«Ηλιε θα σε κοιτάξω στα μάτια/ έως ότου ξεραθεί η όρασή μου/ να γεμίσει κρατήρες με σκόνη/ να γίνει Σελήνη δίχως διάστημα, κίνηση, ρυθμό/ χαμένος διάττων εσβεσμένος από αιώνες/ καταδικασμένος ν' ακούει κραυγές ανθρώπων/ να ανασαίνει πτωμαΐνη λουλουδιών/ ο Ανθρωπος πέθανε! Ζήτω ο Ανθρωπος!». Το Σεπτέμβριο του 1967, στην απομόνωση της Γενικής Ασφάλειας, στην οδό Μπουμπουλίνας, στο κελί αρ. 4, εκεί όπου ο κρατούμενος Μίκης Θεοδωράκης περιμένει «το μαρτύριο και το θάνατο», γεννιέται από τον συνθέτη ο «Ηλιος και ο Χρόνος», στην ποιητική του μορφή. Είναι ένα από τα έργα του Μίκη Θεοδωράκη, που θα παρουσιαστούν στη μεγάλη συναυλία στο Ηρώδειο, το Σάββατο, 20 Ιουλίου, από τη Λαϊκή Ορχήστρα Μίκης Θεοδωράκης με ερμηνευτές τους Βασίλη Παπακωνσταντίνου, Τάνια Τσανακλίδου, Γιάννη Κότσιρα (ενορχήστρωση Μανώλης Φάμελλος). Το πρόγραμμα περιλαμβάνει επίσης τα δύο τραγούδια της «Αρκαδίας VIII» «Μιλώ» και «Χάρης», σε ποίηση Μανόλη Αναγνωστάκη και ερμηνευτές τους Γ. Κότσιρα και Γιάννη Μπέζο, αντιστοίχως, και «Τα τραγούδια του Ανδρέα» σε στίχους του συνθέτη («Είσαι Ελληνας», Είμαστε δυο», «Καιρός να δεις», «Σφαγείο»), που θα τραγουδήσει ο Β. Παπακωνσταντίνου. Μια συναυλία, με τραγούδια, που γράφτηκαν μέσα στη σκοτεινιά της δικτατορίας των συνταγματαρχών, που μιλούν «για τις ατέλειωτες νύχτες όταν το φως λιγοστεύει τα ξημερώματα», που συνεπαίρνουν χάρη στο πάθος και τη δύναμή τους.

Με την επιβολή της δικτατορίας, ο Μίκης Θεοδωράκης, όπως και πολλοί άλλοι αριστεροί και δημοκράτες, κηρύσσεται παράνομος. Με διάταγμα του Αγγελή, απαγορεύεται «η ανατύπωσις ή η εκτέλεσις της μουσικής και των ασμάτων του κομμουνιστού συνθέτου Μίκη Θεοδωράκη» και διατάσσεται η σύλληψή του. Καταζητούμενος, κρύβεται σε σπίτια φίλων για τέσσερις ολόκληρους μήνες. «Στις 21 Αυγούστου πιάστηκα στο Χαλάνδρι», αναφέρει στο ημερολόγιό του («Χρέος Β`») ο Μ. Θεοδωράκης. «Στο τέταρτο πάτωμα στην οδό Μπουμπουλίνας, στο κελί αρ. 4, περίμενα το μαρτύριο και το θάνατο. Στις 4 Σεπτεμβρίου, μού έφεραν χαρτί και μολύβι. Τότε έγραψα 32 ποιήματα. Τις προηγούμενες νύχτες, τις πέρασα άγρυπνος με την πλάτη κολλημένη στον τοίχο, περιμένοντας από στιγμή σε στιγμή να με πάρουν για το μαρτύριο ή για την εκτέλεση. Ολη μου η ύπαρξη σημαδεύτηκε από την αναμονή του βέβαιου θανάτου. Καθώς ο χρόνος κυλούσε επίμονα και βασανιστικά, έβλεπα με το νου μου καθαρά την εικόνα της τελευταίας στιγμής. Ο πρωινός ουρανός είχε ένα χρώμα βαθιά γαλάζιο. Η ατμόσφαιρα διάφανη, με κρυσταλλένια καθαρότητα. Τι θα φώναζα σ' αυτήν τη στιγμή του τέλους; Αυτή η σκέψη μου έγινε τυραννική. Ενας φρουρός έμενε πάντα μαζί μου μέσα στο κελί. Αν είχε κάποια κατανόηση, μπορούσε τότε να κουβεντιάζω λίγο μαζί του. Ζήτω η ζωή! Ζήτω η ζωή! Να φωνάξω άραγες "ζήτω η ομορφιά", "ζήτω η αγάπη"; Τότε σκεφτόμουνα πως έμεινα ένας αδιόρθωτος ρομαντικός. Υπάρχει ζωή! Υπάρχει ζωή! Υπάρχει ζωή! Ολα υπάρχουν: Η Ελλάδα, το Μέτωπο, το Κόμμα!». Σ' αυτό το κελί γεννήθηκαν τα τριάντα δύο ποιήματα του Μ. Θεοδωράκη - στιγμιότυπα από τις μέρες που πέρασαν, μα κι ελπίδες για τις μέρες που θα 'ρθουν. «Δεν είμαι ποιητής», λέει ο συνθέτης, «όμως όταν οι στίχοι άρχισαν να σφυροκοπούν το μυαλό μου ένιωσα πόσο οι λέξεις μπορεί να ντυθούν στο αίμα. Πόσο μπορεί να με λυτρώσουν. Είμαι δημιουργός. Νικώ το χρόνο και το θάνατο...». Και στις μουσικές με τις οποίες «ντύνει» το ματωμένο ποιητικό λόγο, η τρυφερότητα μετατρέπεται σε κραυγή, αλλά και το σκοτάδι σε φως. Ως πρώτη παγκόσμια παρουσίαση του κύκλου των τραγουδιών που μελοποίησε και τα οποία συνθέτουν τον «Ηλιο και Χρόνο», ο Μ. Θεοδωράκης θεωρεί εκείνη που αυθόρμητα πραγματοποιήθηκε εκείνες τις μέρες του Σεπτέμβρη του '67, στη Γενική Ασφάλεια Αθηνών. Η πρώτη επίσημη ερμηνεία του κύκλου έγινε πάλι Σεπτέμβριο, τρία χρόνια μετά, το 1970, στο Παρίσι, με τον συνθέτη να διευθύνει τους τραγουδιστές Μαρία Φαραντούρη, Μαρία Δημητριάδη, Γιάννη Καλογιάννη, Πέτρο Πανδή και Ζορζ Ουιλσόν (αφηγητής). Η ηχογράφηση αυτής της συναυλίας έδωσε και την πρώτη δισκογράφηση του έργου. Ακολούθησαν και άλλες με πιο πρόσφατο το δίσκο του 1999, στον οποίο η Μαρία Φαραντούρη συνεργάζεται και τραγουδά μαζί με τον Γερμανό συνθέτη και τραγουδιστή Ράινερ Κίρχμαν σε πιο σύγχρονη ενορχηστρωτικά εκδοχή του έργου.

