Στην περιοχή της Καστοριάς, και συγκεκριμένα στο Δισπηλιό,η αρχαιολογική σκαπάνη, με επικεφαλής τον καθηγητή Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο ΑΠΘ, Γιώργο Χουρμουζιάδη, έχει αποκαλύψει, για πρώτη φορά, έναν εκτενή λιμναίο οικισμό, που έχει αποδώσει σπουδαίας ιστορικής, περιβαλλοντικής, πολιτισμικής και επιστημονικής σημασίας ευρήματα. Για την ανασκαφή αυτή, τα ευρήματα και την ανάγκη σωστής αξιοποίησής τους, ζητήσαμε να μας μιλήσει ο Γ. Χουρμουζιάδης.

- Πέντε χρόνια διευθύνετε τη συστηματική αρχαιολογική ανασκαφή στο Δισπηλιό. Πριν λίγες μέρες, στο Αρχαιολογικό Συνέδριο που έγινε στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, κάνατε έναν απολογισμό του ανασκαφικού έργου σας και μιλήσατε για τον τρόπο αξιοποίησης των αποτελεσμάτων που έχουν προκύψει. Μιλήστε μας για τη σημασία αυτής της ανασκαφής.

- "Το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό του Δισπηλιού είναι ότι για πρώτη φορά γίνεται ανασκαφή σ' ένα λιμναίο οικισμό, καθώς ο οικισμός αυτός ήταν "χτισμένος" μέσα στη λίμνη. Εχουμε ευρήματα και ανασκαφικές εντυπώσεις που είναι πρωτοφανείς στην Ελλάδα.Γνωρίζαμε, ήδη, μέσω του Ηροδότου ότι υπήρχαν λιμναίοι οικισμοί, αλλά ποτέ δεν επιχειρήθηκε μία ανασκαφή. Στα 1932, ο καθηγητής της Αρχαιολογίας Αντ. Κεραμόπουλος έκανε αρχαιολογικές περιοδείες στην περιοχή, αναζητώντας το κέντρο των Μακεδόνων.Τότε είχε πέσει δύο μέτρα η στάθμη του νερού και είδε στη νότια ακτή της λίμνης, απέναντι ακριβώς από την Καστοριά, τους πασσάλους και έκανε ανασκαφή. Εμείς αρχίσαμε την ανασκαφή το 1992. Κάναμε μία χρονιά δοκιμαστική ανασκαφή και από το '93 συνεχίσαμε συστηματικά, με σκοπό να μελετήσουμε τον ίδιο τον οικισμό. Να βρούμε την ηλικία του. Να δούμε τη σημασία που είχε στην αρχαιότητα, σε σχέση με τους άλλους προϊστορικούς οικισμούς που υπάρχουν στα Βαλκάνια".

- Είπατε ότι τα ευρήματα είναι πρωτοφανή. Δώστε μας περισσότερα στοιχεία γι' αυτά.

- "Οσον αφορά τα ευρήματα, τα οποία δίνουν και τη σημασία του οικισμού, αυτά έχουν σχέση με όλες τις κοινωνικές δραστηριότητες του ανθρώπου. Δηλαδή με την αρχιτεκτονική, την τεχνολογία, την οικονομία, τα είδη καλλιέργειας, τις εμπορευματικές σχέσεις κλπ. Επομένως, μία τέτοια ανασκαφή γίνεται για πρώτη φορά και, από την άλλη, μας δίνει υλικό, με το οποίο μπορούμε να πούμε μερικά καινούρια πράγματα.Για παράδειγμα, βρέθηκε μία φλογέρα.Αυτό σημαίνει ότι έχουμε, για πρώτη φορά, ένα μουσικό όργανο που κατασκευάστηκε στο 5500 π.Χ. Αυτό μας αποκαλύπτει και μία κοινωνική σχέση.Για να κατασκευάσουμε ένα μουσικό όργανο, μια φλογέρα, σημαίνει ότι υπήρχε αντίληψη της μουσικής και υπήρχε ένα ακροατήριο που άκουγε ένα μουσικό κομμάτι.Αυτή είναι μία καινούρια πληροφορία, που για πρώτη φορά έρχεται μέσα από μια ανασκαφή".

