Τρία ζητήματα για την ελληνική αρχαιολογία, αλλά και για την πολιτιστική πολιτική της Ευρωπαϊκής Ενωσης αναδείχτηκαν, με αφορμή την ημερίδα που διοργάνωσε πρόσφατα στο υπουργείο Πολιτισμού, η Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων, για την επίδειξη των εφαρμογών που υλοποιήθηκαν στο πλαίσιο του πιλοτικού, πολιτιστικού προγράμματος της ΕΕ, «Archi - Med»: α) η άγνοια του ελληνικού κράτους για το σύνολο των μνημείων που υπάρχουν στην ελληνική επικράτεια, η κατάσταση διατήρησής τους και οι κίνδυνοι που τα απειλούν β) η επιδίωξη της ΕΕ να οργανώσει «χωροταξικά» τα κράτη - μέλη της και στον πολιτισμό, έτσι ώστε, προφανώς, να ελέγχει αποτελεσματικότερα την υλοποίηση των σχεδιασμών της και γ) ο κυνισμός με τον οποίο αντιμετωπίζει η κυβέρνηση τους νέους επιστήμονες και το άλλο προσωπικό που καταθέτουν το μεράκι και τις γνώσεις τους στην υπηρεσία της διάσωσης της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.

Οι παραπάνω διαπιστώσεις θα φανούν λιγότερο αφοριστικές, αν σκεφθεί κανείς τον αγώνα που έκαναν την περασμένη άνοιξη οι χιλιάδες έκτακτοι εργαζόμενοι του υπουργείου Πολιτισμού για μονιμοποίηση στις θέσεις εργασίας τους, οι οποίοι καλύπτουν πάγιες και διαρκείς ανάγκες της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, μεταξύ αυτών και την εφαρμογή των σχετικών κοινοτικών προγραμμάτων. Αν μελετήσει πιο προσεκτικά τη φιλοσοφία αυτών των προγραμμάτων. Αν άκουγε την κραυγή αγωνίας που έβγαινε, εμμέσως πλην σαφώς, από τους περισσότερους ομιλητές της ημερίδας, σε ό,τι αφορά τις τραγικές ελλείψεις σε επιστημονικό προσωπικό. Αλλά και το «χάος» που χωρίζει τη χώρα μας από τις αυτονόητες (για την Ιταλία στην προκειμένη περίπτωση) προϋποθέσεις για τη διάσωση της πολιτιστικής κληρονομιάς.

Ξεκινώντας από το τελευταίο, έχει ιδιαίτερη σημασία να αναφέρουμε αυτό που ειπώθηκε και στην ημερίδα, πως η Ιταλία, μια χώρα με παραπλήσιο, με την Ελλάδα, όγκο και σημασία αρχαιολογικό θησαυρό, έχει, εδώ και δεκαετίες καταγράψει και χαρτογραφήσει την πολιτιστική της κληρονομιά, με αποτέλεσμα, οι αρμόδιες υπηρεσίες να γνωρίζουν ανά πάσα στιγμή τι μνημείο υπάρχει πού, σε τι κατάσταση βρίσκεται και τους κινδύνους που πιθανά να το απειλήσουν. Από αυτή τη δουλιά προέκυψε και η ανάγκη της δημιουργίας ενός ηλεκτρονικού εργαλείου διαχείρισης αυτού του τεράστιου αρχειακού υλικού, έτσι ώστε να υπάρχει μια πλήρης εικόνα για το ποια μνημεία θα πρέπει να εξετάσουν πρώτα τα αρχαιολογικά συνεργεία στην περίπτωση μιας φυσικής καταστροφής σε μια συγκεκριμένη περιοχή. Ετσι, όταν η Ελλάδα κλήθηκε να συνεργαστεί με την Ιταλία στο πλαίσιο του «Archi - Med», διαπιστώθηκε ότι χώρα μας δεν είχε κάνει καν ανάλογη καταγραφή της πολιτιστικής κληρονομιάς!

