""Αέρα!" φωνάζαμε εμείς, "Βούλγαροι!" φωνάζανε αυτοί. Ξημέρωνε 20 Σεπτέμβρη του 1948. Ηρθαμε σώμα με σώμα. Εγινε Βατερλώ. Παρατήσαν ντουφέκια και δίκοχα. Τρέχαν κάτω προς την Καστοριά. Εδωσα εντολή να μην τους σκοτώσουν. Τι να σκοτώσεις; Τρεις χιλιάδες άνθρωποι τρέχαν προς τα κάτω σαν τα πρόβατα...".

Ισως και μόνο γι' αυτή τη φράση, ίσως και μόνο για την αλήθεια που περιέχουν οι έξι πρώτες λέξεις, ειπωμένες σήμερα, από τον 22χρονο τότε διοικητή του 601 τάγματος της 14ης ταξιαρχίας του Δημοκρατικού Στρατού Δημήτρη Σουμάδη,ίσως και μόνο για να μάθουμε αυτό, άξιζε και παραάξιζε αυτό το τρίτο κατά σειρά ταξίδι, που οργάνωσε το Κέντρο Μαρξιστικών Ερευνών στα ματωμένα χώματα της Βόρειας Πίνδου. Τελικός στόχος, αυτή τη φορά, ήταν ο ορεινός όγκος Μάλι Μάδι. Κι όπως τα δύο προηγούμενα ταξίδια, στο Βίτσι και το Γράμμο, ο στόχος ήταν μόνο η αφορμή. Για ένα ταξίδι στο χρόνο, ένα ταξίδι στη γνώση, όχι μόνο για να συγκεντρώσουμε ορισμένα ακόμα στιγμιότυπα, μα κύρια να κατανοήσουμε - με τη συμβολή ερευνητών της νωπής ακόμα ιστορίας του εργατικού κινήματος της χώρας μας - τι και γιατί συνέβη. Για το μεγάλο ελιγμό από το Γράμμο στο Βίτσι έχουν ήδη γραφτεί πολλά, το στρατήγημα μελετάται ακόμα στις αστικές στρατιωτικές σχολές. Λίγο - πολύ το ίδιο συμβαίνει με το σύνολο των στρατιωτικών επιχειρήσεων της τριετίας 1947 - '49. Η αστική τάξη μ' ένα πηγαίο ταξικό ένστικτο κατανοεί πως έχει κερδίσει μια μόνο μάχη. Απ' τη δική μας σκοπιά, πάλι, το ενδιαφέρον εστιάζεται όχι μόνο, ή κύρια, στα γεγονότα, αλλά στα συμπεράσματα που είναι χρήσιμα για τη συνέχεια της ταξικής πάλης. Στις κορφές και τις πλαγιές του ορεινού όγκου Μάλι Μάδι δε γράφτηκε μόνο μια λαμπρή σελίδα του αγώνα του ΔΣΕ, αλλά καταδείχτηκε και εκεί μια πικρή πραγματικότητα. Η καθοριστική για τη συνέχεια έλλειψη εφεδρειών. Κι αυτό την ώρα που μια σειρά άλλα δεδομένα έδιναν μια καταπληκτική υπεροχή στο ΔΣΕ. Πριν απ' όλα ο σκοπός, κατόπι το λαογέννητο αυτού του στρατού, κι επίσης η ιστορική του συνέχεια από τα σπλάχνα της ΕΑΜικής αντίστασης. Απέναντί του είχε μεν έναν εξοπλισμένο σαν αστακό στρατό που καθοδηγούνταν από μια ξενόδουλη κυβέρνηση και μια άρχουσα τάξη, που δεν μπορούσε να κρατηθεί στην εξουσία χωρίς την ωμή στρατιωτική και πολιτική επέμβαση της Αγγλίας και των ΗΠΑ. Ηταν, όμως, ένας στρατός που, για να δώσει μάχη χρειαζόταν ντοπάρισμα εξ ου και το "Βούλγαροι" που φώναζαν στη μάχη. Κραυγή όχι τυχαία επιλεγμένη, καθώς η άρχουσα τάξη δεν αναφερόταν μ' αυτήν βέβαια για να διαβάλει το γειτονικό λαό, αλλά γιατί ήθελε να επιβάλει στις συνειδήσεις ως "κίνδυνο" το νεογέννητο τότε εργατικό κράτος στη διπλανή χώρα. Εκμεταλλευόταν γι' αυτό, το γεγονός ότι από την Καστοριά και πάνω ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού ήταν Σλαβομακεδόνες κι ένα σημαντικό κομμάτι από αυτούς έδωσε τα καλύτερα παιδιά του στη μάχη ενάντια και στους νέους κατακτητές. "Αέρα!" φώναζαν...

