Τέτοια συνθήματα-«κλισέ», τα οποία επαναλαμβάνονται και ξαναεπαναλαμβάνονται από τους διαπρύσιους κήρυκες του νεοφιλελευθερισμού και τα ισχυρά μέσα μαζικής ενημέρωσης, έχουν αποκτήσει τη δύναμη της δογματικής αλήθειας. Το θέμα επανήλθε στην επικαιρότητα τη διετία 2002-2003. Τότε, όταν μια σειρά χωρών - μεταξύ των οποίων και οι δύο ισχυρότερες της ΕΕ, η Γερμανία και η Γαλλία - εμφάνισαν δημοσιονομικά ελλείμματα σαφώς υψηλότερα από το όριο ποινής του 3% του ΑΕΠ που επιβάλλει το Σύμφωνο Σταθερότητας και Ανάπτυξης. Και είναι γνωστό πως τους όρους αυτούς (δηλαδή, τις κυρώσεις για ελλείμματα πάνω από 3%) είχε επιβάλει το 1997, με τη Συνθήκη του Αμστερνταμ, ο γαλλογερμανικός άξονας. Γνωστό είναι, επίσης, πως οι δύο αυτές χώρες (Γερμανία-Γαλλία) άσκησαν πέρσι ισχυρότατες πιέσεις στα όργανα της ΕΕ, προκειμένου να μην τους επιβληθούν οι κυρώσεις που προβλέπονται για τις χώρες ι οποίες εμφανίζουν υψηλά δημοσιονομικά ελλείμματα. Κάτι που τελικά και πέτυχαν.

Αυτό ήταν και η επιμνημόσυνη δέηση για το Σύμφωνο Σταθερότητας. Το 2003 η κατάσταση ...επιδεινώθηκε. Οι έξι από τις 12 χώρες-μέλη της Ευρωζώνης και τις 15 της ΕΕ - μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα - εμφάνισαν δημοσιονομικά ελλείμματα υψηλότερα του 3%. Με δεδομένη την κατάσταση αυτή, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στην τελευταία εαρινή έκθεση επισήμανε την ύπαρξη δημοσιονομικού προβλήματος συνολικά για τις οικονομίες της ΕΕ. Επίσης, ζήτησε από τα κράτη-μέλη να προβούν στη λήψη άμεσων μέτρων για την επαναφορά των οικονομιών σε συνθήκες δημοσιονομικής σταθερότητας, έκκληση η οποία μάλλον δε βρήκε ένθερμους αποδέκτες...

Στα καθ' ημάς τώρα. Η Τράπεζα της Ελλάδας, στην ετήσια έκθεσή της που παρουσίασε στις 29 του Απρίλη, διαπίστωσε - και αυτή με τη σειρά της - ανησυχητική «δημοσιονομική χαλάρωση». Δεν έμεινε, όμως, μόνο στη διαπίστωση. Σε συμφωνία με την κυβέρνηση της ΝΔ ζήτησε - με πολιτική απόφαση - να υπάρξουν μεγάλες περικοπές στις κρατικές πρωτογενείς δαπάνες, δηλαδή στους μισθούς, στις συντάξεις, στα επιδόματα, στις επιχορηγήσεις προς ασφαλιστικούς, κοινωνικούς φορείς κλπ.

Ωστόσο, παρά το σχετικό θόρυβο που δημιουργείται για το ...διαβρωτικό ρόλο των δημόσιων δαπανών, οι τελευταίες όχι μόνο δε δείχνουν τάση μείωσης, αλλά, αντίθετα, αυξάνονται... Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία της Ευρωπαϊκής Ενωσης, οι δημόσιες δαπάνες στις χώρες-μέλη κατά την περίοδο 1991-2003 εμφανίζουν σαφή τάση ανόδου σε σχέση με την περίοδο 1970-1990 (βλέπε σχετικό πίνακα). Το πρόβλημα καθίσταται οξύμωρο αν αναλογιστούμε ότι την περίοδο 1991-2003:

• Συντελέστηκαν μεγάλες ανατροπές στις εργασιακές σχέσεις
• Προωθήθηκαν αντιδραστικές μεταρρυθμίσεις στα δημόσια συστήματα Ασφάλισης-Παιδείας-Υγείας
• Εφαρμόστηκε ευρύ πρόγραμμα ιδιωτικοποίησης δημόσιων επιχειρήσεων, αλλά και κοινωνικών φορέων.

