Ενα από τα σημαντικότερα δείγματα της κλασικής αυστηρότητας στη μεσοβυζαντινή αρχιτεκτονική και ζωγραφική, στέκει στη Βοιωτία εδώ και 10 αιώνες. Η Ιερά Μονή του Οσίου Λουκά περήφανη και επιβλητική, μοιάζει σαν να πασχίζει να κρατήσει εν ζωή τα πάθη και τις αγωνίες, τη μεγαλοπρέπεια και τη θρησκευτικότητα της εποχής που χτίστηκε. Αποτελεί κορυφαίο δείγμα της κωνσταντινουπολίτικης τέχνης του 11ου αιώνα, ενώ είναι το παλαιότερο και μεγαλύτερο από τα τρία μεγάλα ελλαδικά μνημεία του ίδιου αιώνα (Μονή Δαφνίου, Νέα Μονή Χίου). Η παράδοση λέει ότι χτίστηκε τα τελευταία 50 χρόνια του 10ου αιώνα, επί Ρωμανού Β για να τιμήσει τον όσιο, που είχε προβλέψει την ανακατάληψη της Κρήτης (961) στα χρόνια της βασιλείας του (959 - 963). Οι τάφοι που βρίσκονται στοντάφο της μονής, αποδίδονται από τους μοναχούς στον ίδιο αυτοκράτορα και τη σύζυγό του Θεοφανώ. Αλλά η επικρατούσα χρονολογία είναι τα πρώτα πενήντα χρόνια του 11ου αιώνα, επί Βασιλείου Β.Κάποιοι μελετητές πιστεύουν ότι χτίστηκε επί Κωνσταντίνου Μονομάχου (1042 - 1054). Θεωρία που επιβεβαιώνεται μόνο από τη μαρτυρία του Κυριακού του Αγκωνίτη όταν επισκέφθηκε τη μονή, το 1436. Δυστυχώς, όμως, όλο το αρχείο της μονής έχει καταστραφεί με αποτέλεσμα να μην διασωθεί καμία ιστορική μαρτυρία από την εποχή της ίδρυσης. Ετσι, βασική μαρτυρία για τον Οσιο Λουκά και το μοναστήρι του, είναι ο "Βίος" που συνέταξε ανώνυμος μαθητής του, λίγα χρόνια μετά το θάνατο του Οσίου, το 953.

Το μνημείο ανήκει στην ομάδα των λίγων οκταγωνικών ναών,με "σήμα κατατεθέν" τις γωνιαίες κόγχες, τύπος που κατάγεται από τη σασανιδική Περσία. Ο ζωγραφικός και ψηφιδωτός διάκοσμος είναι γνωστός για τον ιερατικό του χαρακτήρα, τις αυστηρές μορφές με το βαθύ εσωτερικό πόνο.Για το ζωγραφικό και ψηφιδωτό διάκοσμο εκδόθηκε πρόσφατα, από τις εκδόσεις "Μέλισσα",η μελέτη της καθηγήτριας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Νανώς Χατζηδάκη.

Αυτή η έκδοση, που μας θύμισε το σπουδαίο μνημείο, στάθηκε και η αφορμή για μία εκτενέστερη αναφορά στη Μονή, στην κατάσταση διατήρησής της, στο χρονικό των επεμβάσεων αποκατάστασης που έχουν γίνει και φυσικά στο τι μέλει γενέσθαι.

Οι πρώτες επεμβάσεις αποκατάστασης και στερέωσης ξεκίνησαν τη δεκαετία του 1930 από τον Αν. Ορλάνδο και τον Ε. Στίκα και σταμάτησαν το 1965.Πέρασαν 23 χρόνια μέχρι που η Α Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων επαναδραστηριοποιήθηκε, το 1982,χρονιά κατά την οποία έγιναν εργασίες αποκατάστασης και στέγασης του καθολικού της Παναγίας (10 αι. ), με βάση τη μελέτη του Χ. Μπούρα και αρμολογήθηκε το εσωτερικό του ναού.Ο αρχιτέκτονας της Εφορείας κ. Δεληνικόλας, μας πληροφορεί ότι υπάρχει πρόγραμμα αρμολόγησης και στο εξωτερικό. Πρόκειται, όμως, για ένα ιδιαίτερα δύσκολο έργο δεδομένου ότι πρέπει να αντιμετωπιστεί το υπάρχον κοκκινωπό κονίαμα της αρμολόγησης. Επίσης, αναστηλώθηκε το Βουρδουναριό,αποκαταστάθηκε η Αγία Τράπεζα του Βουρδουναριού και καθαρίστηκαν οι τοιχογραφίες.Με τη συνεργασία της Αρχαιολογικής Εταιρείας στήθηκε η έκθεση γλυπτών από τη Μονή, αλλά και την ευρύτερη περιοχή.Επίσης, στο χώρο του μνημείου λειτουργεί και έκθεση αποτοιχισμένων τοιχογραφιών, η οποία ανοίγει όταν... υπάρχει φύλακας (! )