Στο Μάλι Μάδι, βέβαια, δεν πήγαμε μόνο για να διαπιστώσουμε αυτό. Ηταν κατ' αρχάς ένα προσκύνημα 50 χρόνια μετά. Ηταν κι ένα αντάμωμα μαχητών του ΔΣΕ, που χώρισαν το '49 και βρέθηκαν τώρα ξανά στα ίδια λημέρια. Ηταν κύρια ένα σχολειό. Με τον Νίκο Κυρίτση να παρουσιάζει μια 20σέλιδη εργασία για την κατάσταση που επικρατούσε εκείνη την περίοδο, με την Χριστίνα Σκαλούμπακα να παρουσιάζει, επίσης, μια εξαιρετική έρευνα για τη συμβολή της γυναίκας στο ΔΣΕ. Και γύρω τους μαχητές - πρωταγωνιστές της μάχης να δίνουν με την περιγραφή τους αφορμή, για να γεμίσουν κασέτες και κασέτες από την άγραφη ακόμα ιστορία αυτής της εποποιίας. Δε γνωρίζουμε τι άλλο ανάλογο και αν προγραμματίζει το ΚΜΕ για το μέλλον, μα η ολοκλήρωση αυτής της τριλογίας (Βίτσι, Γράμμος, Μάλι Μάδι) έχει διαμορφώσει ήδη μια βεβαιότητα: Κάθε ματωμένη γωνιά αυτού του τόπου πρέπει - επιβάλλεται να περπατηθεί ξανά. Τουλάχιστον, για να παραδοθεί "μετά γνώσεως" η σκυτάλη...

"Αυτά τα κορίτσια κι αυτά τα αγόρια", έλεγε και ξανάλεγε, στις διάφορες αφηγήσεις κατά τη διαδρομή, ο Νίκος Κυρίτσης κι εμείς προσπαθούσαμε να καταλάβουμε γιατί δε λέει "οι μαχητές και οι μαχήτριες". Οταν πια πάνω στο βουνό άρχισε να σκαρφαλώνει σαν κατσίκι απ' τον ένα βράχο στον άλλο, είχαμε καταλάβει. Τούτα τα παιδιά δε γεράσανε ποτέ. Ναι, ήταν μαχητές και μαχήτριες. Μα, πριν κι απ' αυτό, ήταν κορίτσια κι αγόρια. Με λαχτάρα για μια πραγματικά λεύτερη ζωή. Κι αν γυρνάνε σήμερα στα ίδια μέρη και μελετούν μία προς μία τις στιγμές, τις πράξεις, τους συσχετισμούς, είναι γιατί γεύτηκαν τη λευτεριά κι ας ήταν πόλεμος. Τούτοι δεν ήταν φαντάροι ενός στρατού κατακτητή. Παιδιά του λαού ήταν, Κουκουέδες τότε και τώρα στην πρώτη γραμμή. Την ήττα την κατανοούν ακόμα μόνο σαν πρόσκαιρο ζικ ζακ της ιστορίας. Μια κατάσταση για να βγουν συμπεράσματα για το αύριο.

"Ο στρατός, λέει, ανεβασμένος σ' ένα βράχο, ο Νίκος, δεν ήθελε να πολεμάει. Το αναγνωρίζουν τώρα όλοι αυτό. Από το Σεπτέμβρη του '48 εδώ στο Βίτσι δεν μπορούσε να κάνει στρατηγική πολεμική επιχείρηση. Είχαμε την πρωτοβουλία. Σταματήσαμε έξω από την Καστοριά. Δεν μπορέσαμε να προχωρήσουμε. Δεν είχαμε εφεδρείες. Δεν τις είχαμε εξασφαλίσει. Αυτό έπρεπε να το είχαμε κάνει το '46 - '47...".