Ολες αυτές οι πολιτικές αποσκοπούσαν στον περιορισμό των δημόσιων δαπανών. Το γεγονός ότι οι τελευταίες όχι μόνο δε μειώθηκαν αλλά αυξήθηκαν δε σημαίνει πως δεν επλήγησαν κοινωνικές κατακτήσεις. Η αύξηση - αντί της επιδιωκόμενης μείωσης - των δημόσιων δαπανών οφείλεται στο γεγονός ότι σημειώθηκαν εσωτερικές αναπροσαρμογές στην ίδια τη διάρθρωση των κρατικών δαπανών.

Είναι γνωστό σήμερα ότι όλες οι χώρες-μέλη της ΕΕ έλαβαν μέτρα δραστικού περιορισμού των επιδομάτων ανεργίας, αλλά και μιας σειράς άλλων επιδομάτων. Αντί αυτών, επέλεξαν τις λεγόμενες πολιτικές ενεργητικής απασχόλησης, τις οποίες προώθησε νομοθετικά και στη χώρα μας η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ. Οι πολιτικές «ενεργητικής απασχόλησης», επί της ουσίας, συνιστούν κρατικές επιχορηγήσεις προς τις επιχειρήσεις (επιδότηση ασφαλιστικών εισφορών, μισθών κλπ.), ώστε αυτές να προσλάβουν ανέργους! Διαπιστώνουμε, δηλαδή, μια κλασικού τύπου κρατικομονοπωλιακή παρέμβαση στην αγορά εργασίας - σε αντίθεση με τις διακηρύξεις για απεγκλωβισμό των αγορών από το κράτος - η οποία στόχο έχει την άμεση οικονομική στήριξη των επιχειρήσεων και όχι την αντιμετώπιση της ανεργίας.

Ολη η ιστορία για το ρόλο των δημόσιων δαπανών, ειδικά στις οικονομίες της Ευρωπαϊκής Ενωσης, εμπεριέχει μεγάλη δόση υποκρισίας από την πλευρά των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων και της κυρίαρχης ιδεολογίας. Από τη μια κατηγορούν το «μεγάλο κράτος» σαν υπεύθυνο των δεινών και των προβλημάτων που εμφανίζουν οι οικονομίες, ενώ από την άλλη αποκρύπτουν το γεγονός ότι χωρίς τις κρατικές δαπάνες - οι οποίες αγγίζουν το 50% του ευρωπαϊκού ΑΕΠ - οι ευρωπαϊκές οικονομίες θα είχαν οδηγηθεί σε οξύτατη κρίση, πολύ βαθύτερης και μεγαλύτερης έκτασης από αυτή που εμφανίστηκε την πρόσφατη περίοδο 1999-2003. Αποκρύπτουν επίσης ότι το ιδιωτικό κεφάλαιο εμφανίζεται απρόθυμο να πάρει επενδυτικές και άλλης μορφής πρωτοβουλίες, με το όποιο κόστος και ρίσκο σημαίνει αυτό, ώστε να βγει η ευρωπαϊκή οικονομία από την ύφεση, μέσα στην οποία παραδέρνει τα τελευταία χρόνια. Αντί αυτού οι μεγάλες επιχειρήσεις προτιμούν τη σίγουρη και ασφαλή αγορά του δημόσιου τομέα, όπου η ζήτηση των εμπορευμάτων και των υπηρεσιών είναι εγγυημένη και εξασφαλισμένη.