Ας δούμε όμως πρώτα τι ακριβώς είναι το «Archi - Med». Πρόκειται για χωροταξικό πρόγραμμα της ΕΕ, με στόχο το σχεδιασμό της ενοποίησής της. Η Ευρώπη χωρίζεται σε γεωγραφικές ζώνες, με λιγότερες ή περισσότερες κοινές πολιτιστικές και ιστορικές αναφορές των κρατών που τις απαρτίζουν (π.χ. Βαλτικές, Μεσογειακές χώρες). Ανάλογα προγράμματα είχαν συνταχθεί την περίοδο '89 - '93, με σκοπό να υπάρξει «σύγκλιση» των κρατών σε μια σειρά τομείς όπως ο πολιτισμός, ο τουρισμός κ.ά. Ουσιαστικά, τα προγράμματα αυτά προέρχονται από το «οπλοστάσιο» της ΕΕ στους ομολογημένους (στη Συνθήκη του Μάαστριχτ και σε άλλα ντοκουμέντα) στόχους της για πολιτισμική ομογενοποίηση των λαών των κρατών - μελών της, μετατροπή της πολιτιστικής κληρονομιάς σε εμπορεύσιμο αγαθό και της ερασιτεχνικής δημιουργίας σε φορέα των πολιτιστικών προτύπων και αξιών των πολυεθνικών. Τα προγράμματα αυτά προβλέπονται από σχετικές διατάξεις του Ευρωπαϊκού Ταμείου Περιφερειακής Ανάπτυξης. Το «Archi - Med» άρχισε να σχεδιάζεται στα τέλη του 1996 και αναφέρεται ως «πρότυπη διεθνική πειραματική ενέργεια στον τομέα του πολιτισμού». Η έννοια του πειραματικού σημαίνει ότι στο πλαίσιό του δεν μπορεί να γίνει αποκατάσταση μνημείων. Στη γεωγραφική ζώνη της Ανατολικής Μεσογείου επιλέχθηκαν για συνεργασία η Ελλάδα, η Ιταλία, η Μάλτα και η Κύπρος. Οι δύο τελευταίες, ωστόσο, εξαιρέθηκαν από την εφαρμογή του προγράμματος «λόγω έλλειψης κονδυλίων», αλλά στην ουσία, όπως σημειώθηκε και στην ημερίδα, η εξαίρεση αυτή σημαίνει ότι η ΕΕ θέλει να «συντονιστεί» αρχικά στο εσωτερικό της και μετά να συμπεριλάβει και τις υπό ένταξη χώρες.

Ως πεδίο συνεργασίας επιλέχτηκε η εποχή των Ενετών και Ιωαννιτών Ιπποτών, αφού, κατά τη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο, οι τελευταίοι είχαν «ενοποιήσει» την Ανατολική Μεσόγειο μέσω της κυριαρχίας τους. Ηταν δηλαδή κάτι σαν «ΝΑΤΟ» της εποχής. Κατά τη «φιλοσοφία» της ΕΕ, ο ίδιος χώρος σήμερα μπορεί να μετατραπεί σε περιφερειακό, επιστημονικό - τουριστικό κέντρο. Παρενθετικά να πούμε, ότι, επειδή οι μεταφορές θεωρούνται ως το σημαντικότερο κομμάτι του χωροταξικού σχεδιασμού (στο πλαίσιο της ελεύθερης διακίνησης των εμπορευμάτων που επιβάλλουν τα κοινοτικά μονοπώλια), προτάσεις συμμετοχής στο πρόγραμμα πάνω στους δικούς τους τομείς κατέθεσαν και τα υπουργεία ΠΕΧΩΔΕ, Μεταφορών, Αιγαίου. Τα υπουργεία Πολιτισμού της Ελλάδας και της Ιταλίας συνεργάστηκαν στα παρακάτω πεδία: α) τεκμηρίωση δικτύων οχυρωματικής αρχιτεκτονικής, β) Χάρτης Κινδύνων (των μνημείων) γ) πολιτιστικές διαδρομές στο διαδίκτυο.

