Τα εξήντα χρόνια της ζωής της γιόρτασε, πρόσφατα, η Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών.Εξι δεκαετίες αγώνων για την πνευματική παίδευση και την πρόοδο του λαού, στη διάρκεια των οποίων η ΕΕΛ στράτευσε στις γραμμές της ένα μεγάλο μέρος από το καλύτερο κομμάτι της νεοελληνικής διανόησης.

Από τη μεταξική δικτατορία και την Εθνική Αντίσταση, μέχρι τη χούντα των συνταγματαρχών, τα μέλη της απέδειξαν πως η ποιότητα του λογοτεχνικού έργου όχι μόνο δεν είναι αντιστρόφως ανάλογη με την κοινωνική δραστηριότητα του δημιουργού, αλλά αντίθετα εμπλουτίζεται από αυτήν. Παίρνοντας σαν βάση την ομιλία του προέδρου της ΕΕΛ Βάσου Γεωργίου για τα 60χρονα της εταιρίας, θα προσπαθήσουμε να αναδείξουμε μερικές πτυχές της πλούσιας ιστορίας της.

Η ίδρυση της ΕΕΛ ταυτίζεται με την εμφάνιση, για πρώτη φορά στην Ελλάδα, Σωματείου Λογοτεχνών.Στο ιδρυτικό πρακτικό της γενικής συνέλευσης στις 19 Μάη 1937 αναφέρεται πως το σωματείο έχει τίτλο "Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών" και "σκοπός του είναι η προστασία των επαγγελματικών συμφερόντων των μελών του, ηθικών και υλικών".

Ο Βάσος Γεωργίου σημειώνει πως η ίδρυση λογοτεχνικού σωματείου "έγινε καθυστερημένα. Είκοσι χρόνια αργότερα κι από την ίδρυση του επαγγελματικού σωματείου των δημοσιογράφων, που απέκτησαν την Ενωση Συντακτών το 1914". Οι αιτίες αυτής της καθυστέρησης, σύμφωνα με το πρώτο δελτίο ανακοινώσεων της ΕΕΛ το Δεκέμβρη του 1953, φαίνεται πως αφορούν περισσότερο στη "μοίρα του τεχνίτη του Λόγου":

"Οι Ελληνες λογοτέχνες, οι άνθρωποι των Γραμμάτων, όπως θέλουν να τους λένε οι άλλοι, οι περισσότεροι και μάλιστα της χτεσινής γενιάς, ζούσαν μόνοι κι απόμονοι, κλεισμένοι στον εαυτό τους, αποφεύγοντας συστηματικά τη χλαλοή του κόσμου που τους τριγύριζε. Τέτοια είναι η μοίρα του τεχνίτη του Λόγου. Κλεισμένος στο άδυτο του γραφείου του, πολιορκημένος από βιβλία, σκυμμένος στα χαρτιά του, κρατιέται μακριά απ' τις σκοπιμότητες της ζωής. Ζει αποτραβηγμένος, κλειδομανταλωμένος".

Παρά το γεγονός πως "δεν μπορεί να αρνηθεί κανείς μια τάση εσωστρέφειας και αυτοσυγκέντρωσης, που χαρακτηρίζει τους λογοτέχνες και γενικά τους πνευματικά εργαζόμενους", όπως επισήμανε ο Β. Γεωργίου στην εκδήλωση της ΕΕΛ, επέδρασαν και άλλοι παράγοντες στην καθυστέρηση της ίδρυσης του σωματείου: "Η γενικότερη κοινωνική, οικονομική, πολιτική και πολιτιστική καθυστέρηση της χώρας",η οποία είχε σημείο αναφοράς τη "σημαντική εξάρτησή της από το εξωτερικό, βασικά από την Αγγλία και το αγγλικό κεφάλαιο, η αργή, βασανιστική και με πολλά εμπόδια ανάπτυξή της".

Στα τέλη, ωστόσο, του περασμένου αιώνα και μέχρι την έναρξη του Β Παγκοσμίου Πολέμου, το καλλιτεχνικό τοπίο, ιδιαίτερα της Αθήνας, βρισκόταν σε συνεχή δημιουργική αναζήτηση, η οποία εκφραζόταν στα τραπεζάκια των καφενείων, που μεταβλήθηκαν σε λογοτεχνικά στέκια.Από τη Δεξαμενή μέχρι την Ομόνοια, οι Αθηναίοι γίνονταν ανυποψίαστοι μάρτυρες των λογοτεχνικών ζυμώσεων που θα σφράγιζαν ή κατά άλλους θα στοίχειωναν τη νεοελληνική λογοτεχνία για πολλές δεκαετίες μετά. Πολλοί από τους ταλαντούχους θαμώνες αυτών των στεκιών θα γίνονταν αργότερα μέλη, ακόμα και πρόεδροι της ΕΕΛ, όπως ο Γρ. Ξενόπουλος,ο Ν. Καζαντζάκης,ο Α. Σικελιανός κ. ά.

