Μία μεγάλη αναδρομική έκθεση έργων, ενός σημαντικού μας ζωγράφου και έξοχου δασκάλου, του Πάνου Σαραφιανού (1919 - 1968), φιλοξενείται αυτές τις μέρες στην Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων (Πειραιώς 51). Είναι η πρώτη φορά που διοργανώνεται μία τόσο μεγάλη παρουσίαση της ξεχωριστής εικοσάχρονης εκφραστικής διαδρομής του Π. Σαραφιανού. Η ενδιαφέρουσα αυτή έκθεση, αποτελεί ένα ελάχιστο δείγμα αναγνώρισης της συνεισφοράς του καλλιτέχνη στη συγκρότηση της φυσιογνωμίας της σύγχρονης ελληνικής τέχνης.Μέχρι τις 24 Απριλίου, εκτίθενται 140 έργα - ζωγραφικά και σχέδια - αντιπροσωπευτικά της καλλιτεχνικής του πορείας, από τα πρώτα ρεαλιστικά πορτρέτα έως τα τελευταία της χειρονομιακής ζωγραφικής.

Σταθερό θέμα της δημιουργίας του, η ανθρώπινη μορφή, από τη σαφήνεια της περιγραφής της έως την πλήρη αφαίρεση.Ο,τι χαρακτηρίζει τον καλλιτέχνη, είναι η κατάθεση μιας εντελώς προσωπικής δουλιάς. Η συνεισφορά του Π. Σαραφιανού στη σύγχρονη ελληνική τέχνη, που έχει σαν αφετηρία κυρίως τις δεκαετίες του '50 και του '60, είναι εμφανής και αξιοσημείωτη.

Οπως αναφέρει η έφορος της Δημοτικής Πινακοθήκης, Ν. Κυριαζή: "Η όλη πορεία αυτού του ζωγράφου δεν είναι μια ακαδημαϊκή έρευνα εκφραστικών διόδων για τη σταδιακή προσχώρηση από τη ρεαλιστική παράσταση στο ανεικονικό ιδίωμα. Ομως, ακόμη και αν περιοριζόταν σ' αυτήν, η συμμετοχή του στη διατύπωση της μεταπολεμικής ζωγραφικής άρθρωσης δε θα ήταν λιγότερο σημαντική, επειδή η δεκαετία του '50, αρχικά, με την ανασυγκρότηση δυνάμεων και τον επαναπροσδιορισμό αξιών και ιδιαίτερα αυτή του 60, που έσφυζε από νέες τάσεις και προβληματισμούς, αποτελούν ουσιαστικά την αφετηρία της σύγχρονης ελληνικής τέχνης. Αυτές τις δύο καίριες δεκαετίες σφράγισε ο Σαραφιανός με το έργο του που, όπως ήταν μοναδικό και μοναχικό, δεν άσκησε μορφοπλαστικές επιρροές, δε δημιούργησε σχολή και ίσως γι' αυτό, δεν αποτιμήθηκε στο βαθμό που του άξιζε ".

Ο Π. Σαραφιανός γεννήθηκε στη Λαμία το 1919 και τα πρώτα του βήματα έγιναν στο εργαστήρι ζωγραφικής του πατέρα του. Το 1939 μπήκε στο προκαταρκτικό τμήμα της ΑΣΚΤ με δάσκαλο τον Δ. Μισκίνη, ο οποίος διέκρινε αμέσως το ταλέντο του. Το 1940 στον πόλεμο στρατεύτηκε και στα κατοχικά χρόνια μπήκε στα εργαστήρια της ΑΣΚΤ, απ' όπου αποφοίτησε το 1945, έχοντας επιτύχει επαίνους και βραβεία.

Στη διάρκεια της Κατοχής υπήρξε μέλος της Εθνικής Αντίστασης και τον τελευταίο χρόνο, μαζί με άλλους καλλιτέχνες, έγινε αντάρτης του ΕΛΑΣ, αλλά με σύνεργα ζωγραφικής αντί για όπλα και με όνειρα τον εκπολιτισμό.

