Το λίκνο της Μεγάλης Οχτωβριανής Σοσιαλιστικής Επανάστασης, η «Βενετία του Βορρά», μια από τις ομορφότερες πόλεις του κόσμου, το Λένινγκραντ... ή Αγία Πετρούπολη όπως «επαναβαφτίστηκε», συμπλήρωσε προχτές 300 χρόνια ύπαρξης. Τρεις αιώνες που άλλαξαν όχι μόνο την ιστορία της Ρωσίας σε όλους τους τομείς, αλλά και την παγκόσμια ιστορία. Παρά το σύντομο χρονικό διάστημα που πέρασε από την ίδρυση της πόλης είναι αδύνατον να αποδοθούν σε ένα επετειακό δημοσιογραφικό αφιέρωμα όλες οι σημαντικές πτυχές αυτής της πορείας.

Γιατί, μιλώντας για την Πετρούπολη είναι σαν να μιλάς συγχρόνως για το σύνολο σχεδόν της μεγαλειώδους νεότερης ρωσικής λογοτεχνίας που επηρεάζει καθοριστικά την παγκόσμια λογοτεχνία. Για μια πόλη - μουσείο στην οποία «εκτίθεται» η ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική των τριών τελευταίων αιώνων στα κτίριά της. Για μια πόλη - «στέγη» της ρωσικής διανόησης σε όλους τους τομείς των ανθρωπιστικών και θετικών επιστημών. Για μια πόλη - πολεοδομικό και χωροταξικό επίτευγμα, αφού χτίστηκε πάνω σε βάλτους, τους οποίους μετέτρεψε σε πάρκα και λεωφόρους. Για μια πόλη - ηρωίδα, όχι μόνο γιατί εκεί «γεννήθηκε» το πρώτο σοσιαλιστικό κράτος της ιστορίας, αλλά και γιατί υπερασπίστηκε την Επανάσταση κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της από τα φασιστικά στρατεύματα στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, συντρίβοντάς τα. Γιατί, τελικά και χωρίς ίχνος υπερβολής, είναι σαν να θέλεις να μιλήσεις για τα ίδια τα λαμπρά επιτεύγματα του ρωσικού λαού.

Σήμερα, η πόλη προσπαθεί να ανακτήσει τη χαμένη αίγλη της. Μια προσπάθεια όμως μάταιη, αν δεν αποδεχτούμε τη μηχανιστική αντίληψη για την ιστορία. Γιατί μια πόλη «είναι» κάθε χρονική στιγμή, οι συγκεκριμένες πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες που επικρατούν. «Είναι» καταρχήν η ζωή των κατοίκων της. Ο παροιμιώδης «εστετισμός» των πολιτών της Πετρούπολης, που παρέμεινε αναλλοίωτος από την εποχή του τσαρισμού μέχρι την περίοδο του σοσιαλισμού και την παλινόρθωση του καπιταλισμού, συνθλίβεται σήμερα από την ανεργία και το οργανωμένο έγκλημα. Η Πετρούπολη παραμένει ένα «διαμάντι», το οποίο χαίρονται λίγοι. Είναι μια πανέμορφη πόλη με κατοίκους όμως που παλεύουν για την επιβίωση, διατηρώντας την αξιοπρέπειά τους και «νεορώσους» (όπως ονομάζονται στη Ρωσία οι αστοί που «ξεφύτρωσαν» μετά το '91) να έχουν καταλάβει τα πολεοδομικά «φιλέτα» της, κερδοσκοπώντας ακόμη και εις βάρος της ιστορίας της. Το πλήθος των εορταστικών εκδηλώσεων που οργανώθηκαν από τις αρχές αγγίζουν μόνο το «μάτι» και όχι την καρδιά των κατοίκων της. Η ιστορία της Πετρούπολης θα αποδοθεί μέσα από το πρίσμα των σημερινών νικητών. Δε θα καταφέρουν όμως να τη σβήσουν. Το «Αβρόρα» είναι ακόμη «δεμένο» στον κάβο του...