Φυσικά, στο πλαίσιο της κεντρικής στρατηγικής της ΕΕ για μεγαλύτερη εμπλοκή του ιδιωτικού τομέα στο δημόσιο χώρο, επιβλήθηκε στις συμβαλλόμενες χώρες η καταλυτική συμμετοχή ιδιωτών (ή «εξωτερικών συνεργατών» όπως αναφέρεται επισήμως) σε τομείς που κατά παράδοση, αλλά και ουσία, είναι και πρέπει να είναι πεδία δράσης αποκλειστικά του Δημοσίου. Πιο απλά, σχεδόν τα μισά από τα εγκεκριμένα κονδύλια του προγράμματος δόθηκαν σε ιδιώτες, για να τεκμηριώσουν τα μνημεία, να καταρτίσουν το Χάρτη Κινδύνων και βέβαια, την τουριστική εκδοχή του προγράμματος στο διαδίκτυο. Αντικειμενικά, όμως, όλος αυτός ο κόσμος δούλεψε υπό την επίβλεψη της Αρχαιολογικής Εταιρείας. Κάτι που, ενώ υπογράμμισε τον αναντικατάστατο ρόλο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας στην προστασία και ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς, ταυτόχρονα, αποκάλυψε πιο απτά την ένδεια των Εφορειών και της Διεύθυνσης Βυζαντινών Μνημείων σε μέσα και ανθρώπους. Από αυτήν την άποψη, η «αναγνώριση» - στα λόγια πάντα - αυτού του ρόλου από την πολιτική ηγεσία του ΥΠΠΟ, μάλλον κυνική ακούγεται στα αυτιά των μονίμων και έκτακτων επιστημόνων του υπουργείου. Το γεγονός ότι το μόνιμο προσωπικό των εμπλεκομένων, στο πρόγραμμα, Εφορειών, ήταν ελάχιστο, το κύριο βάρος κλήθηκαν να σηκώσουν οι ωρομίσθιοι. Εδώ αξίζει να σημειωθεί, ότι οι έκτακτοι του υπουργείου δούλεψαν πέρα και πάνω από ωράρια πάνω στο πρόγραμμα, για να το φέρουν εις πέρας επιτυχώς, σε μια περίοδο μάλιστα που παράλληλα κινητοποιούνταν, διεκδικώντας τη μονιμοποίησή τους. Για να μην ξεχνιόμαστε, ήταν η περίοδος (περασμένη Ανοιξη) που η πολιτική ηγεσία του ΥΠΠΟ είχε απειλήσει τους έκτακτους ακόμα και με απολύσεις, ενώ, πρωθυπουργός και υπουργός Πολιτισμού τους είχαν κατηγορήσει ακόμη και για «φθορά» των μνημείων, επειδή οι έκτακτοι είχαν αποκλείσει για μερικές ώρες την είσοδο στην Ακρόπολη!

Τα αποτελέσματα αυτής της δουλιάς ήταν σημαντικά για την προστασία των μνημείων, γεγονός που επιβάλλει την επέκταση της καταγραφής και του Χάρτη Κινδύνων σε όλη την επικράτεια, κάτι που όμως δεν προέκυψε ως βεβαιότητα από την ημερίδα. Ξεκινώντας από το Χάρτη Κινδύνων, οι Ελληνες επιστήμονες προσάρμοσαν την ιταλική εμπειρία στα ελληνικά δεδομένα και κατέγραψαν τις ομοιότητες και τις διαφορές στη διαχείριση των μνημείων μεταξύ των δύο κρατών, από τη νομοθεσία μέχρι την ύπαρξη πληροφοριών και πηγών. Η πιλοτική εφαρμογή του Χάρτη για τα Δωδεκάνησα επικεντρώθηκε σε στατικούς και περιβαλλοντικούς κινδύνους, που απειλούν τα μνημεία της περιοχής, με έμφαση στα 31 κάστρα των Ιωαννιτών Ιπποτών. Σχεδιάστηκε καρτέλα με την παθολογία τους, η οποία συμπληρώθηκε με επιτόπια έρευνα. Στη συνέχεια τα στοιχεία αναλύθηκαν και ψηφιοποιήθηκαν, δημιουργώντας μια ηλεκτρονική βάση δεδομένων. Ο χρήστης έχει τη δυνατότητα να αντλήσει στοιχεία για τα σεισμικά επίκεντρα, τα κλιματολογικά δεδομένα, τη διάβρωση, τις θέσεις των οικισμών σε σχέση με το μνημείο κ.ά. Επίσης, έχει πρόσβαση στα δεδομένα για την τρωτότητα των επιλεγμένων μνημείων, τα δομικά τους χαρακτηριστικά και την παθολογία τους. Ο «Γενικός Δείκτης Επικινδυνότητας» προσφέρει τη δυνατότητα σύγκρισης του εκάστοτε δείκτη κινδύνου που προϋπάρχει στο πρόγραμμα και του δείκτη τρωτότητας του επιλεγμένου μνημείου. Σε πρώτη φάση συστάθηκε ένας πίνακας με 30 κατηγορίες φθορών - βλαβών, έτσι ώστε να υπάρχει μια ομοιογένεια στην τεκμηρίωση των μνημείων. Οι κατηγορίες αυτές μπορούν, βέβαια, να εμπλουτιστούν. Από τη φύση του, ο Χάρτης είναι μια δυναμική εφαρμογή που προϋποθέτει τον εμπλουτισμό και την επέκτασή της σε όλα τα μνημεία. Είναι ένα σημαντικό εργαλείο για τη διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς, για όποιον πραγματικά θέλει να ενισχύσει τις στρατηγικές πρόληψης των καταστροφών των μνημείων.