Τον αντίπαλο τον μετράνε διαφορετικά, όταν μιλάνε για το στρατευμένο παιδί του λαού και διαφορετικά όταν μιλούν για τον πραγματικό εχθρό.

"Αυτό το μέρος είναι ποτισμένο με αίμα. Αίμα των μαχητών του Δημοκρατικού Στρατού, αλλά και των φαντάρων που όπλισαν οι Αγγλοαμερικάνοι και πολέμησαν με όπλα αμερικάνικα ενάντια στα παιδιά του ελληνικού λαού".

Ο εμφύλιος πληρώθηκε ακριβά. "Εδώ, κάτω απ' τις πέτρες,είναι ακόμα θαμμένοι οι νεκροί μας. Είναι εδώ θαμμένοι: Ο Ζαχαριάδης ο διοικητής τάγματος από το Νέο Καύκασο της Φλώρινας. Είναι η 16χρονη Αθηνά Μπαρκοπούλου από τα Ασπρόγια. Είναι η Μαρίκα η 18χρονη από το Φλάμπουρο. Ποιους να πρωτοπώ; Ηρθαμε εδώ να τους τιμήσουμε. Να τιμήσουμε αυτά τα παιδιά, που πολέμησαν για μια Ελλάδα χωρίς Αμερικάνους και Αγγλους. Που αντιστάθηκαν στη νέα τάξη. Τι να σας πω για τους πολιτικούς επιτρόπους; Για τον Ιωσηφίδη τον Πέτρο, τον θαρραλέο επίτροπο του 426 Τάγματος. Ολοι τους μας άφησαν μια παρακαταθήκη: Να μη σκύβουμε το κεφάλι. Να αγωνιζόμαστε. Να πρωτοστατήσουμε και σήμερα, πάντα μπροστά οι Κουκουέδες ενάντια στη νέα τάξη πραγμάτων".

Το βράδυ στην Κοζάνη, στην ειδική εκδήλωση, όπου παρουσιάστηκε η αναλυτική εισήγηση για τη μάχη στο Μάλι Μάδι, είχαμε την ευκαιρία να διαπιστώσουμε ξανά πως οι λόγοι για να βρίσκονται οι Κουκουέδες στην πρώτη γραμμή ήταν και παραμένουν πολύ περισσότεροι απ' όσους επιτάσσει η παρακαταθήκη των νεκρών συντρόφων.

"Με λένε Δημήτρη Σουμάδη.Ημουνα 22 χρονώ. Διοικητής τάγματος. Τι συνέβη εδώ; Μετά τις μάχες του Γράμμου ο στρατός της κυβέρνησης της Αθήνας απέτυχε να εξοντώσει τον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας που ελίχθηκε στο Βίτσι. Ερχόμενοι, λοιπόν, πίσω μας προς το Βίτσι θέλησαν να καταλάβουν το Μάλι Μάδι, για να αποκλείσουν τον Γράμμο και τον εφοδιασμό των τμημάτων μας από την Αλβανία. Κατέλαβαν, λοιπόν, όλον τον όγκο. Το Γενικό Επιτελείο του ΔΣΕ αποφάσισε να γίνει ανακατάληψη του Μαλιμαδιού στις 20 Σεπτέμβρη.

Ετσι από την πλευρά αυτή, τη δυτική, από την πλευρά της Φαλτσάτας και την Ανατολική, με την 102, την 105, την 107, 16 και 18 ταξιαρχία, τη σχολή αξιωματικών και το τάγμα 601 της 14ης αρχίζει η αντεπίθεση. Στις 20 Σεπτέμβρη άρχισε η προπαρασκευή πυροβολικού και όλμων.

Από το προηγούμενο βράδυ είχα πάρει αποστολή να περάσω στο κέντρο του Μαλιμαδιού, το οποίο κατείχαν αυτοί. Είχα το τάγμα 601 της 14ης ταξιαρχίας. Η υπόθεση ήταν να φτάσουμε βράδυ. Φτάσαμε και καμουφλαριστήκαμε στο ύψωμα 1.600. Ηταν στο κέντρο!

Αποστολή μας ήταν, μόλις εκδηλωθεί η αντεπίθεση να κάνουμε επίθεση από τα μετόπισθεν. Ο στρατός της Αθήνας είχε γύρω στους 20.000 στρατιώτες και εμείς ήμασταν 4.000.