Ερχόμαστε δηλαδή στην καρδιά του προβλήματος. Που δεν είναι άλλο από τον αποφασιστικό ρόλο που παίζουν οι δημόσιες δαπάνες στην αναπαραγωγή του κοινωνικού κεφαλαίου, όπου ο ρόλος τους είναι καθοριστικός, καθώς:

• Οι μισθοί και οι συντάξεις που χορηγεί ο δημόσιος τομέας αποτελούν εγγύηση ότι η καταναλωτική ζήτηση δε θα πέσει κάτω από ένα ορισμένο όριο
• Μέσω του προγράμματος δημοσίων επενδύσεων και αυτού των κρατικών προμηθειών, οι ιδιωτικές επιχειρήσεις έχουν μία εξασφαλισμένη επενδυτική ζήτηση, η οποία μάλιστα δεν υπακούει στα κριτήρια της αγοράς...
• Είναι κοινό μυστικό ότι οι μεγάλες επιχειρήσεις-προμηθευτές του δημοσίου πωλούν σε αυτό με υψηλές τιμές, οι οποίες δεν ανταποκρίνονται στις συνθήκες της αγοράς...

Οι κρατικές δαπάνες, οι οποίες είτε με τη μορφή της δημόσιας καταναλωτικής ζήτησης, είτε με τη μορφή της επενδυτικής ζήτησης κατευθύνονται προς τις καπιταλιστικές επιχειρήσεις, αποτελούν αποφασιστικό αντισταθμιστικό παράγοντα στην τάση πτώσης του ποσοστού του μέσου καπιταλιστικού κέρδους. Το καπιταλιστικό κράτος συνεχίζει να παίζει το ρόλο του θεράποντος ιατρού, ο οποίος προσπαθεί να μετριάσει την αντίφαση που εκδηλώνεται από την ανάγκη συνεχούς αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας. Ομως, η τάση αυτή οδηγεί μοιραία στη σχετική ή και στην απόλυτη μείωση του αριθμού των εργαζομένων, της πρώτης δηλαδή ύλης για την παραγωγή υπεραξίας. Τα φουσκωμένα τιμολόγια, με τα οποία οι ιδιωτικές επιχειρήσεις χρεώνουν το δημόσιο στις μεταξύ τους συναλλαγές, έχουν ακριβώς στόχο να συγκρατήσουν την πτώση του μέσου ποσοστού κέρδους, μεταφέροντας βέβαια το βάρος σε ολόκληρη την κοινωνία.

Με λίγα λόγια, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι ο σημερινός καπιταλισμός είναι «κρατικοδίαιτος» και «διαπλεκόμενος», όπως αρέσκονται να τον ονομάζουν όσοι προσεγγίζουν το φαινόμενο από την πλευρά της αφηρημένης ηθικής. Αν όμως προσεγγίσουμε το φαινόμενο από την πλευρά της οικονομικής ανάλυσης, τότε διαπιστώνουμε ότι είμαστε αντιμέτωποι με κλασικές κρατικομονοπωλιακές ρυθμίσεις, οι οποίες δίνουν ανάσες ζωής σε έναν ιδιωτικό κεφαλαιοκρατικό τομέα, ο οποίος διαφορετικά δε θα μπορούσε να επιβιώσει.

Αποδεικνύεται ακόμα ότι σε συνθήκες νεοφιλελεύθερης ρύθμισης οι κρατικές δαπάνες μπορούν να διατηρούνται σε υψηλά επίπεδα, τη στιγμή που μεγάλες κατηγορίες των λαϊκών στρωμάτων βρίσκονται αντιμέτωπες με τη φτώχεια και την εξαθλίωση. Το «μυστικό» είναι τελικά πολύ απλό. Κρατικές δαπάνες που στο παρελθόν κατευθύνονταν σε κατηγορίες του πληθυσμού με οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα, σήμερα παίρνουν τη μορφή της κρατικής επιδότησης των επιχειρήσεων.