η Χερσώνα είναι μια πόλη της μακρινής Ουκρανίας. Ιδρύθηκε το 1778 ως φρούρια με ναυπηγεία για τη ναυπήγηση του στόλου της Μαύρης Θάλασσας. Ονομάστηκε Χερσώνα σε ανάμνησης της Χερσώνας της Ταυρίδας.

Καμιά εικοσαριά χιλιόμετρα από τη Χερσώνα ήταν (το 1919) ο σιδηροδρομικός σταθμός της Σνιγιρόφσκας, τον οποίο κατείχε μια γερμανική δύναμη κάποιας μεραρχίας, που είχε μείνει στη Ρωσία, "εδήλωσεν φιλίαν στους συμμάχους και συμμαχίαν κατά των μπολσεβίκων".

Ενα μεγάλο απόσπασμα του Κόκκινου Στρατού χτύπησε τα συμμαχικά στρατεύματα και οι Γερμανοί υποχώρησαν.

Ηταν 7.40 το βράδυ της 16.2.1919. Η τηλεφωνήτρια του σταθμού Χερσώνας ειδοποίησε τον Ελληνα υπολοχαγό Μαθιό ότι στο τηλέφωνο της Σνιγιρόφκα ήταν ο διοικητής του αποσπάσματος του Κόκκινου Στρατού Αταμάν Γρηγόριεφ και "ότι ζητεί στο τηλέφωνον, τον Ρώσον, τον Ελληνα και τον Γάλλον φρουράρχους του σταθμού". Πήγαν στο τηλέφωνο ο Ελληνας υπολοχαγός και ο Ρώσος φρούραρχος, γιατί δεν υπήρχε κανένας Γάλλος.

Ο αρχιμανδρίτης Παντελεήμων διέσωσε ολόκληρο το διάλογο ανάμεσα στον Ατ. Γρηγόριεφ και τον υπαξιωματικό Μαθιό. Ο Ατ. Γρηγόριεφ έδωσε προθεσμία στους συμμάχους να αποχωρήσουν μέχρι την επόμενη μέρα, αλλά ο Ελληνας υπαξιωματικός του απάντησε ότι "ότι η ελληνική ιστορία δεν αναφέρει κανένα παρόμοιον γεγονός, ότι δηλ. ελληνικός στρατός κατέθεσε τα όπλα χωρίς να πολεμήση και έφυγεν".

Ο Ατ. Γρηγόριεφ ήταν καταπέλτης: "Για 'πέτε μου σας παρακαλώ, σε ποιο μέρος η ελληνική ιστορία αναφέρει παρομοίαν εκστρατείαν με αυτήν του Ελληνικού Στρατού εις την Ουκρανία; Τι διάβολο ζητάτε εδώ σεις οι Ελληνες;... Μας εδώσατε τα πρώτα νάματα του πολιτισμού και του χριστιανισμού, μας εδιδάξατε, με το παράδειγμά σας, πώς να πεθαίνουμε διά την ελευθερίαν μας. Πώς τώρα αρνείσθε τα αρχάς σας, καταστρέφετε την ιστορίαν σας και ερχόσαστε να καταπνίξετε την ελευθερίαν και να υποδουλώσετε έναν δυστυχισμένον λαόν, που σεις του δώσατε τον πολιτισμόν; Είμαι περίεργος ως τόσο να μάθω, αν σεις οι Ελληνες θα μας κτυπήσετε, αν έλθωμε στη Χερσώνα".

Ο Μαθιός τού απάντησε ότι είναι ένας στρατιώτης, "που δεν ξεύρει τίποτε άλλο, παρά μόνον να εκτελή τας διαταγάς των ανωτέρω του τυφλώς...".

Λίγες μέρες πριν, ο Ατ. Γρηγόριεφ κυκλοφόρησε προκήρυξη προς τους "Ελληνες αξιωματικούς και οπλίτες", στην οποία τόνιζε: "Λυπούμεθα διότι θα σας βλέπουμε στο πλευρό των Γάλλων κεφαλαιοκρατών και ιμπεριαλιστών και διότι έρχεσθε εις τη χώρα μας ως σύμμαχοι του τσαρισμού".

Απ' την πρώτη στιγμή που πάτησαν οι Ελληνες φαντάροι το πόδι τους στην Οδησσό, άρχισαν να καταλαβαίνουν ότι δεν ήρθαν στην Ουκρανία να βοηθήσουν απλώς, όπως τους έλεγαν, στην "απελευθέρωση ενός δυστυχισμένου λαού από μερικές συμμορίες ανταρτών πλιατσικολόγων".

