Η τηλεόραση είναι μόνο ειδήσεις; Και αν ναι, οι ειδήσεις είναι διασκέδαση; Τα ερωτήματα αυτά φαίνεται ότι έχουν απαντηθεί, εδώ και καιρό, στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου ένας από τους πλέον συνήθεις και εύχρηστους όρους για να χαρακτηρίσει κανείς τη νοοτροπία που κυριαρχεί και κατευθύνει τα ηλεκτρονικά Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, με πρώτη και καλύτερη την τηλεόραση, είναι η "ειδησεοδιασκέδαση".

Τα δελτία ειδήσεων έχουν συνεχή ροή, είναι μακράς διάρκειας, περιλαμβάνουν τα πάντα και κάνουν τα πάντα. Ισως αρχικά να ήταν ενημέρωση, όμως, τώρα είναι και περιπέτεια, είναι και δικαιοσύνη, είναι και έρευνα, είναι και σαπουνόπερα, είναι και επιστημονική φαντασία, είναι και θέατρο, είναι και κινηματογράφος, είναι και δράμα, είναι και αποκάλυψη! Μα πώς γίνεται αυτό, μπορεί να αναρωτηθεί ένας αφελής ανθρώπινος νους. Αλλωστε, είναι γνωστό ότι μεγάλες και συγκλονιστικές ειδήσεις δεν υπάρχουν κάθε ώρα και κάθε στιγμή.

Κανένα πρόβλημα, απαντούν οι ειδήμονες της αμερικανικής ειδησεογραφίας. Αν υπάρχει είδηση καλώς, αν δεν υπάρχει... πάλι καλώς γιατί θα τη φτιάξουμε εμείς, λένε. Γιατί το ζήτημα, πλέον, δεν είναι να μεταδώσει κανείς την είδηση πρώτος. Το ζήτημα είναι να μπορέσει να κρατήσει επί ώρες, επί 24ωρα, επί μήνες, τους τηλεθεατές "κολλημένους" στην οθόνη της συσκευής τους, να έχει υψηλά ποσοστά τηλεθέασης, να προσφέρει θέαμα και συγκίνηση έστω και αν, στην ουσία, δεν υπάρχει τίποτα σημαντικό να μεταδοθεί.

Τα παραδείγματα της "τηλεοπτικής φρενίτιδας", όπως ονομάζεται, είναι άκρως χαρακτηριστικά και πολυάριθμα στην πρόσφατη τηλεοπτική ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών. Πιο πρόσφατη η περίπτωση του Ρίτσαρντ Τζιούελ, του, κατ' αρχάς, ήρωα και, στη συνέχεια, κατεξοχήν υπόπτου για τη βομβιστική επίθεση στο Ολυμπιακό Πάρκο της Ατλάντα. Στο πρόσωπο του Τζιούελ έλυσαν τα προβλήματά τους όλοι οι μεγάλοι τηλεοπτικοί σταθμοί των ΗΠΑ, οι οποίοι είχαν πέσει στην απραξία καθώς τα δικαιώματα μετάδοσης των Ολυμπιακών Αγώνων είχε εξασφαλίσει μόνο το δίκτυο NBC. Η βόμβα εξερράγη την κατάλληλη χρονική στιγμή, τότε που όλοι αναρωτιούνταν τι πρέπει να κάνουν για να κερδίσουν τους τηλεθεατές.

Στην πρώτη "γραμμή του πυρός" το, γνωστό σε όλους, CNN, το οποίο επί δύο συνεχόμενα 24ωρα ασχολούνταν με τον "ήρωα" Τζιούελ, που έσωσε τη ζωή δεκάδων ανθρώπων απομακρύνοντάς τους από το επίμαχο σημείο. Τα "γκρο - πλαν" στη μητέα του, στην οικογένειά του, στους φίλους του, αλλά ακόμα και στο σκύλο του, διακόπτονταν μόνο για να μεταδοθεί κάποια χρυσοπληρωμένη διαφήμιση.