Στα τέλη του περασμένου αιώνα, γίνονται και οι πρώτες απόπειρες συλλογικής οργάνωσης από "λόγιους νέους" της εποχής, οι οποίοι ιδρύουν το φιλολογικό σύλλογο "Βύρων" και εκδίδουν το ομώνυμο περιοδικό. Παρά το γεγονός πως ξάφνιασαν την κοινωνία της Αθήνας, έσβησαν γρήγορα.

Το 1862, οι ποιητές Σ. Βασιλειάδης και Δ. Παπαρηγόπουλος ιδρύουν τον φιλολογικό σύλλογο "Παρνασσός".Επρεπε, όμως, να φτάσουμε στα 1931, οπότε γίνεται η πρώτη σοβαρή προσπάθεια, που ονομάζεται "Ενωσις Ελλήνων Λογοτεχνών",η οποία δεν μπόρεσε να σταθεί και, τελικά, τρία χρόνια αργότερα, ιδρύεται η ΕΕΛ.

Ανάμεσα στα ιδρυτικά μέλη της ΕΕΛ βρίσκουμε πολλά μεγάλα ονόματα της λογοτεχνίας, μεταξύ των οποίων τους Παλαμά, Βλαχογιάννη, Νιρβάνα, Βουτυρά και πολλούς άλλους.

Την, αμέσως, επόμενη χρονιά, η δικτατορική κυβέρνηση Κονδύλη συλλαμβάνει και εκτοπίζει δύο εξέχοντα ονόματα της ΕΕΛ και της λογοτεχνίας μας. Τον Κώστα Βάρναλη και τον Δημήτρη Γληνό.Η ΕΕΛ, με διαμαρτυρίες και διαβήματα προς την κατοπινή κυβέρνηση του Δεμερτζή, καταφέρνει να τους ελευθερώσει.

Η μεταξική δικτατορία, που εγκαθιδρύεται ένα χρόνο μετά, φέρνει τους λογοτέχνες και την προοδευτική διανόηση πρωτοπόρους στον αγώνα για δημοκρατία και ελευθερία.Δοκίμια, άρθρα, ποιήματα εναντίον της δικτατορίας, φέρουν τις υπογραφές των Ν. Καρβούνη, Μ. Αυγέρη, Κ. Βάρναλη, Δ. Γληνού, Γ. Κοτζιούλα, Β. Ρώτα κ. ά. Η απάντηση του φασιστικού καθεστώτος είναι άμεση: φυλακές, εκτοπίσεις, διώξεις των προοδευτικών λογοτεχνών, για μια ακόμη φορά.

Κι όμως, ο πραγματικά πνευματικός άνθρωπος όχι μόνο δεν πτοείται, αλλά θρέφεται από τα δεσμά και με τη σειρά του θρέφει το μέλλον του λαού του. Απόδειξη γι' αυτό, ένα γράμμα του Γληνού στον Κ. Καρθαίο,που ήταν τότε μέλος του ΔΣ της ΕΕΛ, μέσα από τη φυλακή της Ακροναυπλίας,όπου ανάμεσα στα άλλα γράφει: "Εδώ βρισκόμαστε προς το παρόν καμιά τρακοσαριά. Ανάμεσα σ' αυτούς υπάρχουν αρκετοί που ενδιαφέρονται για τη νεοελληνική λογοτεχνία. Υπάρχει ειδικό τμήμα για τη μελέτη και την παρακολούθησή της".Στη συνέχεια, ο Γληνός παρακαλεί τα μέλη της ΕΕΛ να του στέλνουν τα βιβλία τους και υπογραμμίζει "ξέρω πως η παράκληση αυτή χτυπάει άσχημα μέσα στο γκραβαριτισμό που επικρατεί σχετικά με το βιβλίο στον τόπο μας. Εδώ όμως η περίπτωση είναι κάπως εξαιρετική".

Την ίδια εποχή εκδίδονται τα "Νεοελληνικά Γράμματα" του Αλέκου και του Δημήτρη Φωτιάδη,που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη συσπείρωση των λογοτεχνών.