"Ενα άλλο εύρημα είναι μία ξύλινη πινακίδα, όπου υπάρχουν επάνω χαράγματα.Ασφαλώς, είναι ένα κείμενο που δεν μπορούμε να το διαβάσουμε, αλλά μας αποκαλύπτει, τελικά, την προσπάθεια του ανθρώπου να επικοινωνήσει. Αν σκεφτεί κανείς ότι τέτοια γραμμική γραφή έχουμε στην Ελλάδα βεβαιωμένα στα 1350 π.Χ. και πριν την ημερομηνία αυτή έχουμε τη λεγόμενη Γραμμική Α,τότε θα μπορούσαμε κι αυτό το εύρημα να το εντάξουμε σε μια τέτοια συζήτηση.Μας φανερώνει από πόσο παλιά ο άνθρωπος, στο χώρο του Αιγαίου, προσπάθησε να "γράψει".Κι αν πούμε ότι έχουμε από το 6000 π.Χ. μία τέτοια απόπειρα για γραφή,τότε συμπεραίνουμε ότι στην περιοχή αυτή, ήδη, η γραφή άρχισε να εφαρμόζεται 3000 χρόνια πριν από τις γνωστές σουμεριακές πινακίδες, που θεωρούνταν ως τώρα οι παλαιότερες.Υπάρχει και ένα τρίτο εύρημα, που έχει, επίσης, σημασία. Είναι ένα εδώλιο,που τα χαρακτηριστικά του,θα έλεγα, είναι πρωτοφανή.Σκέπτομαι ότι το μικρό αυτό αγαλματίδιο παριστάνει μία μορφή ηγετική του οικισμού.Αυτά όλα, νομίζω, δίνουν τη σημασία της ανασκαφής".

- Μιλήσατε στο συνέδριο για τον τρόπο μετατροπής του αρχαιολογικού υλικού σε συγκεκριμένη ιστορική γνώση και κοινωνικό αγαθό.

- "Οπως είπα και στην ανακοίνωσή μου στο συνέδριο, μέσα από μία ανασκαφή, αυτό που προκύπτει δεν είναι μόνο το εύρημα. Δεν είναι μόνο ότι όσο προχωράει κανείς στην ανασκαφή προκύπτουν ορισμένοι καθαρά θεωρητικοί και μεθοδολογικοί προβληματισμοί.Είναι και ότι, με το εύρημα, προκύπτει νέα ιστορική γνώση, που πρέπει να αξιοποιηθεί ως κοινωνικό αγαθό. Ως κοινωνικό αγαθό, όχι μόνο ή κυρίως μόνο για την οργανωμένη "επετειακού" τύπου προπαγάνδα, όπως συμβαίνει συνήθως, αλλά κυρίως να αξιοποιηθεί ως καθημερινό κοινωνικό αγαθό "βίωσης" του αρχαιολογικού πολιτισμού και της επιστημονικής πράξης. Μέσα από αυτούς τους προβληματισμούς, που προέκυψαν σ' αυτά τα πέντε χρόνια στο Δισπηλιό, είναι και ότι υπάρχει ανάγκη ενός συστηματικού εργαστηρίου. Πρέπει η ανασκαφή, και θα πρόσθετα όλες οι ανασκαφές, να αποχτήσουν ένα πολύ καλά εξοπλισμένο εργαστήριο. Με καλούς συντηρητές, αρχιτέκτονες, σχεδιαστές, φωτογράφους, περιβαλλοντολόγους, με φοιτητές, με κομπιούτερ, με πειραματικούς φούρνους.Υποδομή, που θα μπορούσε, από τη μία, να εξασφαλίσει τη συντήρηση του υλικού που αποκαλύπτεται και, από την άλλη, την εκπαίδευση και τη δημιουργία θέσεων εργασίας σε νέους που βγαίνουν από τα ΤΕΙ ως συντηρητές αρχαιοτήτων και δεν έχουν πού να δουλέψουν".

"Γιατί, από τη μια μεριά, έχουμε συντηρητές που δε βρίσκουν δουλιά και, από την άλλη, υπάρχουν ευρήματα που χρειάζονται συντήρηση και δεν μπορούμε να τα συντηρήσουμε.Αυτό είναι ένα πρόβλημα με χαρακτήρα καθαρά κοινωνικό. Να συμπληρώσω ότι, με μία ομάδα νέων αρχιτεκτόνων και ειδικών, προτείναμε ένα πρόγραμμα: Να δημιουργηθεί, δηλαδή, σεμινάριο εκπαίδευσης σε αρχαιολογικές εργασίες, σε σχέση μάλιστα και με την κρίση εργασίας, που υπάρχει στην Καστοριά,λόγω της πτώσης της γούνας. Δυστυχώς, δεν εγκρίθηκε τελικά το πρόγραμμα, το οποίο θα μπορούσε να εξελιχθεί σε ένα "ινστιτούτο έρευνας προϊστορικών λιμναίων οικισμών".Οταν βλέπεις μία παραγωγική δύναμη να υφίσταται κάποια κρίση, προσπαθείς ή να βρεις μία εναλλακτική λύση ή να την υποστηρίξεις με άλλα μέσα..."