Δε χρειάστηκαν παρά μόνο 2 μέρες για να γίνει το όνειρο εφιάλτης και ο Τζιούελ να μεταφερθεί από τους 7 ουρανούς στα τάρταρα. Μόλις έγινε γνωστό ότι ο Τζιούελ θεωρείται από το FBI βασικός ύποπτος για τη βομβιστική επίθεση, από εθνικός ήρωας έγινε εθνικός ένοχος. Ο ίδιος καταιγισμός πλάνων μεταδίδονταν με την ίδια ακριβώς ταχύτητα και συχνότητα, μόνο που τώρα συνοδεύονταν από σχόλια και συμπεράσματα για την ψυχική ισορροπία του ενόχου, για τα παιδικά του χρόνια, για τις εγκληματικές του διαθέσεις! Δεκάδες κάμερες πολιορκούν το σπίτι του, τα σπίτια των φίλων και συγγενών του, δεκάδες μικρόφωνα υψώνονται μπροστά στη μητέρα του και ζητούν από αυτήν την καταδίκη του ή, τουλάχιστον, την αποκάλυψη του τραυματικού συμβάντος που οδήγησε σε αυτήν την κατάσταση το γιο της. Η τραγικότητα της υπόθεσης κορυφώνεται όταν γίνεται γνωστό ότι δεν υπάρχουν αδιάσειστες αποδείξεις κατά του εθνικού ενόχου, που, τελικά, ίσως, να μην είναι και τόσο ένοχος. Το τηλεθεάμον κοινό, όμως, έχει αποφανθεί μέσω των δημοσκοπήσεων που έχει πραγματοποιήσει το CNN: "Πιστεύετε ότι ο Τζιούελ έκανε την επίθεση;". Ναι, απάντησε η πλειοψηφία και το θέμα έληξε: η δημοσκόπηση έγινε είδηση! Ο Τζιούελ μπορεί να καταστράφηκε, όμως, το χρήμα είναι χρήμα και η υψηλή τηλεθέαση αυτό ακριβώς εξασφαλίζει: χρήμα, ακόμα περισσότερο χρήμα.

Πηγαίνοντας κανείς μερικά χρόνια πίσω βρίσκει και άλλα, εξίσου ενδιαφέροντα, παραδείγματα τηλεοπτικής φρενίτιδας. Με γνώμονα την κυρίαρχη αντίληψη ότι "τίποτα δε συγκινεί περισσότερο από το δράμα της καθημερινής ζωής", μορφή καθημερινού σίριαλ πήραν οι δίκες του μεγάλου αστεριού του αμερικανικού ποδοσφαίρου Ο' Τζέι Σίμσον, που κατηγορήθηκε για το φόνο της πρώην γυναίκας του και του φίλου της, και της Λορένα Μπόμπιτ,που είχε ακρωτηριάσει τα γεννητικά όργανα του συζύγου της. Εκτός από την καθημερινή αναμετάδοση, όμως, οι δίκες - σίριαλ εμπλουτίστηκαν και με αρκετά αναπάντεχα τραγελαφικά περιστατικά. Χαρακτηριστικό της αντίληψης που κυριαρχεί στην αμερικανική τηλεοπτική ειδησεογραφία είναι το ακόλουθο: Ο Αμερικανός Πρόεδρος, Μπιλ Κλίντον, είχε την ατυχή ιδέα, το 1992 και κατά τη διάρκεια της μετάδοσης της δίκης της Μπόμπιτ, να ανακοινώσει, από την Ουκρανία όπου βρισκόταν, την αρχική συμφωνία πυραυλικού αφοπλισμού της πρώην Σοβιετικής Ενωσης. Το CNN αναγκάστηκε να διακόψει τη μετάδοση της δίκης και μάλιστα ενώ μετέδιδε τις δηλώσεις Κλίντον εμφάνιζε στην οθόνη και μια πρόταση με την οποία ζητούσε συγνώμη από τους τηλεθεατές που τους διέκοψε τη διασκέδαση!

Οσο για την υπόθεση Σίμσον, στα στούντιο του CNN κλήθηκε να μιλήσει ακόμα και μία ψυχολόγος σκύλων για να εξηγήσει την ψυχική κατάσταση του σκύλου της δολοφονηθείσας συζύγου του αστέρα μετά από το συμβάν! Πολλοί θα θεωρήσουν εντελώς αστεία τέτοιου είδους συμβάντα, όμως, οι 500.000 τηλεθεατές που "κέρδισε" το μεγάλο τηλεοπτικό κανάλι χάρη σε υποθέσεις όπως του Σίμσον, της Μπόμπιτ ή ακόμα και του κατά συρροήν δολοφόνου και κανίβαλου Τζέφρι Ντάχμερ, δεν είναι καθόλου αστείο!

Προς τι, όμως, ο εκφυλισμός θεμάτων, ο εξευτελισμός ανθρώπων, ο διασυρμός της δημοσιογραφίας, η υποβάθμιση της ανθρώπινης προσωπικότητας; Μα η απάντηση είναι προφανής: μόνο για τα χρήματα που αποφέρει η αύξηση των ποσοστών τηλεθέασης. Στην εκτίμηση αυτή συγκλίνουν και πολλοί άνθρωποι της ηλεκτρονικής ειδησεογραφίας και γενικότερα των ηλεκτρονικών Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης. Η παρακμή άρχισε, ήδη, από τη δεκαετία του '80, εκτιμά ένας από αυτούς, ο Νόρμαν Σπίνραντ, ειδικός στα ΜΜΕ. Στην παραμόρφωση αυτή φαίνεται ότι διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο η τεχνολογική εξέλιξη των τηλεοπτικών μέσων, αφού με τις φορητές κάμερες, τους δορυφόρους και τους υπολογιστές ένα συμβάν από οποιοδήποτε μέρος του κόσμου μπορεί να προβληθεί στη μικρή οθόνη, σχεδόν, ταυτόχρονα. Γι' αυτό, άλλωστε, και οι τοπικοί τηλεοπτικοί σταθμοί, που, βέβαια, δεν έχουν τη δυνατότητα να καλύψουν την εισβολή στο Κουβέιτ ζωντανά, μεταδίδουν ζωντανά τις ληστείες, τις συμπλοκές ή και τις δολοφονίες που γίνονται στην περιοχή με τη βοήθεια της νέας τεχνολογίας.

