ΜΕΡΟΣ ΔΕΚΑΤΟ

Η εκ των υστέρων ανάγνωση των πεπραγμένων μιας εποχής, εάν δεν εκπίπτει στην εύκολη ερμηνεία της νοσταλγικής αναπόλησης, αλλά λειτουργεί ως πορεία με κρίσιμους σταθμούς προς την καλλιτεχνική ολοκλήρωση, εκπέμπει περίσσιο φως κατανόησης των παροντικών αιτημάτων.

Ετσι αντιλαμβανόμαστε ότι πρέπει ν' αντιμετωπιστεί η συνέντευξη του Μίκη Θεοδωράκη, τιμημένου, το 1983, με το Βραβείο «Λένιν». Διαβάζουμε, λοιπόν, στον «Ριζοσπάστη» εκείνης της χρονιάς (15 Μάη), υπό τον τίτλο «Να είμαστε επαναστάτες σ' όλα τα μέτωπα»:

«Λέω: Ποιος είναι ο μύθος σήμερα; Είναι ο εμφύλιος πόλεμος. Ο μύθος έχει σύμβολα, ξέρουμε την τροχιά όλων των προσώπων. Δεν είναι αστυνομικό μυθιστόρημα η τραγωδία. Ποια είναι για μας η Αντιγόνη; Ο κομμουνιστής. Ποιος είναι ο Κρέων; Ο εισαγγελέας. Βγαίνει ο λαϊκός τραγουδιστής που είναι ο χορός. Πώς κάνει την έξοδο ο χορός; Την κάνω με τα άγια των αγίων. Ξέρεις πώς βγαίνουν αυτοί; Κρατώντας ο ένας την κιθάρα, ο άλλος τον μπαγλαμά και ο άλλος το μπουζούκι, σαν άμφια, και μπροστά ο λαϊκός τραγουδιστής.

Θεωρώ τον εαυτό μου από μια άποψη συνεχιστή του Τσιτσάνη. Από την άλλη πλευρά έχω κάτι δικό μου, που φτάνει στο "Αξιον εστί". Από κει και πέρα μου έλειπε η υποδομή.

Οταν κάναμε το "Αξιον εστί" άνοιγε το ταμείο στις 9 και στις 9.30 δεν υπήρχε ποτέ ένα εισιτήριο (...) Αυτό ήταν μία ωρίμαση του κόσμου. Ηθελε να τραγουδάμε, γιατί όλοι γράφαμε τραγούδια, και παράλληλα, όμως, ψάχναμε νέες φόρμες μαζί του.

Για πρώτη φορά στην Ελλάδα, λοιπόν, γίνεται έντεχνη λαϊκή τέχνη. Είναι κάτι τελείως καινούργιο. Δεν έχει γίνει πουθενά σ' όλο τον κόσμο, είναι πρώτο πείραμα (...) Ποιοτικά έχουν γίνει μια επανάσταση, βρίσκεται σ' όλη τη βάση της πυραμίδας».

Αλλά πώς δημιουργείται αυτός ο σπινθήρας μεταξύ των δύο δημιουργών, οι οποίοι στο πίσω μέρος του μυαλού τους συνειδητά σκέφτονται το μείζον έργο, το οποίο θα εκφράσει τον λαό; Σ' αυτήν την περίπτωση απουσιάζουν η τύχη και η σύμπτωση.

Θυμηθείτε ότι ο Οδυσσέας Ελύτης εμπιστεύεται τις πρώτες δοκιμές του έργου του όχι σε προβεβλημένο αστικό λογοτεχνικό περιοδικό, αλλά στην αριστερού προσανατολισμού «Επιθεώρηση Τέχνης». Λοιπόν, καθόλου κατά τύχη και κατά σύμπτωση επιλογή.

Βέβαια, δεν μπορούμε να πετάξουμε απέξω από αυτήν την αλληλεπίδραση τα γεγονότα της δεκαετίας του '60, κυρίως όπως εκφράστηκαν στους κόλπους της Νεολαίας των Λαμπράκηδων, η οποία λειτούργησε ως πολιτιστικός μηχανισμός διάδοσης των νέων πρωτοποριακών τάσεων σ' όλα τα είδη της Τέχνης.

Με την αφετηριακή μελοποίηση του «Επιτάφιου» του Γιάννη Ρίτσου, ο Μίκης Θεοδωράκης καθοριστικά τέμνει τη μεταπολεμική μουσική, ονοματίζοντάς την έντεχνη λαϊκή, κυρίως μέσω ποιητικών έργων. Ακόμη δεν έχει επανέλθει στην Ελλάδα, καθώς ζει - όπως έχει γράψει ο ίδιος - στις «σπηλιές» του παριζιάνικου σπιτιού, με κύρια έγνοιά του να συνθέσει συμφωνικό έργο.

Κι όμως, επιτυγχάνει αυτή η πρώτη απόπειρά του να «κατεβάσει» την υψηλή ποίηση στις λαϊκές προσδοκίες:

«Για πρώτη φορά υπήρξε συμφιλίωση, έρωτας, βαθιά ψυχική σχέση μ' έναν ολόκληρο λαό. Και ως φαίνεται, αυτή η απέραντη ευφορία που ένιωθα, έκανε ν' αναβλύζουν από μέσα μου ασταμάτητα οι μελωδίες και οι ιδέες. Ο θρίαμβος της μουσικής μου θρυμμάτιζε όλα τα εμπόδια, όλα τα κατεστημένα που με περικύκλωναν».