Οπως σημειώνει η ζωγράφος και σύντροφος της ζωής του Μαίρη Χατζηνικολή: "Στη νεανική του ηλικία έζησε όλα τα δεινά αυτού του τόπου. Τη φτώχεια, τον πόλεμο, την Κατοχή, την επικράτηση του φασισμού. Μετά την απελευθέρωση ακόμα χειρότερα, την απώλεια της αδελφής του το 1945, αλλά και τη διάψευση της ελπίδας για μια πιο δίκαιη ζωή, τη διαστρέβλωση όλων των αξιών που θερμαίνουν και ομορφαίνουν την ψυχή των νέων. Την προδοσία να προβάλλει σαν εθνική σωτηρία, τον απελευθερωτικό αγώνα να στιγματίζεται σαν προδοσία".Στην πρώτη, νεανική, περίοδο του καλλιτέχνη (1947 - 1955), δεσπόζει η παραστατικότητα της γυναικείας μορφής.Είναι τα χρόνια εκκίνησης του ζωγράφου, στα οποία κυριαρχεί η προσωπογραφία, θέμα, που όπως τονίζει η Ν. Κυριαζή, "δίνει τη δυνατότητα στον Σαραφιανό, εκμαιεύοντας τα εσωτερικά στοιχεία των μοντέλων του, να διατυπώσει μια ενδιαφέρουσα σειρά χαρακτηρολογικών μελετών, απ' όπου εμφανώς απουσιάζει η εξιδανίκευση. Ηδη, με τα έργα αυτά σημειώνεται στο ενεργητικό του η εμμονή στην αναζήτηση του βάθους, που αναλαμβάνουν να εξωτερικεύσουν εδώ η αυστηρή οργάνωση του χώρου, τα λιτά, χαμηλόφωνα, στην πλειοψηφία τους, χρωματικά μέσα και το πλάσιμο της φόρμας, που διαμορφώνει μια γλυπτική σχεδόν απτότητα".

Το ταξίδι του Π. Σαραφιανού στην Ιταλία και η διετής (1956 - 1957) παραμονή του στη Ρώμη, άνοιξε στον καλλιτέχνη νέους ορίζοντες. Του δίνεται η ευκαιρία να μελετήσει όλη την ιταλική - και όχι μόνο - τέχνη του παρελθόντος και τα διεθνή σύγχρονα κινήματα. Συγχρόνως σπουδάζει φρέσκο και κεραμική.

"Η διαμονή του στην Ιταλία", σημειώνει η Μ. Χατζηνικολή, "τον είχε συναρπάσει, όχι τόσο για τη σύγχρονη καλλιτεχνική παραγωγή της, όσο για δύο άλλους συγκεκριμένους λόγους. Για τη μεγάλη μουσειακή τέχνη και τις τοιχογραφίες του παρελθόντος που μελέτησε με τη δική του μεθοδολογική προσήλωση και για τις μεγάλες ευκαιρίες επαφής που είχε με τα παγκόσμια κινήματα του αιώνα μας".

Το 1958, αποφασίζει να διεκδικήσει τη θέση καθηγητή εργαστηρίου στην ΑΣΚΤ. Πίστευε ότι στη Σχολή θα μπορούσε να προσφέρει περισσότερα και να εισάγει νέους προσανατολισμούς. Παράλληλα, μετά από πρόταση των καθηγητών Μ. Τόμπρου και Α. Γεωργιάδη, αποφασίζει να διεκδικήσει τη θέση του εφόρου σχεδίου στο προκαταρκτικό τμήμα. Εμπλέκεται όμως σε πολλές ψυχοφθόρες δυσκολίες και γραφειοκρατικά τερτίπια και τελικά χάνει και τις δύο αυτές προοπτικές που τον ενδιαφέρουν ουσιαστικά. Ομοίως, πριν από τον Π. Σαραφιανό, δεν είχαν επιλεγεί καθηγητές ο Γ. Μπουζιάνης και άλλοι ανανεωτές.

Από το 1958 περίπου δρομολογείται στη δημιουργία του Π. Σαραφιανού, η βασιλεία του μαύρου χρώματος, η οποία ολοκληρώνεται το 1963. Ηδη στα σχέδιά του προσεγγίζει λύσεις τολμηρά αφαιρετικές για να καταλήξει σε μία μαύρη έκρηξη, με το σπάσιμο των παραδοσιακών τρόπων έκφρασης.