Η Πετρούπολη ιδρύθηκε στις 16 Μάη του 1703 από τον Πέτρο Α' ή Μεγάλο Πέτρο, όπως πέρασε στην ιστορία (και ο οποίος έδωσε στην πόλη το όνομά του), αφού, κατά κοινή ομολογία και των Ρώσων μαρξιστών ιστορικών, κατά την εποχή του, η Ρωσία δέχτηκε μια «σπρωξιά» προς τα εμπρός σε όλους τους τομείς της οικονομίας και της επιστήμης. Η Πετρούπολη ήταν το «παράθυρο της Ρωσίας στην Ευρώπη», η υλοποίηση του ονείρου της για έξοδο στη Βαλτική Θάλασσα, που όσο δε γινόταν, καθυστερούσε την ανάπτυξη των οικονομικών και πολιτικών συμφερόντων της χώρας. Χτισμένη στην εκβολή του ποταμού Νέβα στον Φινικό Κόλπο (ο κόλπος της Φινλανδίας) αποτέλεσε εξαρχής τον σπουδαιότερο επικοινωνιακό κόμβο εκείνης της περιοχής του Βορρά και ένα από τα σπουδαιότερα λιμάνια. Μέχρι να γίνει όμως αυτό χύθηκε πολύ αίμα, αφού η περιοχή ήταν φυσικό να αποτελεί γεωστρατηγικό και οικονομικό στόχο και άλλων δυνάμεων. Τελευταίοι κυρίαρχοι της περιοχής πριν τους Ρώσους ήταν οι Σουηδοί. Την πρωτομαγιά του 1703 τα ρωσικά στρατεύματα θα καταλάβουν το φρούριο Νιενσάντς που είχαν χτίσει οι Σουηδοί και στις 16 Μάη ο Πέτρος Α' θα θεμελιώσει το φρούριο Σανκτ Πίτερ Μπουργκ (Αγία Πετρούπολη). Η ονομασία αυτή θα διατηρηθεί μέχρι τις 18 Αυγούστου του 1914, οπότε θα αλλάξει σε Πετρούπολη, έως τις 26 Γενάρη του 1924 οπότε θα ονομαστεί Λένινγκραντ. Κατά διαστήματα θα αποτελέσει την πρωτεύουσα του κράτους. Το πολεοδομικό επίτευγμα της κατασκευής της προκύπτει από το ότι είναι χτισμένη πάνω σε έναν βαλτότοπο και στα 42 νησιά του. Πάνω από 40 ποτάμια τη διασχίζουν και 20 τεχνητές διώρυγες, με συνολικό μήκος πάνω από 160 χιλιόμετρα την ενοποιούν.

Η μετεξέλιξη της πόλης σε βιομηχανικό κέντρο σήμανε τη μεγάλη συγκέντρωση εργατικής τάξης σε αυτήν. Από τους 500.000 κατοίκους το 1853 έφτασε το 1,5 εκατομμύριο το 1900. Το 1917, στα εργοστάσια της πόλης εργάζονταν μισό εκατομμύριο εργάτες σε σύνολο 2,5 εκατομμυρίων κατοίκων. Φυσική συνέπεια αυτής της πληθυσμιακής σύνθεσης ήταν η εμφάνιση στην Πετρούπολη των πρώτων μαρξιστικών οργανώσεων της Ρωσίας τον 19ο αιώνα. Είχαν προηγηθεί μεγάλες σε όγκο και αριθμό απεργιακές κινητοποιήσεις. Η πόλη θα αποτελέσει το κέντρο της μαρξιστικής διανόησης και το 1895 θα συγκροτηθεί από τον Λένιν η οργάνωση «Ενωση αγώνα για την απελευθέρωση της εργατικής τάξης». Στην επανάσταση του 1905, η Πετρούπολη θα βαφτεί με το χρώμα του αίματος των εργατών, που πορεύονταν στα χειμερινά ανάκτορα. Η πόλη θα εξακολουθήσει να βρίσκεται στην πρωτοπορία του ρωσικού επαναστατικού κινήματος, με αποκορύφωμα την έφοδο στα χειμερινά ανάκτορα τη νύχτα της 25ης Οχτώβρη του 1917 και το πέρασμα της εξουσίας στα Σοβιέτ. Δεύτερη μεγάλη στιγμή στην ιστορία της πόλης θα είναι η πολιορκία της από τους ναζί που ξεκίνησε στις 4 Σεπτέμβρη του 1941 και συνεχίστηκε για 872 μέρες, για να καταλήξει στη συντριβή των φασιστικών δυνάμεων. Οι σελίδες ηρωισμού που έγραψε ο πληθυσμός της πόλης σε όλη εκείνη την περίοδο είναι αμέτρητες. Χαρακτηριστικό είναι ότι με το μετάλλιο «Για την άμυνα του Λένινγκραντ» τιμήθηκαν 930.000 άτομα!