Ο συνθέτης ξανάβλεπε τον λαϊκό κόσμο με άλλη ματιά, αισθανόταν πια ελεύθερος από τη λόγια εκπαίδευσή του, ότι πλέον είχε ανοίξει διάλογο με ελληνικό ακροατήριο και ιδιαίτερα με τους νεολαίους.

«Η μουσική μου έκφραση» - επιστρέφει στα χρόνια του περάσματος από τη δυτική μουσική των ωδείων στο γειωμένο στο χώμα μουσικό αυτί -, «θέλησε να γίνει η έκφραση της ίδιας της ψυχής - της αγνής και διψασμένης - όλου αυτού του πλήθους, του ελληνικού λαού, που αδέσμευτος μπορούσα να επικοινωνώ ελεύθερα μαζί του. Ηταν μια μέθη. Ηταν μια γιορτή. Ηταν μια έξαρση. Τότε ακριβώς, κάποιο μεσημέρι, στο όρθιο του Λουμίδη, μπροστά στο ''Παλλάς'', εκεί που έπινε τον μοναδικό καφέ εσπρέσο η αθηναϊκή ιντελιγκέντσια, Σεπτέμβριο νομίζω του '60, με πλησίασε ο Οδυσσέας Ελύτης. Αφού μου μίλησε για το πόσο εκτιμά την προσπάθειά μου και πόσο αγάπησε αγάπησε τον "Επιτάφιο", πρόσθεσε:

- Τελείωσα το "Αξιον εστί", το έργο της ζωής μου, νομίζω. Θα 'θελα να σας το έστελνα κάπου, γιατί κάτι μου λέει ότι θα σας εμπνεύσει... Αφού τον ευχαρίστησα, έγραψα τη διεύθυνσή μου στο Παρίσι και του την έδωσα: Rue de la Fontaine au Roi. ("Βασιλική Πηγή"! Πιο συμβολική ονομασία δεν μπορούσε πράγματι να βρεθεί για εκείνη την εποχή)».

Ας δούμε, όμως, τι έχει να καταθέσει ο Οδυσσέας Ελύτης για τη σχέση συνθέτη - ποιητή:

«Ηρθε ο Θεοδωράκης που, εκείνη την εποχή, έψαχνε να φύγει από τη λεγόμενη συμφωνική μουσική, με τη δυτική αντίληψη, και να βρει τις πηγές του Βυζαντίου. Ετσι του ταίριασε, κι έγινε αυτό το πάντρεμα, που βοήθησε πολύ να έρθει αυτό το έργο, - το οποίο κατά τα άλλα είναι πολύ δύσκολο -, στα χείλια των πολλών. Εμένα με ικανοποίησε όταν έμαθα ότι την εποχή της χούντας, οι εξόριστοι συνεννοούνταν με το "Αξιον Εστί" από το ένα κελί στο άλλο, ή ότι πηγαίνοντας σε μια γωνιά, το τραγουδούσαν. Αυτό σημαίνει ότι η ποίηση ζει και για έναν ποιητή είναι πολύ κολακευτικό, είναι μία ικανοποίηση.

Εγώ δεν έγραψα έργο για να γίνει μουσική. Η μουσική του Θεοδωράκη βοήθησε πάρα πολύ ένα έργο που είναι στο βάθος διανοητικό και εγκεφαλικό, επέτυχε να το οδηγήσει έως τα χείλη του λαού. Θέλω, όμως, να κάνω μια διευκρίνηση: Οτι δεν πρέπει να ταυτίζουμε το έργο, το ποιητικό, με τη μουσική του επένδυση. Μπορεί να έρθει ένας συνθέτης ηλεκτρονικός και να κάνει πάλι το ''Αξιον Εστί''. Δεν είναι ταυτισμένο αιωνίως με τον συνθέτη.

"Η αρχιτεκτονική που του είχα δώσει, τον βοήθησε να γίνει αυτό το πάντρεμα του λόγου με τη μουσική. Εχουν κάνει και έξω μελοποίηση οι ξένοι συνθέτες, αλλά ο τρόπος που έγινε στην Ελλάδα, είναι πρωτότυπος σε παγκόσμιο επίπεδο».

ΥΓ: Πέρασε μισός αιώνας από τον θάνατο του κομμουνιστή συγγραφέα Κοσμά Πολίτη (ψευδώνυμο του Παρασκευά Ταβελούδη, 1888 - 1974). Μέλος του ΚΚΕ, από το 1944, συνιδρυτής και υποψήφιος της ΕΔΑ στην Πάτρα, έγραψε μια σειρά σημαντικών λογοτεχνικών έργων, στα οποία πρωταγωνιστεί ο λαός - όπως στο μυθιστόρημα «Το Γυρί» που προϋποθέτει τον «Δρόμο με τις φάμπρικες» του Τζον Στάινμπεκ. Ομως, θα επανέλθουμε.