Σ' αυτό συνετέλεσαν και οι συνεργάτες της "Επιτροπής Διαφώτισης των ξένων στρατιωτών" των μπολσεβίκων. Το Γενάρη του 1919, η Ελληνική Κομμουνιστική Ομάδα της Οδησσού κυκλοφόρησε προκήρυξη "προς τους Ελληνες στρατιώτας, εις τους οποίους ανέθεσε η πλουτοκρατία να πνίξουν την κοινωνική επανάσταση στη Ρωσία".

Ο Ορφ. Οικονομίδης επισημαίνει: "Η προκήρυξη αυτή έσκασε σαν βόμβα μέσα στο ελληνικό εκστρατευτικό σώμα, που το αποτελούσε, έως τη στιγμή εκείνη, μόνο το 34ο Σύνταγμα με τον συνταγματάρχη και φρούραρχο της Οδησσού Χρ. Τσολακόπουλο - Ρέμπελο. Οι Ελληνες στρατιώτες, που άκουγαν για πρώτη φορά ότι ήρθαν στην Ουκρανία για να πολεμήσουν, όχι για την ειρήνη και την ελευθερία του ρωσικού λαού, αλλά για τα συμφέροντα της πλουτοκρατίας κι ότι οι μπολσεβίκοι είναι εργάτες και αγρότες, ο καθαυτός λαός, άρχισαν να συζητούν πλατιά το κείμενο της προκήρυξης. Μάταια, οι αξιωματικοί τούς ζήτησαν να τους παραδοθούν όλα τα αντίτυπα για να τα κάψουν. Οι φαντάροι έκρυβαν τις προκηρύξεις και τις διάβαζαν κρυφά. Την απήχηση που είχε η Προκήρυξη στους Ελληνες στρατιώτες, θα τη δούμε λίγες μόνο μέρες αργότερα, σε μια εμπιστευτική διαταγή του Γάλλου διοικητή της 156ης Μεραρχίας, στρατηγού Μπουρί, προς τον διοικητή των ελληνικών στρατευμάτων, συνταγματάρχη Χρ. Τσολακόπουλο - Ρέμπελο. Σ' αυτήν αναφερόταν πως οι Ελληνες στρατιώτες βρίσκονταν σε επαφή με τους μπολσεβίκους, έτοιμοι να ενωθούν μαζί τους. "Σας παρακαλώ να λάβητε σύντομα μέτρα προς πρόληψιν και ματαίωσιν των σχεδίων τούτων του εχθρού", έγραφε στη διαταγή του ο υποστράτηγος Μπουρί. Για να συγκρατηθούν οι φαντάροι, τέθηκαν σε εφαρμογή κάθε είδους κατασταλτικά μέσα: Από τη μια, η τρομοκράτηση κι, από την άλλη, η ένταση της αντικομμουνιστικής προπαγάνδας. Πολλούς στρατιώτες τούς απειλούσαν με στρατοδικεία, επειδή υποστήριζαν πως οι μπολσεβίκοι δεν είναι ληστές, αλλά οργανωμένος στρατός. Τα τάγματα και οι λόχοι υποχρεώθηκαν να στέλνουν αντιπροσώπους τους για να παρακολουθούν τις εκτελέσεις κομμουνιστών, που καταδικάζονταν σε θάνατο με συνοπτική διαδικασία. Παράλληλα, έγινε υποχρεωτική η "παρακολούθηση της θείας λειτουργίας" από τους φαντάρους τις Κυριακές. Ο αρχιμανδρίτης Παντελεήμων γύριζε από τάγμα σε τάγμα και από λόχο σε λόχο, βγάζοντας πύρινους λόγους ενάντια στους μπολσεβίκους, και καλώντας τους στρατιώτες να μη στασιάσουν... Το 2ο Τάγμα του 34ου Συντάγματος αρνείται να χτυπήσει τους Γάλλους στρατιώτες, όταν αυτοί ξεσηκώθηκαν και εγκατέλειψαν το μέτωπο. Δυο μέρες αργότερα, οι φαντάροι του ίδιου τάγματος κύκλωσαν τη σκηνή του διοικητή τους και του ζητούσαν να τους μεταφέρει στην Οδησσό και από κει στα χωριά τους. Αλλες πάλι μονάδες από το 1ο και το 34ο Σύνταγμα αποδοκίμασαν το διοικητή του 3ου Συντάγματος Κονδύλη, όταν αυτός θέλησε να τους αναγκάσει να γυρίσουν στην πρώτη γραμμή, που είχαν εγκαταλείψει".