Ολα αυτά γίνονται μέχρι το 1992. Από 'δω και στο εξής αρχίζουν τα προβλήματα. Η Εφορεία από τότε μέχρι σήμερα δεν έχει χρηματοδότηση για την εκτέλεση εργασιών,ενώ κρίνει ότι χρειάζεται να επέμβει στα δύο καθολικά. Με κοινοτικά κονδύλια έχουν εγκριθεί έργα μόνο στη Βόρεια Πτέρυγα, τα οποία εκτελούνται από τη Διεύθυνση Αναστηλώσεων. Εχουν μείνει έξω τόσο τα καθολικά όσο και οι άλλες πτέρυγες παρά το γεγονός ότι είναι επισκέψιμοι χώροι.Πολλές είναι οι υποσχέσεις ότι αυτά θα προωθηθούν με εθνικούς πόρους, αλλά ο κ. Δεληνικόλας εκφράζει επιφυλάξεις φοβούμενος ότι μεγάλα ποσά των εθνικών πόρων θα συνδράμουν στα έργα του Πακέτου, ως ελληνική συμμετοχή.

Το μεγάλο πρόβλημα είναι οι εργασίες συντήρησης - στερέωσης των ψηφιδωτών του καθολικού, μοναδικά δείγματα του ιερατικού χαρακτήρα της διακόσμησης.Εξάλλου, το τεχνοτροπικό ρεύμα που χαρακτηρίζει τον ψηφιδωτό διάκοσμο έχει αναγνωριστεί και στα ψηφιδωτά άλλων σημαντικών μνημείων που ιστορήθηκαν από Κωνσταντινουπολίτες, όπως στην Αγία Σοφία του Κιέβου και αλλού. Το κέλυφος κάποιων ψηφιδωτών στέκεται σχεδόν στον αέρα, ξεκολλημένο κυρίως από τους σεισμούς.Τελευταία φορά προσβλήθηκαν από το σεισμό του 1995. Ωστόσο, ούτε λεφτά διατίθενται για την προστασία τους, ούτε προσωπικό.Την ίδια στιγμή αποφοιτούν από τα ΤΕΙ δεκάδες συντηρητές, οι οποίοι δεν απορροφούνται. Πριν 2,5 χρόνια υπήρχε πρόταση να ενταχθεί η συντήρηση των ψηφιδωτών στο Εθνικό Πρόγραμμα του Β Πακέτου Ντελόρ, το οποίο όμως δεν εξειδικεύτηκε ακόμα.Παρ' όλα αυτά στο ήδη εξειδικευμένο περιφερειακό πρόγραμμα,για την αναστήλωση της Μονής Οσίου Λουκά δίνονται μόλις 250 δισ.,τα οποία θα διαχειριστεί η Διεύθυνση Αναστηλώσεων Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων.

Με λίγα λόγια η Εφορεία αυτή την περίοδο δεν έχει τη δυνατότητα να κάνει τίποτα στο μνημείο. Αλλά και τα 250 εκ. του Πακέτου είναι ακόμα λιγότερα. Οπως μαθαίνουμε από τη Διεύθυνση Αναστηλώσεων, τα 150 εκ. θα διατεθούν για στερέωση - αποκατάσταση μόνο ενός τμήματος της Βόρειας Πτέρυγας.Στο υπόλοιπο τμήμα δε θα επέμβουν διότι τα 100 εκ. που περισσεύουν ξοδεύονται για τα τελευταία μπαλώματα στη σχεδόν ολοκληρωμένη Δυτική Πτέρυγα,για την οποία τα 115 εκ. από τα Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα, το 1986, αποδείχτηκαν πολύ λίγα. Ισως, όμως, αποδειχθεί σωτήρια η συνεργασία με προγράμματα της Περιφέρειας, που εκπονούνται από το ΕΜΠ και προβλέπονται 400 εκ. κυρίως για το καθολικό.

Μέχρι σήμερα, με ευθύνη της Διεύθυνσης, έχουν ολοκληρωθεί, εκτός από τη Δυτική Πτέρυγα, οι εργασίες στερέωσης - αποκατάστασης του Β ορόφου και τωνκελιών καθώς και ο ανατολικός τοίχος της Δυτικής Πτέρυγας των κελιών,με κόστος 79 εκ. Η σχετική μελέτη των Χαρκιολάκη - Φλώρου - Σκάντζου δημοσιεύθηκε και ανακοινώθηκε στα πλαίσια του Διεθνούς Συνεδρίου "Stremma", που έγινε το 1995 στην Κρήτη. Μικροέργα έγιναν και στα πλαίσια του εορτασμού των 1000 χρόνων της Μονής, κυρίως στο καλντερίμι, που κόστισαν 20 εκ.

Για το τέλος αφήσαμε ότι η τελευταία αποτύπωση αυτού του μοναδικού μνημείου χρονολογείται το 1892. Από τότε δεν έγινε καμία σύγχρονη αποτύπωση. Το χειρότερο είναι ότι το ίδιο συμβαίνει και για τη Μονή Δαφνίου...

Δ. ΜΥΡΙΛΛΑ