""Αέρα!" φωνάζαμε εμείς, "Βούλγαροι!" φωνάζανε αυτοί. Ξημέρωνε 20 Σεπτέμβρη του 1948. Ηρθαμε σώμα με σώμα. Εγινε Βατερλώ. Παρατήσαν ντουφέκια και δίκοχα. Τρέχαν κάτω προς την Καστοριά. Εδωσα εντολή να μην τους σκοτώσουν. Τι να σκοτώσεις; Τρεις χιλιάδες άνθρωποι τρέχαν προς τα κάτω σαν τα πρόβατα...".

Ισως και μόνο γι' αυτή τη φράση, ίσως και μόνο για την αλήθεια που περιέχουν οι έξι πρώτες λέξεις, ειπωμένες σήμερα, από τον 22χρονο τότε διοικητή του 601 τάγματος της 14ης ταξιαρχίας του Δημοκρατικού Στρατού Δημήτρη Σουμάδη,ίσως και μόνο για να μάθουμε αυτό, άξιζε και παραάξιζε αυτό το τρίτο κατά σειρά ταξίδι, που οργάνωσε το Κέντρο Μαρξιστικών Ερευνών στα ματωμένα χώματα της Βόρειας Πίνδου. Τελικός στόχος, αυτή τη φορά, ήταν ο ορεινός όγκος Μάλι Μάδι. Κι όπως τα δύο προηγούμενα ταξίδια, στο Βίτσι και το Γράμμο, ο στόχος ήταν μόνο η αφορμή. Για ένα ταξίδι στο χρόνο, ένα ταξίδι στη γνώση, όχι μόνο για να συγκεντρώσουμε ορισμένα ακόμα στιγμιότυπα, μα κύρια να κατανοήσουμε - με τη συμβολή ερευνητών της νωπής ακόμα ιστορίας του εργατικού κινήματος της χώρας μας - τι και γιατί συνέβη. Για το μεγάλο ελιγμό από το Γράμμο στο Βίτσι έχουν ήδη γραφτεί πολλά, το στρατήγημα μελετάται ακόμα στις αστικές στρατιωτικές σχολές. Λίγο - πολύ το ίδιο συμβαίνει με το σύνολο των στρατιωτικών επιχειρήσεων της τριετίας 1947 - '49. Η αστική τάξη μ' ένα πηγαίο ταξικό ένστικτο κατανοεί πως έχει κερδίσει μια μόνο μάχη. Απ' τη δική μας σκοπιά, πάλι, το ενδιαφέρον εστιάζεται όχι μόνο, ή κύρια, στα γεγονότα, αλλά στα συμπεράσματα που είναι χρήσιμα για τη συνέχεια της ταξικής πάλης. Στις κορφές και τις πλαγιές του ορεινού όγκου Μάλι Μάδι δε γράφτηκε μόνο μια λαμπρή σελίδα του αγώνα του ΔΣΕ, αλλά καταδείχτηκε και εκεί μια πικρή πραγματικότητα. Η καθοριστική για τη συνέχεια έλλειψη εφεδρειών. Κι αυτό την ώρα που μια σειρά άλλα δεδομένα έδιναν μια καταπληκτική υπεροχή στο ΔΣΕ. Πριν απ' όλα ο σκοπός, κατόπι το λαογέννητο αυτού του στρατού, κι επίσης η ιστορική του συνέχεια από τα σπλάχνα της ΕΑΜικής αντίστασης. Απέναντί του είχε μεν έναν εξοπλισμένο σαν αστακό στρατό που καθοδηγούνταν από μια ξενόδουλη κυβέρνηση και μια άρχουσα τάξη, που δεν μπορούσε να κρατηθεί στην εξουσία χωρίς την ωμή στρατιωτική και πολιτική επέμβαση της Αγγλίας και των ΗΠΑ. Ηταν, όμως, ένας στρατός που, για να δώσει μάχη χρειαζόταν ντοπάρισμα εξ ου και το "Βούλγαροι" που φώναζαν στη μάχη. Κραυγή όχι τυχαία επιλεγμένη, καθώς η άρχουσα τάξη δεν αναφερόταν μ' αυτήν βέβαια για να διαβάλει το γειτονικό λαό, αλλά γιατί ήθελε να επιβάλει στις συνειδήσεις ως "κίνδυνο" το νεογέννητο τότε εργατικό κράτος στη διπλανή χώρα. Εκμεταλλευόταν γι' αυτό, το γεγονός ότι από την Καστοριά και πάνω ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού ήταν Σλαβομακεδόνες κι ένα σημαντικό κομμάτι από αυτούς έδωσε τα καλύτερα παιδιά του στη μάχη ενάντια και στους νέους κατακτητές. "Αέρα!" φώναζαν...

Στο Μάλι Μάδι, βέβαια, δεν πήγαμε μόνο για να διαπιστώσουμε αυτό. Ηταν κατ' αρχάς ένα προσκύνημα 50 χρόνια μετά. Ηταν κι ένα αντάμωμα μαχητών του ΔΣΕ, που χώρισαν το '49 και βρέθηκαν τώρα ξανά στα ίδια λημέρια. Ηταν κύρια ένα σχολειό. Με τον Νίκο Κυρίτση να παρουσιάζει μια 20σέλιδη εργασία για την κατάσταση που επικρατούσε εκείνη την περίοδο, με την Χριστίνα Σκαλούμπακα να παρουσιάζει, επίσης, μια εξαιρετική έρευνα για τη συμβολή της γυναίκας στο ΔΣΕ. Και γύρω τους μαχητές - πρωταγωνιστές της μάχης να δίνουν με την περιγραφή τους αφορμή, για να γεμίσουν κασέτες και κασέτες από την άγραφη ακόμα ιστορία αυτής της εποποιίας. Δε γνωρίζουμε τι άλλο ανάλογο και αν προγραμματίζει το ΚΜΕ για το μέλλον, μα η ολοκλήρωση αυτής της τριλογίας (Βίτσι, Γράμμος, Μάλι Μάδι) έχει διαμορφώσει ήδη μια βεβαιότητα: Κάθε ματωμένη γωνιά αυτού του τόπου πρέπει - επιβάλλεται να περπατηθεί ξανά. Τουλάχιστον, για να παραδοθεί "μετά γνώσεως" η σκυτάλη...