- Υποστηρίξατε ότι στο Δισπηλιό θα μπορούσε να γίνει ένα μουσείο. Μάλιστα, είπατε ότι ένα τέτοιο μουσείο θα πρέπει να δίνει στον επισκέπτη μία πιο ολοκληρωμένη εικόνα των αρχαιοτήτων που αποκαλύπτονται.

- "Ακριβώς. Παρόλο που υπάρχει η άποψη ότι δεν μπορούμε να κάνουμε μουσείο σε κάθε μικρό χωριό. Το μουσείο δεν είναι μια υπόθεση που πρέπει να την κρίνεις ανάλογα με το πόσο μικρό ή μεγάλο είναι το μέρος που το στήνεις, αλλά με το πόσο σημαντικό είναι αυτό που θέλεις να εκθέσεις. Το Δισπηλιό είναι μία τέτοια περίπτωση και μάλιστα θα μπορούσε δίπλα να υπάρχει μία αναπαράσταση.Γιατί ο ανασκαφικός χώρος δεν είναι "ευανάγνωστος" στο μέσο επισκέπτη. Οταν, λοιπόν, ο επισκέπτης πάρει μία ιδέα από τον ανασκαφικό χώρο και μετά περάσει εκεί όπου γίνονται οι αναπαραστάσεις, θα μπορεί να έχει μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα, για να καταλάβει και τι κάνουν οι αρχαιολόγοι".

- Θίγετε με τον τρόπο αυτό το θέμα, όχι μόνο πώς, αλλά και ποιες αρχαιότητες είναι αυτές που προβάλλονται.

- "Στη χώρα μας έχουμε μία επιλεγμένη προβολή των αρχαιοτήτων. Τα λίγα μουσεία οργανώνονται και προβάλλονται με βάση κάποιες πολιτικές και κακώς εννοούμενες εθνικές σκοπιμότητες.Δεν είμαστε σίγουροι, πάντα, ότι η επιλογή αυτή στηρίζεται σε σωστά αντικειμενικά κριτήρια. Δεν κατηγορώ την επιστημονικότητα συναδέλφων, αλλά τη σκοπιμότητα της πολιτείας με το να προβάλει το ένα ή το άλλο.Ακούγεται ανάμεσα σε συναδέλφους η έκφραση "αυτή τη στιγμή αυτό πουλάει".Κι έτσι βάζουμε τις αρχαιότητες στη λογική της τηλεόρασης, της θεαματικότητας. Προβάλλεται η αρχαιότητα με βάση τη δυνατότητα να "πουλήσει". Αυτό πρέπει να σταματήσει και θα σταματήσει μόνο αν αναπτύξουμε σωστά τα προγράμματα που έχουν σχέση με την έρευνα".

- Τι εμποδίζει να υλοποιηθούν αυτές τις σκέψεις που κάνατε και τις εκατοντάδες άλλες, που θα υπάρχουν, για να βελτιωθούν τα πράγματα στον τομέα αυτό;

- "Τα αρμόδια υπουργεία έχουν πάντοτε ελλιπή πληροφόρηση για το αρχαιολογικό έργο.Ενας λόγος είναι - όπως παρακολουθείτε κι εσείς - ότι αλλάζουν συνεχώς οι υπουργοί του Πολιτισμού.Επομένως αυτή την ώρα, δεν πραγματοποιούνται προγράμματα που θα μπορούσαν να αναδείξουν με σωστό τρόπο τις αρχαιότητες.Και δε γίνεται αυτό, πιστεύω, γιατί το ΥΠΠΟ δεν είναι σε θέση να συντάξει ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα ερευνών.Ο προηγούμενος υπουργός έκανε την Επιτροπή για τη σύνταξη του Αρχαιολογικού Νόμου, γιατί από το 1932 είχαμε ένα νόμο, ο οποίος, υποτίθεται ότι, συντάχθηκε με βάση τις τότε αντικειμενικές καταστάσεις. Και μπαίνει το ερώτημα: Γιατί να μην έχουμε ένα νόμο σωστό;Η Επιτροπή του Νόμου σταμάτησε μόλις έφυγε ο Μπένος. Τώρα ο Βενιζέλος θα ξαναφέρει, λένε, την Επιτροπή. Ηδη, όμως, χάθηκε πολύτιμος χρόνος".

Α. Ν.

"Εμείς αρχίσαμε την ανασκαφή το 1992. Κάναμε μία χρονιά δοκιμαστική ανασκαφή και από το '93 συνεχίσαμε συστηματικά, με σκοπό να μελετήσουμε τον ίδιο τον οικισμό. Να βρούμε την ηλικία του. Να δούμε τη σημασία που είχε στην αρχαιότητα, σε σχέση με τους άλλους προϊστορικούς οικισμούς που υπάρχουν στα Βαλκάνια"