Το 1937, η ΕΕΛ καλείται να αντιμετωπίσει άλλη μια επίθεση του μεταξικού καθεστώτος. Με αφορμή τα 25 χρόνια από τον ηρωικό θάνατο του Λ. Μαβίλη,στο Δρίσκο το 1912, μια πανεπιστημιακή - "γραφειοκρατική" τη χαρακτηρίζει ο Β. Γεωργίου - μερίδα της Θεσσαλονίκης επιτίθεται στη μνήμη του.

Η διοίκηση της ΕΕΛ, με πρόεδρο τον Μ. Μαλακάση και γενικό γραμματέα τον Β. Δασκαλάκη,διαμαρτύρεται έντονα και παίρνει την πρωτοβουλία να κάνει τα αποκαλυπτήρια της προτομής του Μαβίλη, στην ομώνυμη πλατεία. Αργότερα, στον Πειραιά, θα γίνουν τα αποκαλυπτήρια της προτομής του Λ. Πορφύρα και τα εγκαίνια της πρώτης έκθεσης βιβλίου στην Καλλιθέα.

Συγχρόνως, η ΕΕΛ υπερασπίζεται τους Ελληνες διανοούμενους και καλλιτέχνες του εξωτερικού από τις επιθέσεις του Σ. Μελά, ο οποίος τους χαρακτηρίζει "τυχοδιώκτες" και "κλέφτες".Ο Σ. Μελάς θα είναι αυτός που θα συνεργαστεί, αργότερα, με τους Γερμανούς και Ιταλούς φασίστες και φυσικά θα διαγραφεί από την ΕΕΛ.

Η μεγάλη προσφορά, όμως, της ΕΕΛ στον τόπο θα γίνει στην περίοδο της κατοχής. Η παλλαϊκή εξέγερση δεν αφήνει τα μέλη της αδιάφορα, τα οποία παίρνουν ενεργά μέρος στη διαφώτιση του λαού μέσα από τον παράνομο Τύπο, χρησιμοποιώντας όλα τα είδη του λόγου και παράλληλα συμμετέχουν δραστήρια στον αγώνα για απελευθέρωση, μέσα από τις γραμμές του ΕΑΜ. Ποιήματα όπως "Τ' Ακριτικά" του Α. Σικελιανού και η "Δρακογεννιά" του Α. Θέρου τυπώνονται σε χιλιάδες αντίτυπα και μοιράζονται στο λαό, ενώ άνθρωποι σαν τον Γ. Κοτζιούλα και τον Β. Ρώτα οργώνουν τα βουνά και φέρνουν το πολιτισμό στα χωριά. Το τίμημα αυτής της δράσης είναι οι συλλήψεις από τους Ιταλούς των Ν. Καρβούνη, Γ. Κορδάτου, Κ. Στούρνα και Δ. Μέξη.

Τον Ιούλη του '43, με πρωτοβουλία του προέδρου της ΕΕΛ Α. Σικελιανού,πραγματοποιείται συγκέντρωση διανοουμένων στο σπίτι της Μαρίκας Κοτοπούλη,με στόχο τη συγκρότηση ενός πρωτοπόρου πνευματικού πυρήνα αντίστασης για την αναγέννηση του λαού μας.

Ο αγώνας των λογοτεχνών συνεχίζεται και στον εμφύλιο, με αποτέλεσμα το 1945 το υπουργείο Ανεφοδιασμού να διαγράψει από τους καταλόγους του 21 μέλη της ΕΕΛ.Ανάμεσά τους ήταν οι Ελλη Αλεξίου, Μέλπω Αξιώτη, Κ. Βάρναλης κ. ά. Στην εξορία και στη φυλακή στέλνονται οι Θ. Κορνάρος, Γ. Ρίτσος, Μ. Λουντέμης κ. ά.

Η ΕΕΛ, ωστόσο, δεν έπαψε να αποζητά και τη συνεργασία με τα άλλα λογοτεχνικά σωματεία, που στο μεταξύ είχαν δημιουργηθεί. Η πρώτη απόπειρα γίνεται το 1957, αλλά στην πορεία ατόνησε και σταμάτησε. Μόνο στις 5 Δεκέμβρη του 1982 θα επιτευχθεί μια πρώτη προσέγγιση, όταν με απόφαση έκτακτης γενικής συνέλευσης της ΕΕΛ, η ΕΕΛ συγχωνεύεται με το Σύνδεσμο Ελλήνων Λογοτεχνών.

Η συγχώνευση αυτή αποτελεί την "πρώτη δόση" εξόφλησης του χρέους, που όπως τονίζει ο Β. Γεωργίου, έχουν όλα τα μέλη της ΕΕΛ έναντι της ιστορίας και της προσφοράς της.

Γρηγόρης ΤΡΑΓΓΑΝΙΔΑΣ