Μετά τα πυρά του πυροβολικού μας, αυτοί άρχισαν την αντεπίθεση. Οι δυο στρατοί βρέθηκαν αντιμέτωποι να μάχονται σώμα με σώμα. Εκανα επίθεση. Οταν αντιλήφθηκαν ότι το τάγμα μου ήταν στα 300 μέτρα στα μετόπισθέν τους τα παρατήσανε όλα και άρχισαν να τρέχουν προς την Καστοριά... Πήγαν μετά εκεί οι στρατηγοί τους, πιάσανε 80 στρατιώτες και τους εκτελέσανε για εγκατάλειψη θέσης. Εκατοντάδες στείλανε στη Μακρόνησο. Τον διοικητή της 32 τον πήγαν στην Αθήνα και τον εκτέλεσαν...".

- Τι είναι αυτό, σύντροφε, που σας έκανε πιο ισχυρούς;

Ο Δημήτρης, αφήνει να του ξεφύγει το πρώτο και μοναδικό δάκρυ σ' όλη τη διάρκεια της κουβέντας.

- "Ακου παιδί μου. Ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας ήταν στρατός με λαϊκές αρχές! Ηταν στρατός γεννημένος μέσα από τα σπλάχνα του λαού και πάλευε για τα συμφέροντα της φτωχολογιάς. Αυτού ήταν η δύναμή μας!".

Τα 'πε όλα σε λίγες λέξεις. Γυρνάμε αλλού την κουβέντα, αρνούμενοι να αναλύσουμε ό,τι μόνο το δάκρυ στα μάτια του έδειχνε.

- Πώς ανέλαβες διοικητής τάγματος τόσο μικρός;

- "Ημουνα 17 χρονώ στον ΕΛΑΣ, μετά διοικητής λόχου και μετά τάγματος".

- Πώς βγήκες τη δεύτερη φορά στο βουνό;

- "Είμαι απ' το Σκαλοχώρι. Μας κυνηγούσαν. Πήγα στη Θεσσαλονίκη. Μπήκα στη σχολή του Ευκλείδη. Το '47 με ειδοποίησε ο Γιαννούλης να βγω στο βουνό. Ετσι ήρθα στο Γράμμο και τραυματίστηκα 7 φορές με 13 τραύματα. Από το '43 είμαι μέλος του Κόμματος".

Μια ειδική μνεία χρειάζεται για το θέμα "συμμετοχή των γυναικών στο ΔΣΕ". Τη σχετική εισήγηση παρουσίασε από το ΚΜΕ η Χριστίνα Σκαλούμπακα. Παραθέτουμε ορισμένα μόνο αποσπάσματα:

"Η ανεξάντλητη πηγή που έτρεφε την ενότητα του ΔΣΕ με το λαό και ιδιαίτερα τις γυναίκες ήταν κατ' αρχήν οι στρατηγικές του επιδιώξεις. Μα, ήταν επίσης και η λαοκρατική εξουσία που εγκαθίδρυσε στις απελευθερωμένες περιοχές η Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση.

Ειδικότερα για την Ελληνίδα γυναίκα, η νέα εξουσία, στηριζόμενη στις πρωτοφανέρωτες κατακτήσεις της ΕΑΜικής περιόδου, άνοιξε νέους δρόμους για τη ζωή της. Ισότιμη με τον άνδρα σε δικαιώματα και υποχρεώσεις, γνώρισε τον εαυτό της, τις δυνάμεις της, τις ικανότητές της.

Πρόεδρος και σύμβουλος του Λαϊκού Συμβουλίου του χωριού της, λαϊκός δικαστής, μετέχει σ' όλη τη διοίκηση του χωριού της, ενώ μέχρι τότε δεν της επέτρεπαν να έχει γνώμη ούτε καν για το σπίτι της. Ετσι, είναι χαρακτηριστικό ότι στα τέλη του 1948 στην περιοχή της Φλώρινας σε 23 Λαϊκά Συμβούλια συμμετείχαν 52 γυναίκες, σε 23 Λαϊκά Δικαστήρια 38 γυναίκες, στο Επαρχιακό Συμβούλιο 3 γυναίκες και στο Αναθεωρητικό Δικαστήριο 2 γυναίκες. Στην Καστοριά την ίδια περίοδο σε 53 Λαϊκά Συμβούλια συμμετείχαν 78 γυναίκες, σε 15 Λαϊκά Δικαστήρια 53 γυναίκες, στο Επαρχιακό Συμβούλιο 2 και στο Αναθεωρητικό Δικαστήριο 1".