Οπως είπαμε αρχικά, η ανάπτυξη του πολιτισμού της Πετρούπολης ταυτίζεται σχεδόν με την πολιτιστική ανάπτυξη όλης της χώρας. Η οικονομική της ανάπτυξη είχε σαν φυσική συνέπεια και την πολιτιστική της. Εκεί έζησε και δημιούργησε η «αφρόκρεμα» των ρωσικών Γραμμάτων, Τεχνών και Επιστημών και το σύνολο σχεδόν των κλασικών. Μεταξύ αυτών συγκαταλέγονται ονόματα όπως του Πούσκιν, του Γκόγκολ, του Λέρμοντοφ, του Τουργκένιεφ, του Νεκράσοφ, του Ντοστογιέφσκι. Των πρωτοπόρων της ρωσικής κριτικής σχολής, Μπελίνσκι, Τσερνισέφσκι, Ντομπρολιούμποφ, Πισάρεφ. Εκεί «γεννήθηκε» και «ανδρώθηκε» η περίφημη Ρωσική Πρωτοπορία, με πρωτεργάτες μεταξύ άλλων τον Μαγιακόφσκι, το ζεύγος Μπρικ κ.ά. Με την Πετρούπολη συνδέονται επίσης ποιητές και συγγραφείς όπως ο Γκόρκι, ο Μπλοκ, ο Γεσένιν, η Αχμάτοβα κ.ά. Η δημιουργία το 1862 στην Πετρούπολη του πρώτου Ωδείου στη Ρωσία σήμανε την εμφάνιση συνθετών όπως ο Γκλίνκα, ο Ρίμσκι - Κόρσακοφ, Μουσόργκσκι, Μποροντίν, Γκλαζουνόφ κ.ά. Στην Πετρούπολη ιδρύθηκε το 1756 το πρώτο μόνιμο δημόσιο θέατρο της Ρωσίας, ενώ τον 18ο αιώνα θα εμφανιστούν πλήθος θιάσων όπερας και μπαλέτου. Είναι η έδρα του περίφημου Ακαδημαϊκού Θεάτρου Οπερας και Μπαλέτου «Μαρίινσκι» (πρώην «Κίροφ») και φυσικά του μεγαλύτερου μουσείου της Ρωσίας και ενός από τα μεγαλύτερα του κόσμου, του «Ερμιτάζ». Εκεί ιδρύθηκε το 1814 η πρώτη δημόσια βιβλιοθήκη της Ρωσίας και το πρώτο μουσείο της χώρας το 1719. Στην Πετρούπολη εμφανίστηκε το 1725 η Ακαδημία Επιστημών, εκεί έζησαν και εργάστηκαν επιστήμονες όπως ο Λομονόσοφ και ο Μεντελέγεφ. Στην Πετρούπολη οργανώθηκαν τα πρώτα νοσοκομεία της Ρωσίας και οι πρώτες νοσοκομειακές σχολές.

Κάθε κτίριο της πόλης είναι και ένα σημαντικό κομμάτι της νεότερης ρωσικής ιστορίας. Κάθε γωνιά της είναι και το «σκηνικό» σημαντικών ιστορικών γεγονότων. Η παραπάνω αναφορά σε ονόματα και χρονολογίες δεν υπέχει βέβαια τη θέση πλήρους αναφοράς της πολιτισμικής ιστορίας της πόλης, αλλά δείχνει το μέγεθος της προσφοράς της στην Επιστήμη, στις Τέχνες και τα Γράμματα. Η ανάπτυξη αυτή πήρε εκρηκτικές διαστάσεις τη σοβιετική περίοδο. Στο περίφημο κινηματογραφικό στούντιο «Λένφιλμ» που ιδρύθηκε το 1918 γύρισαν τις ταινίες τους μεγάλοι σκηνοθέτες όπως ο Κόζνιτσεφ, ο Βασίλιεφ, ο Γιουτκέβιτς κ.ά. Τα προεπαναστατικά μουσεία συντηρήθηκαν και αναδείχτηκαν όσο ποτέ άλλοτε και ιδρύθηκαν νέα. Η πόλη συντηρήθηκε και αναδείχτηκε με όρους επιστημονικής συντήρησης μνημείων. Αν και από το 1918 έπαψε να είναι η πρωτεύουσα του κράτους, δεν έπαψε ποτέ να βρίσκεται στο επίκεντρο της φροντίδας της σοβιετικής εξουσίας. Αν και παγκοσμίως η Πετρούπολη καθιερώθηκε ως συνώνυμη των τεχνών, προσελκύοντας πλήθος τουριστών, η οικονομική ανάπτυξη της πόλης όχι μόνο δεν υποχώρησε, αλλά αναπτύχθηκε. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 1940 η συνολική παραγωγή της πόλης ξεπέρασε κατά 12 φορές την αντίστοιχη παραγωγή του 1913.