Τις ατέλειωτες μέρες και νύχτες που πέρασε ο Μ. Θεοδωράκης φυλακισμένος στην Ασφάλεια Αθηνών, δε βίωνε μόνο τους δικούς του πόνους και τις αγωνίες, αλλά κι εκείνες των συγκρατούμενών του. Οι οδυνηρές μνήμες του διατηρούν όλη τους την ένταση, όταν τον Απρίλιο του 1968, μετά την αποφυλάκισή του από τις Φυλακές Αβέρωφ, του επιτρέπεται να εγκατασταθεί πρόσκαιρα και πάντα υπό επιτήρηση στο σπίτι του στο Βραχάτι Κορινθίας. Εκεί θα συνθέσει τα «Τραγούδια του Αντρέα», τέσσερα κομμάτια γεμάτα πάθος και αγωνιστικό οίστρο, που τα αφιέρωσε στον Ανδρέα Λεντάκη, στέλεχος της ΕΔΑ που άγρια βασανίστηκε για την αντιχουντική δράση του. «Χτυπούν το βράδυ στην ταράτσα τον Αντρέα/ μετρώ τους χτύπους, τον πόνο μετρώ./ Πίσω από τον τοίχο πάλι θα 'μαστε παρέα/ τακ τακ εσύ, τακ τακ εγώ/ που πάει να πει σ' αυτή τη γλώσσα τη βουβή/ βαστάω γερά, κρατάω καλά...», γράφει ο συνθέτης και το «Σφαγείο» του Αντρέα είναι ο πόνος, το αίμα, η αντίσταση όλων όσοι βασανίστηκαν στο κτίριο της Μπουμπουλίνας. Και η στιχουργική του μαζί με τη δυναμική, επική μουσική του μετατρέπουν το προσωπικό σε συλλογικό, το εσύ σε εμείς: «Είμαστε δυο, είμαστε τρεις, είμαστε χίλιοι δεκατρείς/ καβάλα πάμε στον καιρό/ με τον καιρό, με τη βροχή το αίμα πήζει στην πληγή/ κι ο πόνος γίνεται καρφί...». Η πρώτη επίσημη παρουσίαση των τραγουδιών, που είναι από τα συγκλονιστικότερα αντιδικτατορικά τραγούδια του Μ. Θεοδωράκη, έγινε το φθινόπωρο του 1970 στη Ρώμη, από τον Αντώνη Καλογιάννη, ενώ την ίδια χρονιά δισκογραφήθηκαν για πρώτη φορά με ερμηνευτή τον Ζορζ Μουστακί και ένα χρόνο μετά με τον Αντ. Καλογιάννη.

Τα δύο τραγούδια της «Αρκαδίας VIII» («Μιλώ» και «Χάρης»), σε ποίηση Μανόλη Αναγνωστάκη, γράφτηκαν όπως και οι άλλες Αρκαδίες στη διάρκεια της εκτόπισης του Μ. Θεοδωράκη στη Ζάτουνα. Τα τραγούδια, εξαίσια «χημεία» ποιητικού λόγου και μουσικής, γεννήθηκαν στις 17 και 18 Ιουλίου 1969.