Την εμπιστευτική διαταγή του Γάλλου την περιλαμβάνει στο βιβλίο του και ο αρχιμανδρίτης Παντελεήμων. Υποστηρίζει ότι η διαφωτιστική δουλιά δε βρήκε απήχηση στο ελληνικό σώμα. Δεν μπορεί, όμως, να κρύψει την απογοήτευση και την αγανάκτηση των Ελλήνων φαντάρων και αξιωματικών. Χαρακτηριστικός είναι ο επίλογος μιας αναφοράς του Χρ. Τσολακόπουλου - Ρέμπελου προς τη Μεραρχία (8.2.1919). "Εδοκίμασα όλας τας πικρίας. Φθάνει!".

Ενας Ελληνας φαντάρος που πήρε μέρος στην εκστρατεία, κατέθεσε τις αναμνήσεις του στο "Ριζοσπάστη" στις 19.7.1929, τον οποίο εγκατέλειψαν οι Ελληνικές Δυνάμεις την Οδησσό.

"Οι ιμπεριαλιστές και οι αντεπαναστάτες στρατηγοί έχουν κατασυντριβεί. Οι στάσεις ανάμεσα στους φαντάρους των καπιταλιστικών χωρών, που στάλθηκαν ενάντια στους μπολσεβίκους, διαδέχονται η μία την άλλη. Ο δρόμος του Κόκκινου Στρατού για την κατάληψη της Οδησσού είναι ελεύθερος. Οι Ελληνες φαντάροι νιώθουν τώρα ξεκάθαρα τον πραγματικό ρόλο της αποστολής τους, κι όχι μόνο συμπαθούν, μα και ετοιμάζονται κιόλας να ενωθούν με τους μπολσεβίκους. Αυτό το νιώθουν κι οι ίδιοι οι αξιωματικοί κι αρχίζουν να παίρνουν μέτρα...

...Αρχισε να νυχτώνει. Διάφορα τμήματα στρατού τοποθετούνται στα μέγαρα και τα παλάτια των πλουσίων... Κατά τις 9 το βράδυ σε όλη την πόλη ακούστηκαν ισχυροί κρότοι όπλων και χειροβομβίδων. Οι αξιωματικοί ξελαρυγγίζονται να φωνάζουν: στα όπλα!... Ομως κανείς δεν κινείται... Οξω στους δρόμους γινόντανε μάχες. Κανείς μας δεν κινήθηκε να χτυπήσει τους μπολσεβίκους. Οι περισσότεροι φαντάροι των συμμαχικών στρατευμάτων κάνανε το ίδιο κι αυτοί.

Ξημέρωσε. Οι μάχες έχουν σταματήσει στους δρόμους. Η πόλη βρίσκεται στολισμένη με κόκκινες σημαίες, που μετριούνται κατά χιλιάδες. Κι όχι μόνο αυτό. Την Οντέσσα τη διοικεί το τοπικό Σοβιέτ που ιδρύθηκε κιόλας... Οξω οι δρόμοι είναι γεμάτοι ζωή, αδιάκοπα περνούν εργατικές διαδηλώσεις πανηγυρίζοντας τη νίκη του Κόκκινου Στρατού - τη νίκη του ρωσικού προλεταριάτου.

...Κλεισμένοι στους στρατώνες τα βλέπουμε όλα αυτά και μας πιάνουν λυγμοί από τη συγκίνηση. Νιώθουμε καλύτερα τώρα το έργο του δημίου που σταλθήκαμε να παίξουμε...

...Σε λίγο μας ανήγγειλαν πως φεύγουμε. Οι μπολσεβίκοι δεν είχαν να λύσουν κανένα λογαριασμό μ' εμάς, τ' αδέρφια τους. Γι' αυτό δώσανε στους αξιωματικούς μας 24ωρη προθεσμία για να μας πάρουν να φύγουμε. Ετσι κι έγινε. Φύγαμε για τα ρουμανικά σύνορα...".

"Η στρατιωτική λογοκρισία που εξακολουθούσε να τη διατηρεί η κυβέρνηση του Βενιζέλου και μετά τη λήξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου δεν επέτρεπε στον Τύπο να γράφει για την Ουκρανική εκστρατεία" αναφέρει ο Ορφ. Οικονομίδης.

Ιδιαίτερα αυστηρή ήταν η κυβέρνηση στα ζητήματα που αφορούσαν τον πόλεμο.