Μια εκδοχή αυτής της εφαρμογής ειδικά σχεδιασμένη για το ευρύ κοινό του διαδικτύου αποτελεί η ηλεκτρονική χαρτογράφηση των ιστορικών μεταναστευτικών κινήσεων και η διατήρηση των ιχνών τους στην περιοχή της Μεσογείου. Αυτή η νέα βάση δεδομένων περιλαμβάνει 92 ελληνικά και 26 ιταλικά κάστρα που συνδέονται με τους Ενετούς και τους Ιωαννίτες Ιππότες. Ο διευρυμένος αριθμός των μνημείων αυτού του αρχείου περιέλαβε, εκτός της Δωδεκανήσου, την Πελοπόννησο, τη δυτική ακτή της ηπειρωτικής χώρας και το Ιόνιο, ενώ από ιταλικής πλευράς, τις περιοχές Σικελία, Καλαβρία, Απουλία και Βασιλικάτα. Εκτός από την τεκμηρίωση των παραπάνω μνημείων δημιουργήθηκαν εναλλακτικές πολιτιστικές - τουριστικές διαδρομές που περιλαμβάνουν στοιχεία από τους τρόπους πρόσβασης στις συγκεκριμένες περιοχές και τα καταλύματα, μέχρι την τοπική παραδοσιακή αρχιτεκτονική και τα τοπικά προϊόντα. Οι χάρτες εμφανίζονται σε πέντε κλίμακες και οι πληροφορίες είναι οργανωμένες σε θέματα. Ανάμεσα σε άλλα παρέχονται γενικές πληροφορίες για την περίοδο της ιπποτοκρατίας και για την οχυρωματική αρχιτεκτονική, εικόνες και βίντεο και συνδέσεις με άλλους σχετικούς δικτυακούς τόπους. Για κάθε κάστρο που επιλέγει ο χρήστης μπορεί να έχει πληροφορίες για την πρόσβαση σε αυτό, τη γεωγραφία του χώρου, πλοήγηση σε τρισδιάστατο περιβάλλον, σημεία ειδικού ενδιαφέροντος, πληροφορίες για την τοπική παράδοση και γενικές τουριστικές πληροφορίες. Από 1/1/2002, ο χρήστης θα μπορεί να επισκέπτεται τον κόμβο στη διεύθυνση maci.culture.gr.

Τα ελληνικά κάστρα που συμμετείχαν στο πρόγραμμα περιελήφθησαν και σε έναν καλαίσθητο τόμο, με πλούσιο φωτογραφικό υλικό, χάρτες, σχέδια και κατατοπιστικά κείμενα από αρχαιολόγους. Οι αναφορές στα μνημεία εμπλουτίζονται με κείμενα περιηγητών που τα επισκέφθηκαν σε διαφορετικές εποχές κατά τη διάρκεια των αιώνων της ύπαρξής τους. Ο τόμος είναι πράγματι ένα εκδοτικό «διαμάντι» που υπογραμμίζει ακόμη περισσότερο τις δυνατότητες του επιστημονικού προσωπικού της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας (μόνιμου και έκτακτου) και την ανάγκη ενίσχυσής του από την πολιτεία.