"Αισθάνομαι ότι το τόσο μαύρο που έχει κατακλύσει τους πίνακες", αναφέρει η Μ. Χατζηνικολή, "διατηρεί την ανάμνηση των "ανθρώπινων περιγραμμάτων" του 1949, αλλά τώρα έχει αποκολληθεί, έχει γίνει σπειροειδές, κινητικό και κοσμικό περίγραμμα. Περίγραμμα που δεν περικλείει, αλλά που επιχειρεί να καταγράψει με δίνες την ύπαρξη, σαν ύλη χωρίς όριο, με χρωματικές μάζες, με σύμβολα και αναμνήσεις (...). Χάρη σ' αυτή την κινητικότητα, η έντονη δραματικότητα και το τόσο μαύρο του Σαραφιανού δεν είναι πραγματικά καταθλιπτικά. Εμπεριέχουν κίνηση που είναι δηλωτική της ζωής. Η ζωγραφική του έκφραση απεικονίζει το δράμα, αλλά και εξέγερση που περιέχει το σπόρο της λύτρωσης".

Από το 1964 περίπου, ο Π. Σαραφιανός περνά στη χειρονομιακή ζωγραφική. Το τέλος της περιπλάνησής του καταλήγει σε ευθείες γραμμές, μαύρες πάντα σε λευκό. Είναι η επαναφορά στην πεμπτουσία της ζωγραφικής, "είναι", καταλήγει η Ν. Κυριαζή, "κυκλαδικά ειδώλια με την αφαιρετικότητα στο έσχατο σημείο, είναι η διάσωση του ανθρώπου με ορθή την ακεραιότητα μέσα στον πολύπλαγκτο βίο του, είναι το κάθετο, χωρίς χειρονομία ελπίδας, καρδιογράφημα μιας απρόσμενης σιγής. Είναι το τέλος του ταξιδιού".

Τη σημαντική ζωγραφική παρουσία του Π. Σαραφιανού, ολοκληρώνει το διδακτικό του έργο, το οποίο άρχισε δύο χρόνια μετά την αποφοίτησή του από την ΑΣΚΤ.Γαλούχησε με το ήθος και τις γνώσεις του μια ολόκληρη γενιά καλλιτεχνών. Από το φημισμένο εργαστήρι του, που μεταφέρθηκε από το 1954 στην οδό Ιθάκης 85, πέρασαν εκατοντάδες υποψήφιοι της ΑΣΚΤ, καταξιωμένοι οι περισσότεροι σήμερα στο χώρο της Τέχνης. Από αυτόν διδάχτηκαν τις απαραίτητες γνώσεις για την εισαγωγή τους στη Σχολή, κυρίως όμως, γνώρισαν την ελευθερία της σκέψης και τον κοινωνικό - συλλογικό ρόλο της.

"Προικισμένος οραματιστής, εξομολόγος, εμψυχωτής, μεταδότης, κατόρθωσε να δώσει μια εξαιρετικά ουσιαστική και ανανεωμένη διάσταση στη λέξη δάσκαλος. Δεν έκανε σχολή. Ιδανικά και πίστη εμφυσούσε στους νέους. Υποβοηθούσε την άνθηση της προσωπικότητάς τους και στο βαθμό που ήταν δεκτικοί, τους έκανε να καταλάβουν πως η τέχνη έχει και κοινωνικό προορισμό (...). Με την αμέριστη προσφορά στους μαθητές του, κατέληξε σε πραγματικές προτάσεις συλλογικής δημιουργίας λίγο πριν το τέλος του. Είχε συλλάβει το πνεύμα της εποχής του από πριν".

"Η ραγδαία αρρώστια και ο θάνατος του Π. Σαραφιανού", καταλήγει η Μ. Χατζηνικολή, "αναδείξανε την ασυνήθιστη αφοσίωση που του είχανε οι νέοι. Καθημερινά ουρές για ζωντανή αιμοδοσία. Την ημέρα του θανάτου οι σπουδαστές της ΑΣΚΤ δεν έκαναν μάθημα και κλείσανε τα εργαστήρια. Στην κηδεία του ένα απέραντο πλήθος πενθούσε".

Ο Γιώργος Βακιρτζής έλεγε: "Εκεί τον ζήλεψα, πώς τα κατάφερε να 'χει τόσους πολλούς λάτρες, όχι φίλους, λάτρες. Καμιά κηδεία στην Ελλάδα δεν έγινε - πέραν των πολιτικών προσωπικοτήτων - που να έρθει τόσος λαός. Θα 'θελα να 'χα την τύχη του. Τίποτ' άλλο".

Ηλιάνα ΜΟΡΤΟΓΛΟΥ