Το στίγμα αυτής της αυστηρότητας το δίνει ο Δ. Βακάς στο βιβλίο του: "Παρακολουθών -γράφει- εν μέσω της διεξαγομένης εις την Δύσιν μεγάλης διπλωματικής πάλης και τα εν Ελλάδι ο μέγας Βενιζέλος παρατηρεί με λεπτότητα την επιδεικνυομένην παρά της λογοκρισίας ολιγωρίαν ως προς τον έλεγχο του Τύπου έναντι των αποσυνθετικών προσπαθειών των κομμουνιστών και διά της από 28 Ιουλίου 1919 επιστολής του προς τον Ρέπουλην μεταξύ άλλων γράφει: "...Η ανάγνωσις των φύλλων του "Ριζοσπάστη" των ημερών αυτών με φέρει εις το συμπέρασμα ότι η λογοκρισία ελησμόνησεν ή κατεπρόδωσεν εντελώς την αποστολήν της. Εάν ανεγίνωσκε τας σχετικάς προς τη λειτουργίαν της διαταγάς, αίτινες εξεδόθησαν ήδη κατά τους βαλκανικούς πολέμους, θα έβλεπεν ότι απαγορεύονται οιαδήποτε δημοσιεύματα, τα οποία δύνανται να παραβλάψουν τη διεξαγωγήν του πολέμου διά της εξάρσεως των απωλειών του στρατού ή διά της δημιουργίας παρά τω λαώ αμφιβολιών περί της σκοπιμότητος του πολέμου. Και όμως τα εν λόγω άρθρα του "Ριζοσπάστου" άλλο δεν κάμνουν παρά να διακηρύττουν ότι είναι μάταιαι αι εν Μικρά Ασία θυσίαι. Η λογοκρισία δεν πρέπει να λησμονή ότι η μόνη δικαιολογία της ανελευθέρου άλλως υπάρξεώς της είναι η κατάστασις του πολέμου. Ομως αυτή φαίνεται, ότι επειδή ο πόλεμος, διεξάγεται μακράν των Αθηνών και δη πέραν της θαλάσσης εξέχασε ότι είμεθα εν πολέμω"".

Ο Βενιζέλος έδειχνε ενοχλημένος όταν ένα μήνα πριν η λογοκρισία είχε διαγράψει από το "Ριζοσπάστη" ολόκληρο το κείμενο της ανακοίνωσης του Σοσιαλιστικού Εργατικού (Κομμουνιστικού) Κόμματος Ελλάδας για τον πόλεμο αφήνοντας μόνο τον τίτλο. Επεξηγώντας στους αναγνώστες του ότι το κείμενο το"διέγραψε η λογοκρισία" ο "Ριζοσπάστης" σημείωνε στις 29 Ιούνη τα εξής:"Πειθαρχούσα προς τας διαταγάς της "Εστίας", εκπροσωπούσης επί του προκειμένου τη γνώμην όλων των εμπόρων του πολέμου και των χρηματιστών του πατριωτισμού, η λογοκρισία της κυβερνήσεως διέγραψε χτες το ανακοινωθέν του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος διά τον πόλεμον".

Πέντε χρόνια αργότερα - τον Ιούνη του 1924 - όταν αποκαταστάθηκαν οι διπλωματικές σχέσεις της Ελλάδας με τη Σοβιετική Ενωση, ο "Ριζοσπάστης" (2.6.1924) χαιρετίζοντας το γεγονός αυτό σαν επιστέγασμα της πάλης του ελληνικού λαού, έγραφε: "...Το μέγιστον πάντων είναι, ότι η μεγάλη εργατοαγροτική Δημοκρατία του Βορρά, εν τη μεγαλοφροσύνη της εσυγχώρησε το έγκλημα της ατίμου και εγκληματικής κατά της Ουκρανίας εκστρατείας του Βενιζέλου... Δηλούμεν όμως εμείς, ότι οι Ελληνες εργάται και αγρόται δε λησμονούν το στίγμα της Ουκρανίας".

Η επιλογή των αξιωματικών για την εκστρατεία στην Ουκρανία έγινε με εμπιστευτική εγκύκλιο. Ρωτήθηκαν δηλαδή οι αξιωματικοί αν ήθελαν να πάρουν μέρος στην εκστρατεία της Ουκρανίας. Από τους πρώτους που απάντησαν θετικά ήταν οι συνταγματάρχες Γ. Κονδύλης και Ν. Πλαστήρας. Αυτό και μόνο το γεγονός αποκάλυπτε το μισθοφορικό χαρακτήρα της επιχείρησης αυτής, σημειώνει ο Ορφ. Οικονομίδης.