Χαρακτηριστικό γνώρισμα της νέας μορφής της τηλεοπτικής είδησης, υποστηρίζει ο Σπίνραντ, είναι ο ομοιόμορφος δραματικός τόνος με τον οποίο μεταδίδεται το κάθε τι. Με τον ίδιο, ακριβώς, τρόπο μεταδίδεται η είδηση ότι ο Πρόεδρος Κλίντον έπαιξε σαξόφωνο και ότι έγινε μια πολύνεκρη βομβιστική επίθεση. Οι παρουσιαστές και οι δημοσιογράφοι, συνεχίζει ο Σπίνραντ, είναι πλέον ηθοποιοί, προσπαθούν πάντα να κρατούν το ενδιαφέρον αμείωτο ακόμα και αν χρειαστεί να φτιάξουν μόνοι τους μια είδηση, επειδή δεν υπάρχει καμία.

Οσο για τους Αμερικανούς τηλεθεατές; Δεν είναι καθόλου κορόιδα και ευκολόπιστοι, εκτιμά ο Σπίνραντ. Απλώς έχουν, σταδιακά, αφομοιωθεί σε ένα φαύλο κύκλο τηλεοπτικής κατανάλωσης, καθώς η κυρίαρχη νοοτροπία τους εξασφαλίζει ένα δελτίο ειδήσεων "επιστημονικής φαντασίας και συγκινησιακής έξαρσης" εντελώς δωρεάν και μάλιστα όλες τις ώρες της μέρας! "Αστείο και συνάμα απίστευτα τρομακτικό και επικίνδυνο", καταλήγει ο Σπίνραντ, ο οποίος υπογραμμίζει ότι η ενημέρωση "αλά αμερικανικά" δεν έχει πια καμία σχέση με ειδησεογραφία αλλά με χολιγουντιανές σόου - μπίζνες.

Αν υπάρχει φως στο τούνελ της ενημέρωσης στις ΗΠΑ; Μόνο αν υπάρξουν κάποια δεοντολογικά όρια και αν το κάθε τηλεοπτικό κανάλι "ειδικευτεί" σε έναν τομέα ενημέρωσης, έτσι ώστε να μειωθεί ο ανταγωνισμός και ο ακατάπαυστος αγώνας δρόμου για την κατάκτηση ακόμα μεγαλύτερης τηλεθέασης και ακόμα περισσότερων χρημάτων, υποστηρίζει ο κοινωνιολόγος Τζόσουα Γκάμσον, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Γιέιλ. Η πρότασή του, όμως, μοιάζει ιδιαίτερα ουτοπική, καθώς δε συμβαδίζει με το "αμερικανικό όνειρο", δεν εντάσσεται στους κανόνες του κοινωνικοοικονομικού συστήματος - θεμέλιου λίθου των Ηνωμένων Πολιτειών και όχι μόνο.

Σε ένα σύστημα που στηρίζεται στην εκμετάλλευση των πολλών και στη συσσώρευση δύναμης και πλούτου από τους λίγους, η ενημέρωση όχι μόνο γίνεται θέαμα γιατί αποφέρει χρήματα αλλά κυρίως γιατί με τον τρόπο αυτό μπορεί να παραπληροφορεί, να αποπροσανατολίζει και να χειραγωγεί συνειδήσεις. "Ο αποπροσανατολισμός και η απομάκρυνση από τα ίδια μας τα προβλήματα, από τον εαυτό μας έχει φτάσει σε ένα κρίσιμο σημείο. Δεν απέχουμε πολύ από το να παρακολουθούμε ανέκφραστοι ή ακόμα και χειροκροτώντας την ίδια μας την κηδεία!", προειδοποιεί ο Σπίνραντ και ίσως, δυστυχώς, η εκτίμησή του να μην είναι επιστημονική φαντασία, αλλά η ωμή πραγματικότητα. Η πραγματικότητα του συγκεκριμένου συστήματος, όπως εκφράζεται στον τομέα της ενημέρωσης. Και η ενημέρωση δεν πρόκειται να αλλάξει αν δεν αλλάξει η συνολική πραγματικότητα του συστήματος.

Ελένη ΜΑΥΡΟΥΛΗ

* Τα στοιχεία και οι πληροφορίες προέρχονται από το γαλλικό περιοδικό "Εξπρές".