Αυτές τις μέρες η Πετρούπολη «φοράει τα καλά» της. Πλήθος εκδηλώσεων ετοιμάζονται για την επέτειο. Αλλά, όπως σημειώθηκε και στην αρχή, αυτό είναι αναντίστοιχο με τη σημερινή εικόνα της. Από το 1991 και μετά, η πόλη κυριολεκτικά εγκαταλείφθηκε από το κράτος. Ο γιγαντισμός της Μόσχας, που μετατράπηκε σε κέντρο της ασυδοσίας του κεφαλαίου, σε συνδυασμό με τη «φροντίδα» της νέας εξουσίας, να ικανοποιήσει τα οικονομικά αιτήματα των νεοεμφανιζόμενων οικονομικών «τζακιών» δεν επέτρεπε, φυσικά, την ενασχόληση με ...μη «παραγωγικές» δραστηριότητες, όπως η συντήρηση του μνημειακού χαρακτήρα της Πετρούπολης. Το ενδιαφέρον του προέδρου Πούτιν για τη γενέτειρά του (εκτός από τόπος καταγωγής του η Πετρούπολη αποτέλεσε και την αφετηρία της πολιτικής του καριέρας, ενώ οι στενοί συνεργάτες του, καθώς και ο σημερινός πρωθυπουργός της Ρωσίας, Κασιάνοφ, είναι επίσης από την Πετρούπολη) δεν ξεπερνά το επίπεδο των συμβολικών κινήσεων. Αλλωστε, όπως είπαμε, η ανάπτυξη μιας πόλης, δηλαδή η, καταρχήν, καλυτέρευση της διαβίωσης των κατοίκων της δεν εξαρτάται από τις ξεχωριστές προθέσεις των πολιτικών, πολύ περισσότερο όταν αυτοί εξυπηρετούν τα συμφέροντα ενός εκμεταλλευτικού συστήματος.

Ο «Ρ» έχει παρουσιάσει στο παρελθόν την άσχημη κατάσταση στην οποία έχουν περιέλθει χαρακτηριστικά πολιτιστικά σύμβολα της πόλης. Θυμίζουμε το στούντιο «Λένφιλμ» και την ανεργία που το μαστίζει: Από 2.700 ανθρώπους που εργάζονταν στο στούντιο το 1991, σήμερα απέμειναν μόλις 700. Για να τα βγάλει πέρα νοικιάζει την υποδομή του στις ανεξάρτητες παραγωγές, αφού το κράτος δεν αναλαμβάνει πάνω από το μισό του κόστους μιας ταινίας, στην καλύτερη των περιπτώσεων. Από την έλευση... της «οικονομίας της αγοράς» δε γλίτωσε ούτε το «Ερμιτάζ». Το σημαντικότερο, ίσως, μουσείο του κόσμου επιβιώνει σήμερα χάρη στα πανάκριβα εισιτήρια και στους «χορηγούς». Το πρόβλημα είναι ότι μεταξύ των «χορηγών» περιλαμβάνονται αμερικανικές πολυεθνικές εταιρίες όπως η «Κόκα - Κόλα» και η ΙΒΜ. Ουσιαστικά το «Ερμιτάζ» είναι κρατικό μόνον τυπικά. Γι' αυτό και αναγκάζεται να οργανώνει περιοδικές εκθέσεις με αντικείμενά του ακόμη και στα καζίνο του Λας Βέγκας! Βέβαια, το «ενδιαφέρον» των πολυεθνικών για το «Ερμιτάζ» μόνο τυχαίο δεν είναι. Πρόκειται για ένα αρχιτεκτονικό στολίδι στο κέντρο της πόλης που αποτελείται από πέντε μεγαλειώδη κτίρια κατασκευασμένα τον 18ο και 19ο αιώνα. Στις συλλογές του απαριθμούνται τρία εκατομμύρια έργα τέχνης και μνημεία της παγκόσμιας κουλτούρας από τη λίθινη εποχή μέχρι τον αιώνα μας. Μόνο η δυτικοευρωπαϊκή τέχνη περιλαμβάνει 600 χιλιάδες εκθέματα που εκτίθενται σε 120 αίθουσες και καταλαμβάνουν τέσσερις ορόφους!

Οι κάτοικοι όμως της Πετρούπολης... εξακολουθούν να κατοικούν στο Λένινγκραντ. Τι σημαίνει αυτό; Οτι η φετινή Πρωτομαγιά και η Ημέρα της Αντιφασιστικής Νίκης στις 9 Μάη γιορτάστηκαν στην πόλη από δεκάδες χιλιάδες κόσμου. Παρά την προσπάθεια των αστικών κομμάτων να καπηλευτούν και τις δύο ημερομηνίες, οι κόκκινες σημαίες κυμάτισαν στην ηρωική πόλη, συνοδευόμενες από συνθήματα και τραγούδια που θα έκαναν τις σημερινές αρχές... να ανατριχιάσουν.