Στις 2.1.1919 επιβιβάστηκε στο Σταυρό της Μακεδονίας σε γαλλικό μεταγωγικό το 2ο Τάγμα του 34ου Συντάγματος που το διοικούσε ο ταγματάρχης Π. Μακρής. Λίγες μέρες αργότερα έφθασαν και τα άλλα τάγματα του συντάγματος αυτού με επικεφαλής το συνταγματάρχη Χρ. Τσολακόπουλο - Ρέπελο. Από αυτά το 2ο τάγματα του Π. Μακρή στάλθηκε στο χωριό Βασιλίνοβο και το 1ο τάγμα (Βλάβου) στη Χερσώνα.

Το Φλεβάρη του 1919 έφτασε στο Νικολάγιεφ το 7ο σύνταγμα με το συνταγματάρχη Καμένο, καθώς και η πρώτη μοίρα πυροβολικού της 2ης μεραρχίας(ταγματάρχης Μαμούρης). Το Μάρτη ήρθε και η δεύτερη μοίρα (ταγματάρχης Ματάλας). Υστερα επακολούθησαν το 3ο σύνταγμα του πεζικού (συνταγματάρχης Γ. Κονδύλης) και το 5ο σύνταγμα ευζώνων (συνταγματάρχης Ν. Πλαστήρας), καθώς και το 2ο Σύνταγμα πεζικού, που πήγε στη Σεβαστούπολη.

Απ' το Φλεβάρη του 1919 είχε εγκατασταθεί στην Οδησσό και το αρχηγείοτου ελληνικού εκστρατευτικού σώματος: ο διοικητής του Α' Σώματος Στρατού, στρατηγός Νίδερ, ο επιτελάρχης του, οι διοικητές της 13ης και 2ας μεραρχίας στρατηγός Νεγρεπόντης και συνταγματάρχης Γαργαλίδης κλπ.

Δυο ήταν οι σημαντικότερες μάχες: Στη Χερσώνα που κράτησαν πέντε μέρες με αποτέλεσμα να υποχωρήσουν οι Ελληνες στις 9.3.1919 με πλοία στην Οδησσό. Μια δεύτερη με τα ελληνικά στρατεύματα άρχισε στις 5.3.1919 στο σιδηροδρομικό σταθμό της Μερεζόφκα, που έληξε και αυτή τη φορά με την υποχώρηση των Ελλήνων και τη μεταφορά τους στην Οδησσό.

Σύμφωνα με το Δ. Βακά "εφονεύθησαν εις τη Ρωσίαν κατά τας λυσσαλέας συγκρούσεις με τους μπολσεβίκους 18 αξιωματικοί και 380 στρατιώται και ετραυματίσθησαν 667 άνδρες". "Ασφαλώς τα θύματα της τυχοδιωκτικής αυτής εκστρατείας θα ήταν πολύ περισσότερα αν οι μπολσεβίκοι δεν έδειχναν απέναντι στους Ελληνες στρατιώτες εξαιρετική ανθρωπιστική ευαισθησία και δείγματα προλεταριακού διεθνισμού και αλληλεγγύης", σημειώνει ο Ο. Οικονομίδης.

Διλοχία του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων μπροστά από τους αυτοκρατορικούς στρατώνες της Οδησσού

Ο συνταγματάρχης Κων. Μανέτας και οι αντισυνταγματάρχες Ν. Πλαστήρας και Γ. Κονδύλης στο Μπογιαλίκ της Οδησσού

ΚΕΙΜΕΝΑ: Γιώργος ΜΟΥΣΓΑΣ

Τα στοιχεία αντλήθηκαν από τις παρακάτω πηγές:

1. Το άρθρο του Ορφέα Οικονομίδη "Η Ουκρανική εκστρατεία και οι Ελληνες φαντάροι" στην "Κομμουνιστική Επιθεώρηση", Νοέμβρης 1977.

2. Το βιβλίο του αντιστρατήγου Δημητρίου Βακά "Η Μεγάλη Ελλάς. Ο Ελ. Κ. Βενιζέλος πολεμικός ηγέτης" (Εκδόσεις "Σπ. Δαρέμα", 1965).

3. Το βιβλίο "Ο Ελληνικός Στρατός στη Ρωσσία" του αρχιμανδρίτη Παντελεήμονος Φωστίνη, ο οποίος, ως στρατιωτικός ιερέας, ακολούθησε στην Ουκρανία το 34ο Σύνταγμα. Τις αναμνήσεις του τις έγραψε τον Οκτώβρη του 1920 και εκδόθηκαν το 1956 στη Χίο.