"Η συμβολή της γυναίκας στον αγώνα του ΔΣΕ αποτέλεσε και αποτελεί ένα πρωτόγνωρο και μοναδικό σε παγκόσμιο επίπεδο γεγονός. Απ' όσα ξέρουμε, τόση και τέτοια γυναικεία συμμετοχή, με εξαίρεση την Οχτωβριανή Επανάσταση, σε μάχιμα τμήματα εν καιρώ πολέμου είναι πρωτοφανής στην παγκόσμια πολεμική ιστορία. Η Ελληνίδα μαχήτρια του ΔΣΕ ανοίγει έτσι έναν καινούριο δρόμο και σε διεθνή κλίμακα στο γυναικείο επαναστατικό κίνημα.

Την πρωτοπόρα δράση των γυναικών στο ΔΣΕ οφείλουμε να τη δούμε διαλεκτικά δεμένη με τη δράση του Δημοκρατικού Στρατού και του ΚΚΕ για τις γυναίκες. Το Κόμμα διαπαιδαγωγούσε τις γυναίκες, έτσι ώστε να μάθουν να υπερασπίζονται τα συμφέροντα της εργατικής τάξης, να ζουν και να πεθαίνουν με τις αξίες και τα ιδανικά της. Απ' την άλλη, η γυναίκα τη δύσκολη αυτή περίοδο του εμφυλίου πολέμου έδωσε από κάθε μετερίζι το δικό της ηρωικό αγώνα. Συνεισέφερε όλες τις δυνάμεις της για τη λευτεριά του λαού μας. Πολύ εύστοχα η 4η Ολομέλεια της ΚΕ τον Οκτώβρη του 1948 επισημαίνει ότι "οι γυναίκες μέσα στα τμήματα αποτελούν παράγοντα πειθαρχίας, κίνητρο μαχητικότητας και υπόδειγμα πολεμικής επίδοσης".

Αυτή η ιστορική περίοδος αποκάλυψε και στις ίδιες τις γυναίκες τις δυνατότητες και τα όριά τους, τους έδωσε αυτοπεποίθηση και το αληθινό πλαίσιο της ισοτιμίας τους. Είναι μία ανεπανάληπτη σελίδα ψυχικού μεγαλείου και διδαγμάτων, που σάρωσε τις απόψεις για τη γυναικεία αδυναμία και ανέτρεψε τη φιλολογία για τη γυναίκα που ήταν φτιαγμένη μόνο για το μικρόκοσμο του σπιτιού της.

Η θέση των γυναικών στην Ελεύθερη Ελλάδα, στο ΔΣΕ, αποδείκνυε πως η γυναικεία χειραφέτηση ήταν αναφαίρετο ποιοτικό στοιχείο της νέας λαϊκής εξουσίας και ανέδειξε τους στρατηγικούς όρους για μια ουσιαστική λύση του γυναικείου ζητήματος".

"Εγώ είχα όλμο". Το 'πε σεμνά, ήσυχα κι αν δεν κοίταγες τα μάτια της που 'βγαζαν φωτιά κι εκείνο το γέλιο του ανθρώπου, που "τα κατάφερε" στην αποστολή του, θα νόμιζες πως ντρεπόταν να μιλήσει. Ξεχείλιζε περηφάνια. Και πώς να μην είναι. Τότε ήταν μια δεκαεφτάχρονη παιδούλα. Τη λένε Λαμπρινή Σουμάδη.Είναι γυναίκα του Δημήτρη, διπλή περηφάνια. Το 'χουμε ξαναζήσει πολλές φορές αυτό κι ίσως κάποτε πρέπει να γίνει ένα ξέχωρο αφιέρωμα σ' αυτά τα ζευγάρια μαχητών, που συνεχίζουν να πορεύονται ορθοί σαν να ξεκίνησαν μόλις τώρα. Με την ορμή εκείνης της πρώτης σπίθας...

Η Λαμπρινή έγινε η εισαγωγή μας στο χώρο. Ο βράχος που 'χαμε διαλέξει για να βάλουμε μια μαρμάρινη πλάκα αναμνηστική της μάχης ήταν στα χαμηλά του υψώματος. "Μα, δεν πολεμήσαμε εδώ κάτω. Εκεί πάνω και πέρα έγινε ο χαμός", η πρώτη αντίδραση κι αμέσως μετά χείμαρρος οι πληροφορίες για μία προς μία τις κορφές του ευρύτερου ορεινού όγκου. Από την ταχύτητα που πετάγονται το ένα μετά το άλλο τα ονόματα, αν δεν έχεις δει το χάρτη, έχεις την αίσθηση πως κάπου εδώ γύρω, τίποτα λοφάκια, είναι όλα αυτά. Βουνά τεράστια είναι, που χωρίζονται με αποστάσεις που και σήμερα τρομάζουν. "Οταν φύγαμε το Μάη από το Βίτσι και πήγαμε στο Γράμμο,εκεί πέρα μας αφήσαν και οχυρωθήκαμε καλά. Το Κάμενεκ έχει μόνο πέτρα και τσάι. Νερό δεν έχει καθόλου, αλλά από κοτρόνια και πέτρες... Είχαμε επισημάνει τον αυχένα με τους όλμους. Αυτοί δεν τολμούσαν να πλησιάσουν να πάρουν το ύψωμα. Οταν έκαναν την επίθεσή τους χτυπούσαμε. Αφηναν τα θύματά τους. Ηταν αδύνατο να τα πάρουν. Ο άνδρας μου ήταν μπροστά. Είχε δύο συνδέσμους. Λέει θα στείλω τον Αλέκο. Τον βλέπω σε μια πέτρα φώναζε: "βάλε, μάικε, βάλε!". Του λέω μη γυρίζεις πίσω θα σε σκοτώσουν. Γύρισε όμως. Τους σταματήσαμε. Μόνο όταν φύγαμε, ανέβηκαν. Το είχαν αλέσει. Την πέτρα την είχαν κάνει σκόνη με τις βόμβες".

"Στο Μάλι Μάδι προχωρήσαμε και τους αιφνιδιάσαμε. Φύγαν μέχρι την Καστοριά.Δεν είχαμε δυνάμεις να τους κυνηγήσουμε. Ολμο είχα τότε. Οταν τέλειωσε εδώ κάναμε επίθεσή για την Κορομηλιά.Είχαμε πολλά θύματα. Δεν μπορούσαμε να ανεβούμε εύκολα. Μετά φύγαμε και χτυπήσαμε Φλώρινες κλπ.". Ετσι, απλά: Βίτσι, Γράμμος, Κάμενεκ, Μάλι Μάδι, Κορομηλιά, Φλώρινα, όλη η Δυτική Μακεδονία, δηλαδή, σαν να 'ναι μια γειτονιά, όσο για το "κλπ." σ' αυτό κι αν περιέχονται άπειρα όσα... Η μάχη της Φλώρινας μόνο άφησε πίσω της πάνω από 850 νεκρούς μαχητές...

Η Λαμπρινή συνέχισε να μιλά με τις συντρόφισσες από το Τμήμα Γυναικών της ΚΕ του Κόμματος για μύρια άλλα όσα. Βασικό αντικείμενο, το αν οι άντρες αντάρτες υποτιμούσαν τις γυναίκες μαχήτριες. Κρατήσαμε μια φράση που είπε με ένταση: "Ημασταν ισότιμες! Εγώ είχα όπλο απ' την πρώτη στιγμή!". Μείναμε να κοιτάμε από μακριά το βλέμμα της, που, ενώ μίλαγε, έψαχνε γύρω να γνωρίσει κάτω από τσακισμένα πρόσωπα παλιούς συντρόφους...

Η Χρ. Σκαλούμπακα

Η Λ. Σουμάδη

Ο Δ. Σουμάδης

Φόρος τιμής

Μάλι - Μάδι 1998. Πενήντα χρόνια μετά η πρώτη πλάκα - σήμανση για μια μάχη σύμβολο του αντιιμπεριαλιστικού αγώνα

Μοιάζει λίγο σαν σκηνή από ταινία. Μόνο που είναι πραγματική πορεία σε μια Ράχη, κάτω απ' τις πέτρες της οποίας βρίσκονται θαμμένοι οι νεκροί μιας εποποιίας